Kunst als ontknopping Over ge sta mel de werken van Rozalie Hirs Jeroen Dera MA Radboud Universiteit Nijmegen Afdeling Nederlandse Taal & Cultuur

Rozalie Hirs + opbouw van het college Introductie op Hirs’ oeuvre: poëtica en muzikaliteit Lectuur van enkele gedichten uit ge sta mel de werken Poging tot een ‘temporele leeswijze’ van de bundel

Manifest voor een nieuw kunstbegrip (2011) Kunst is niet voor een “doelgroep”. Alle kunst is altijd voor iedereen. Kunst is geen instrument. De waarde van de kunst is voorspelbaar noch berekenbaar. Een kunstwerk is niet zelf “toegankelijk”, maar geeft toegang tot ervaring. Kunst is een discipline. Kunst staat los van Staat zowel als Markt. Kunst is niet “pluriform” of “democratisch”. Kunst wordt niet “geconsumeerd”. Kunst is geen “aanbod” waar een “vraag” naar is. Er is geen “overaanbod” van kunst. Kunst is excessief, genereus, en toch steeds opnieuw noodzakelijk. Een kunstwerk is een vraag waarop het antwoord je leven kan veranderen. Kunst viert dat wij kunnen denken, voelen, scheppen, leven.

Manifest voor een nieuw kunstbegrip (2011) Kunst is niet voor een “doelgroep”. Alle kunst is altijd voor iedereen. Kunst is geen instrument. De waarde van de kunst is voorspelbaar noch berekenbaar. Een kunstwerk is niet zelf “toegankelijk”, maar geeft toegang tot ervaring. Kunst is een discipline. Kunst staat los van Staat zowel als Markt. Kunst is niet “pluriform” of “democratisch”. Kunst wordt niet “geconsumeerd”. Kunst is geen “aanbod” waar een “vraag” naar is. Er is geen “overaanbod” van kunst. Kunst is excessief, genereus, en toch steeds opnieuw noodzakelijk. Een kunstwerk is een vraag waarop het antwoord je leven kan veranderen. Kunst viert dat wij kunnen denken, voelen, scheppen, leven.

Poëzie: onderzoek naar de ervaring ‘Mijn poëzie is niet op de ontsporing van de taal gericht. Zij heeft meer met gedachten te maken. [...] Hoe gaat het [...] met gevoelens en gedachten in gedichten?’ Rozalie Hirs in Poëziekrant (2005)

Poëzie: onderzoek naar de ervaring G. Deleuze & F. Guattari in Milles plateaux: «Le corps sans organes est seulement fait d’os et de sang.»

De poëzie van Rozalie Hirs: enkele spanningsvelden Onontregeling Laurens Ham in nY (#11, 2011): “De gebruikte woorden, regels en beelden kunnen geruststellend en bekend lijken, maar altijd bevat de tekst detonerende elementen die de gemeenplaats ondergraven.” Muzikaliteit versus betekenis Kunst maken “die een verband aangaat met fysieke en emotionele processen in de hersenen.” (Hirs in Poëziekrant) Associatie versus compositie

De spanningsvelden in de praktijk [12] het wil en jij en jij die boom daar zien van hoe je stam bloeit in zeven sloten langs het roer om zonder een lettergreep van het tafelblad te drinken grasland tegelijk onze handen elkaar knoppen de jij en wil je stam bloeit in duizend sterren wegschietende hemelen er binnenin wegen tegen die boom daar zien weg te gaan aangroeien tot in duizend sterren tegen die boom daar weg te zien gaan aangroeien tot in zeven sloten langs het verhemelte verwogen weg te drinken grasland in zeven sloten weg te zien hoe je tegen een weg gaan aangroeien kan tot in parels vochtigst zaadbad een huidrots van water

De spanningsvelden in de praktijk [12] het wil en jij en jij die boom daar zien van hoe je stam bloeit in zeven sloten langs het roer om zonder een lettergreep van het tafelblad te drinken grasland tegelijk onze handen elkaar knoppen de jij en wil je stam bloeit in duizend sterren wegschietende hemelen er binnenin wegen tegen die boom daar zien weg te gaan aangroeien tot in duizend sterren tegen die boom daar weg te zien gaan aangroeien tot in zeven sloten langs het verhemelte verwogen weg te drinken grasland in zeven sloten weg te zien hoe je tegen een weg gaan aangroeien kan tot in parels vochtigst zaadbad een huidrots van water

De spanningsvelden in de praktijk [12] het wil en jij en jij die boom daar zien van hoe je stam bloeit in zeven sloten langs het roer om zonder een lettergreep van het tafelblad te drinken grasland tegelijk onze handen elkaar knoppen de jij en wil je stam bloeit in duizend sterren wegschietende hemelen er binnenin wegen tegen die boom daar zien weg te gaan

