Dorpen in de grensstreek van de Westhoek Leefbaarheid en sociale vitaliteit van grensdorpen vanuit het perspectief van jonge bewoners Frans Thissen & Marieke van der Meer Universiteit van Amsterdam Afdeling Geografie, Planologie en Internationale Ontwikkelingsstudies

Dorpen in de grensstreek van de Westhoek Opzet Kader van het onderzoek (hoofdstuk 1) Beschrijving: Oordeel over de leefomgeving van de deelgemeente (hoofdstuk 2) Eigen bijdrage van bewoners aan de kwaliteit van hun leefomgeving (hoofdstuk 3) De betekenis van de grens in het leven van alle dag (hoofdstuk 4) Achtergronden: Betekenis van individuele kenmerken en omgevingskenmerken Betekenis van binding Betekenis van de grens (hoofdstuk 5) Conclusies en aanbevelingen (hoofdstuk 6) Dorpen in de grensstreek van de Westhoek

Dorpen in de grensstreek van de Westhoek Kader van het onderzoek Dorpen in de grensstreek van de Westhoek

Dorpen in Europese grensgebieden KADER Buitengrenzen van Europa: demografische ontwikkelingen leiden tot verdwijnende dorpen (‘dying villages’) Binnengrenzen van Europa: Beperkte integratie binnen nationale staat en grensoverschrijdende regio Bevolkingsdaling samenhangend met vergrijzing en selectieve migratiestromen Grote lokale verschillen: traditionele stagnatie naast nieuwe dynamiek Wat is de positie van de bewoners in grensgebieden? Dorpen in de grensstreek van de Westhoek

Stagnatie en Dynamiek in de dorpen in de Westhoek KADER Stagnatie is typerend voor kleine kernen en oude centra met functieverlies en minder aantrekkelijke woonfunctie Dynamiek is typerend voor dorpen met aantrekkelijkheid en dorpen met mogelijkheden voor woonfunctie 2009: Kentering in de groei, recent zelfs geringe krimp Langs de staats- en taalgrens komen relatief veel dorpen met stagnatie voor Dalende woningbezetting (kleine plattelandskernen veranderen van positie) Alleen kwantitatief beschreven ! Dorpen in de grensstreek van de Westhoek

Jong volwassen bewoners (18-45 j) KADER Belangrijke groep op de regionale woningmarkt: verantwoordelijk voor de dynamiek, vooral in de plattelandskernen met mogelijkheden Groep is zeer automobiel Een derde afkomstig van buiten de Westhoek (5 % Frankrijk of Wallonië) Werkrelatie huishouden buiten de Westhoek: 44 % (10 % komt tenminste eenmaal per week in Frankrijk of Wallonië vanwege werk) Weinig zicht op kwetsbare bewoners Dorpen in de grensstreek van de Westhoek

Dorpen in de grensstreek van de Westhoek Theorie KADER Leefbaarheid en Sociale vitaliteit Leefbaarheid: Oordeel van bewoners over passend wonen Sociale vitaliteit: Eigen bijdrage van de bewoners aan de kwaliteit van de leefomgeving Traditioneel verbindend Modern vernieuwend Binding van bewoners: dorpsbinding → lokaal bewustzijn Grensstudies : de betekenis van grenzen in het leven van alle dag Hoe ziet men de grens en het grensgebied (perceptie) Grensoverschrijdende sociale netwerken Grensoverschrijdende activiteiten Dorpen in de grensstreek van de Westhoek

Verzamelen van gegevens KADER Gegevens van vragenlijsten van 447 bewoners verzameld in het voorjaar en de zomer van 2011: response van 44,4 procent Open interviews Groepsinterviews Dorpen in de grensstreek van de Westhoek

Dorpen in de grensstreek van de Westhoek Beschrijving: Oordeel over de leefomgeving van de deelgemeente (hoofdstuk 2) Eigen bijdrage van bewoners aan de kwaliteit van hun leefomgeving (hoofdstuk 3) De betekenis van de grens in het leven van alle dag (hoofdstuk 4) Dorpen in de grensstreek van de Westhoek

Oordeel over deelgemeente BESCHRIJVING Oordeel over deelgemeente Het positieve oordeel over de woning gaat vooraf aan het positieve oordeel over de woning “Toen ik jonger was dacht ik dat ik hier niet zou kunnen wonen, maar nu is het fijn. Dat is toevallig gebeurd. Op zoek naar een woonplaats …. is dit hier per toeval gevonden. We vonden het allebei mooi en toen hebben we de stap gezet om hier te komen wonen en we zijn daar nog steeds tevreden over. Het huis zelf gaf de doorslag.” Dorpen in de grensstreek van de Westhoek

Oordeel over deelgemeente BESCHRIJVING Oordeel over deelgemeente Dorpen in de grensstreek van de Westhoek

Oordeel over deelgemeente BESCHRIJVING Oordeel over deelgemeente Dorpen in de grensstreek van de Westhoek