De spanningsvelden in de praktijk [12] het wil en jij en jij die boom daar zien van hoe je stam bloeit in zeven sloten langs het roer om zonder een lettergreep van het tafelblad te drinken grasland tegelijk onze handen elkaar knoppen de jij en wil je stam bloeit in duizend sterren wegschietende hemelen er binnenin wegen tegen die boom daar zien weg te gaan aangroeien tot in duizend sterren tegen die boom daar weg te zien gaan aangroeien tot in zeven sloten langs het verhemelte verwogen weg te drinken grasland in zeven sloten weg te zien hoe je tegen een weg gaan aangroeien kan tot in parels vochtigst zaadbad een huidrots van water Werner Wolf in The Musicalization of Fiction (1999): muziek en literatuur ‘can be regarded as, to some degree, conventionalized human signifying practices, each of which is governed by a (historically variable) “grammar” (generic conventions, the tonal system etc.)’

ge sta mel de werken (2012) als bundel Zeven ongenummerde afdelingen: een dag het wil en wil je long at present longing zonder titel bij toeval en de sterren vier de stameling die deed mijn schoenen aan Een begeleidende website met performances op sociale media.

Hoe te lezen? Twee typen leeswijzen (Zuiderent 2001) De temporele leeswijze (vb. Nijhoff) De spatiële leeswijze (vb. Krol) “Als in een bundel een bepaald gedicht je niets te zeggen heeft, lees je gewoon het volgende. Of je bladert nog weer ’s terug. Een poëziebundel is in dat opzicht een boek met schilderijtjes. De volgorde is niet zo vreselijk belangrijk en als je er ’s een paar overslaat is dat ook niet erg.”

Het openingsgedicht [07] vliegende ogen met verende vleugels lichten geworpen op een landkaart getekend in handen vlammend klaarwakker dat zei ik toch niet een ademloos lichtgewicht honingmerk en stuifmeel van levende klaprozen blauwe velden korenbloemen als ontpopte hoofden eenogige wolkenloze lucht waar dromen vandaan tevoorschijn komen als zijderupsjes zich in duizenden meters spinnende talen op grijsgroene moerbeibladen bedekt met haartjes onthullende draden een verliefde zon tegemoet komen zomaar zonder opdracht of regen strekkende voelsprieten even een aanraking van uitslaande vleugels naar wat is (een dag)

Het openingsgedicht [07] vliegende ogen met verende vleugels lichten geworpen op een landkaart getekend in handen vlammend klaarwakker dat zei ik toch niet een ademloos lichtgewicht honingmerk en stuifmeel van levende klaprozen blauwe velden korenbloemen als ontpopte hoofden eenogige wolkenloze lucht waar dromen vandaan tevoorschijn komen als zijderupsjes zich in duizenden meters spinnende talen op grijsgroene moerbeibladen bedekt met haartjes onthullende draden een verliefde zon tegemoet komen zomaar zonder opdracht of regen strekkende voelsprieten even een aanraking van uitslaande vleugels naar wat is (een dag)

[08] “enige uren die klonken als zware klokken” “en straks een neus verleiden het verhemelte dan over de tong gaan als voorproef”

[26] koppig woekert de ontknopping voort vertakt geknakt de openwoedende bloem bloedchrysant langs wervelend glazuur uitzinnig aardewerk tussen zien en zingen en zeg me of hinkelend een werkelijkheid gaat op wolken langs de nacht puin bloeit

Uitzinnig aardewerk tussen zien en zingen? Slotstrofe van Keats’ ‘Ode on a Grecian Urn’ O Attic shape! fair attitude! with brede Of marble men and maidens overwrought, With forest branches and the trodden weed; Thou, silent form! dost tease us out of thought As doth eternity: Cold Pastoral! When old age shall this generation waste, Thou shalt remain, in midst of other woe Than ours, a friend to man, to whom thou say'st, 'Beauty is truth, truth beauty,—that is all Ye know on earth, and all ye need to know.'

[29] het begin van de dag velt het einde van slapen het begin van slaap tot het einde van de nacht wordt wakker als de dag ons opwacht alle kleuren van het gras van de hemel alle kleuren en vormen van een wolk als er al wolken zijn of regen onder een boom juist in bloei het overkomt je slaat op iets en dan is het er staat op van het papier springt je oog in door je hoofd je kunt het uitspreken een mond erover opendoen of het eerst proeven erop kauwen het pas uitspugen of juist doorslikken als het begin van een gedachte je voelen denkt het overkomt je het velt je

[35] daar wolken groeien ontbreekt de hemel naast berken verteert de wind en lucht vergrijst ontluikende espenbladeren waar doornen bloeien samen met vogels verdrinkend in een verblindend licht drijven op vlinderstappen lariksnaalden bloesems bitterzoet takelen zwenkgras riet en berken naar de hemel talen in alle hoeken van de wereld werpen rivieren zich in zee – voor even oeverloos komt een beek aan het licht slaperig geworden ziet zwaluw zwaaien glipt naar binnen giet nachtblind gitzwart in zijn ogen zomert een blad kentert een bloem