Oordeel over deelgemeente BESCHRIJVING woonomgeving veiligheid voorzieningen Oordeel over deelgemeente Dorpen in de grensstreek van de Westhoek

Eigen bijdrage van bewoners BESCHRIJVING Eigen bijdrage van bewoners Verbindende sociale vitaliteit: Meedoen dorpsactiviteiten Meehelpen met organiseren Deelname aan verenigingsleven Deelname aan lokaal culturele tradities “Met de kermissen wordt een aanbod gegeven, maar hoeveel van de niet-authentieke dorpelingen komen daar naartoe? Zelfs als je een gratis consumptie aanbiedt komen ze niet. Nieuwe inwoners die van buiten (het dorp) komen hebben veel minder verbondenheid met het sociaal leven, dat is een fenomeen dat steeds erger wordt.” Dorpen in de grensstreek van de Westhoek

Eigen bijdrage van bewoners BESCHRIJVING Eigen bijdrage van bewoners Vernieuwende sociale vitaliteit Houding ten opzichte van inwijkelingen Houding ten opzichte van Franstalige bewoners Houding tegenover de lokale politiek “Wij hebben geen specifiek contact met de Fransen, maar ik denk niet dat er daar problemen mee zouden zijn. Er zijn wel Vlamingen die goed contact hebben met Fransen. Ik denk het wel, maar ik heb daar geen ervaring mee.” Dorpen in de grensstreek van de Westhoek

De betekenis van de grens BESCHRIJVING De betekenis van de grens Grensverhalen Grensstudies Gennep: 1830-1839: meest noordelijk deel van België De Westhoek is een echte grensstreek Franse en Vlaamse Westhoek waren lang (in feite tot na de Tweede Wereldoorlog) één grensgebied met huwelijkse relaties, arbeidsmigratie en pendel en een gedeelde identiteit Door nationale staatsvorming is staatsgrens en taalgrens sociaal en cultureel verhard Grens recent opener voor economische en functionele relaties Westhoek: “Mensen en Grenzen” Dorpen in de grensstreek van de Westhoek

De betekenis van de grens BESCHRIJVING De betekenis van de grens Dorpen in de grensstreek van de Westhoek

De betekenis van de grens BESCHRIJVING De betekenis van de grens De Westhoek is: Een plattelandsgebied met open grenzen Een grensgebied met poort naar Frankrijk Een perifeer gebied Een gebied met een eigen identiteit “De grens is er wel, maar het belemmert niet” …. “Wij zien die grens niet … We komen niet in een andere wereld terecht … Wij nemen er Frankrijk bij” “Frankrijk voelt meer buitenlands aan, stel je voor dat je een ongeval hebt, hoe moet je dat dan oplossen? Mijn Frans is ook niet zo goed” Dorpen in de grensstreek van de Westhoek

De betekenis van de grens BESCHRIJVING Grensoverschrijdende sociale netwerken Grensoverschrijdende activiteiten 57 procent heeft geen familie of vrienden in Frankrijk of Wallonië 6 procent heeft de meeste familie of vrienden in Frankrijk of Wallonië Vooral in Heuvelland en Mesen Vooral langs de grens 23 procent komt nooit of minder dan eenmaal per jaar in Frankrijk of Wallonië 19 procent komt er tenminste eenmaal per week (betaald werk, winkelbezoek, familie- en vrienden bezoek, deelname aan sport, restaurant café bezoek, openluchtrecreatie) Dorpen in de grensstreek van de Westhoek

Dorpen in de grensstreek van de Westhoek Achtergronden: Betekenis van individuele kenmerken en omgevingskenmerken Betekenis van binding Betekenis van de grens (hoofdstuk 5) Dorpen in de grensstreek van de Westhoek

Betekenis van kenmerken van bewoners en hun dorp ACHTERGRONDEN Achtergronden voor oordeel over de deelgemeente: Verschillen tussen (typen) dorpen: dorpen met dynamiek door mogelijkheden zijn bij deze groep het meest populair, kleine stagnerende kernen het minst Bewonerskenmerken zijn vaak van belang in combinatie met het type dorp: Bewoners met lage opleiding in stagnerende oude centra oordelen positief (uiteenlopende opvattingen van de bewoners in deze dorpen) Dorpsautochtone bewoners oordelen positief over grotere dorpen Streekautochtone bewoners oordelen vaak negatief over stagnerende kleine kernen Dorpen in de grensstreek van de Westhoek

Betekenis van kenmerken van bewoners en hun dorp ACHTERGRONDEN Achtergronden voor de beoordeling van de lokale voorzieningen: Aanwezigheid van voorzieningen beïnvloedt de waardering van lokale voorzieningen Negatieve waardering en Groot belang: bewoners die moeite hebben met schaalvergroting (streekautochtoon en huishoudens met werk in eigen deelgemeente) Ruimtelijke concentraties ? Dorpen in de grensstreek van de Westhoek

Betekenis van kenmerken van bewoners en hun dorp ACHTERGRONDEN Achtergronden voor eigen inbreng (meedoen, trekker, open houding) : Grote belang van het opleidingsniveau Franstaligen wel tevreden maar geringe eigen inbreng Leeftijd in combinatie met omgeving: bv twintigers doen weinig mee in dorpen met dynamiek door mogelijkheden Lagere deelname in stagnerende oude centra Werklocatie dicht bij: doen vaker mee zijn vaker trekker Hebben inwijkelingen een inbreng ? Bewoners van buiten de streek en met korte woonduur doen wel mee, maar meer op streekniveau Streekautochtonen die lang in dorp wonen en dorpsautochtonen doen vaker mee in eigen dorp en zijn vaker trekker Dorpen in de grensstreek van de Westhoek

Dorpen in de grensstreek van de Westhoek Betekenis van binding ACHTERGRONDEN Soorten binding: Actieradius in dag- een leefpaden Emotionele binding aan het dorp (lokale sociale binding): Traditionele dorpsbinding: Van betekenis voor het oordeel over de deelgemeente Lokaal bewustzijn of dorpstrots: Van betekenis voor de eigen inbreng van bewoners Vooral laag opgeleide bewoners met een zwakke betrokkenheid staan afwijzend tov (Franstalige) inwijkelingen Dorpen in de grensstreek van de Westhoek

Dorpen in de grensstreek van de Westhoek Betekenis van de grens ACHTERGRONDEN Bewoners die Westhoek zien als plattelandsgebied met open grenzen: positief oordeel over deelgemeente en doen vaker mee. Zij hebben ook een opener houding (althans bij middelhoge opleiding) Bewoners die grens nooit overschrijden en de Westhoek zien als gebied met eigen identiteit doen minder mee Twee ‘grensmilieus’: traditioneel en modern Dorpen in de grensstreek van de Westhoek

Dorpen in de grensstreek van de Westhoek Betekenis van de grens ACHTERGRONDEN Traditioneel grensmilieu (v, 40 j) Modern grensmilieu (v, 33 j) Sociaal en geografisch milieu: lagere opleiding, stagnerende oude centra, traditionele actieradius, traditionele dorpsbinding Familiebezoek in Wallonië, naar winkels in Frankrijk vanwege de openingstijden. “dat is de reden dat ik optrek naar Frankrijk”. Komt nooit in Rijsel. Kinderen gaan in Ieper op school, bezoeken verenigingen in Wallonië. “een 8 op 10”. Is bijzonder tevreden over de eigen woonplaats. Benadrukt dan het openbaar vervoer en de voorzieningen. Sociaal en geografisch milieu: hogere opleiding, dynamische plattelandsmilieus, kosmopolitische actieradius en lokaal bewustzijn “Wij shoppen in Frankrijk: voeding, supermarkt, kleding en ook voor toerisme of restaurant. …Wij zien die grens niet. …. Wij nemen er Frankrijk bij”. “rustige omgeving … ik denk dat dat te maken heeft met de tijd van ons leven. … we hebben er heel bewust voor gekozen eens dat de kinderen er kwamen … om een beschermde omgeving te hebben”. Dorpen in de grensstreek van de Westhoek

Dorpen in de grensstreek van de Westhoek Conclusies en aanbevelingen (hoofdstuk 6) Dorpen in de grensstreek van de Westhoek

Conclusies en Aanbevelingen Aanbevelingen leefbaarheid: Versterken woonfunctie: Over uitbreiding (wel/niet, hoe) en de kwaliteit van woningen en leefomgeving (woonomgeving en veiligheid, waaronder grenscriminaliteit) Aandacht voor komende ontwikkelingen in stagnerende oude centra Omgaan met veranderingen in ruimtelijke structuur: beleid voor kwetsbare bewoners en bewoners die achterblijven in oriëntatie en binding Dorpen in de grensstreek van de Westhoek

Conclusies en Aanbevelingen Aanbevelingen sociale vitaliteit: Het aantrekken van bewoners met een hoge opleiding is ook belangrijk voor de dorpssamenleving Aanbod van dorpsactiviteiten en activiteiten verenigingen met lokale kleur (‘dorpen met een verhaal’) is van belang voor de streek en de toerist Verbeteren van de relatie tussen bewoners en lokaal bestuur De ontwikkeling van lokaal bewustzijn is belangrijk Dorpen in de grensstreek van de Westhoek

Conclusies en Aanbevelingen Aanbevelingen grensoverschrijdend beleid: Hanteer een communicatiestrategie naar (potentiële) bewoners en bezoekers waarbij de lokale kwaliteiten van de Westhoekdorpen worden verbonden met de kwaliteiten van de ruimere grensoverschrijdende (stedelijke) regio Bevorder de integratie van de Westhoek in Vlaanderen/België én de grensoverschrijdende integratie Geen te hoge verwachtingen van de vestiging van Franse huishoudens Leg verbindingen tussen het traditionele grensmilieu en het moderne grensmilieu: ‘overruimte’ en ‘verhalen’ Dorpen in de grensstreek van de Westhoek

Dorpen in de grensstreek van de Westhoek dank Dorpen in de grensstreek van de Westhoek