[35] daar wolken groeien ontbreekt de hemel naast berken verteert de wind en lucht vergrijst ontluikende espenbladeren waar doornen bloeien samen met vogels verdrinkend in een verblindend licht drijven op vlinderstappen lariksnaalden bloesems bitterzoet takelen zwenkgras riet en berken naar de hemel talen in alle hoeken van de wereld werpen rivieren zich in zee – voor even oeverloos komt een beek aan het licht slaperig geworden ziet zwaluw zwaaien glipt naar binnen giet nachtblind gitzwart in zijn ogen zomert een blad kentert een bloem

[35] daar wolken groeien ontbreekt de hemel naast berken verteert de wind en lucht vergrijst ontluikende espenbladeren waar doornen bloeien samen met vogels verdrinkend in een verblindend licht drijven op vlinderstappen lariksnaalden bloesems bitterzoet takelen zwenkgras riet en berken naar de hemel talen in alle hoeken van de wereld werpen rivieren zich in zee – voor even oeverloos komt een beek aan het licht slaperig geworden ziet zwaluw zwaaien glipt naar binnen giet nachtblind gitzwart in zijn ogen zomert een blad kentert een bloem

[42] naast eenhoorn en kleine hond zitten halfbroers in zichzelf al dubbelsterren van schijn en wezen naar een helderste zoon van jawel die zwaan van leda aan je linkervoet zit iets van neveligheid zelfs bij storend maanlicht of lichtvervuiling daar zie je een jonge sterrenhoop een paar honderd miljoen jaar geleden door zwaartekracht ontstaan uit een gigantische moleculaire wolk nog steeds in snel tempo uit elkaar vallende kleine sterren op tienduizend lichtjaar straalt de eskimonevel zijn brede lach met een ronde kraag in het centrum van dit sterrenbeeld schijnende maker van het al

[42]

[42] naast eenhoorn en kleine hond zitten halfbroers in zichzelf al dubbelsterren van schijn en wezen naar een helderste zoon van jawel die zwaan van leda aan je linkervoet zit iets van neveligheid zelfs bij storend maanlicht of lichtvervuiling daar zie je een jonge sterrenhoop een paar honderd miljoen jaar geleden door zwaartekracht ontstaan uit een gigantische moleculaire wolk nog steeds in snel tempo uit elkaar vallende kleine sterren op tienduizend lichtjaar straalt de eskimonevel zijn brede lach met een ronde kraag in het centrum van dit sterrenbeeld schijnende maker van het al

vier de stameling [53] De rationele orde van ‘bij toeval en de sterren’ explodeert hier volkomen Stameling in de vorm: hakkelen Stameling in de woordvorming: neologismen https://www.youtube.com/watch?v=Tmzm-cIfw_4 “het overkomt je het velt je”!

‘die deed mijn schoenen aan’ kijk daar ligt bosaardbeiblad waar dan wat te spinnen kat tussen doornen boom zijn vloeiende gewei waait langs graterige eilanden gortdroge wind [55] door verschroeide akkers trekt ploeg en wortel uit verdronk waar boot aankomst slaat met zeilmast de weg in een bonte zwaai spechten vliegt veertien jaren [56] bloem haar knopen openbloeiende letters greep de dag de nacht en ellenlange sloten glinsterende banden door velden met netels aan mijn voeten [57] in knokkels steken dolkjes steeds van brandende lariksnaalden weer rood verspringende vossen waar bereklauw groeit langs bleke berkenbast bijen zoeven [61]

De horizontale lezing van de bundel Openingsafdeling: zintuiglijkheidsisotopen Thematiek van het ‘ontknoppen’: van de beeldspraak en van de taal/vorm Halverwege de bundel: omslag van bloei naar verwelking ‘Bij toeval en de sterren’ + ‘vier de stameling’: van sombere registratie naar meer poëtisch vuurwerk. Slotafdeling: van ‘gortdroge wind’ naar ‘openbloeiende letters’ en kiemend ochtendrijp: lilacs out of the dead land.

Maatschappelijke verwelking? als (een van de) rijkste land(en) van de wereld elementaire deeltjes in versnelling over de tong laat gaan haar verplaatsing ijdellijke beleving tijdelijke betekenis van zonnevlammen aan de kim [36] meegedeelde ervaring geslepen in de drogreden van je aandeel [37]

Terug naar het manifest Kunst is niet voor een “doelgroep”. Alle kunst is altijd voor iedereen. Kunst is geen instrument. De waarde van de kunst is voorspelbaar noch berekenbaar. Een kunstwerk is niet zelf “toegankelijk”, maar geeft toegang tot ervaring. Kunst is een discipline. Kunst staat los van Staat zowel als Markt. Kunst is niet “pluriform” of “democratisch”. Kunst wordt niet “geconsumeerd”. Kunst is geen “aanbod” waar een “vraag” naar is. Er is geen “overaanbod” van kunst. Kunst is excessief, genereus, en toch steeds opnieuw noodzakelijk. Een kunstwerk is een vraag waarop het antwoord je leven kan veranderen. Kunst viert dat wij kunnen denken, voelen, scheppen, leven.