Is jouw gewicht goud waard? Lily Fredrix, NW

OU-cursus Gezondheid in perspectief

Gewicht in de media Volkskrant Steeds meer kinderen met (ernstig) overgewicht… Sporters neigen naar anorexia nervosa om te kunnen deelnemen in bepaalde gewichtsklassen... Eén op de vier patiënten in ziekenhuizen is ondervoed......

Gewicht in de wetenschap Wetenschappelijke tijdschriften: Obesity Research, Clinical Nutrition Congressen (inter)nationaal Talrijke websites: Kenniscentrum Overgewicht Wat zegt nu de wetenschap?

Waaruit bestaat ons lichaamsgewicht? vetmassa en vetvrije massa (water, eiwitten, mineralen en glycogeen) Man, 40 j, 74.1 kg: 15 kg vet 12.8 kg eiwit 4.2 kg mineralen en glycogeen 42.1 kg water

Lichaamsgewicht is afhankelijk van Geslacht Genetische factoren Voeding Lichamelijke activiteit

Lichaamsvet en leeftijd bij mannen en vrouwen

Hoe constant is nu ons gewicht?

Schommelingen in gewicht: over een dag

Schommelingen in gewicht: over weken

Schommelingen in gewicht: over een jaar

Schommelingen in gewicht: over jaren

Gewichtsveranderingen Stoppen met roken Lijnen Ouder worden Zwangerschap Ziekte

Wat is een (on)gezond gewicht? Body Mass Index (BMI) Gewicht (kg)/Lengte2 (in m) <18.5 ondergewicht 18.5-25 gezond gewicht >25 overgewicht >30 obesitas

Overgewicht = te veel vet BMI houdt geen rekening met verdeling vet- en spierweefsel BMI houdt geen rekening met vetverdeling BMI niet geschikt voor kinderen en voor ouderen

Ziekten die samenhangen met (ernstig) overgewicht Diabetes mellitus type 2 Hart- en vaatziekten Aandoeningen van het bewegingsstelsel Enkele soorten kanker Aandoeningen van de ademhalingsorganen

Lichamelijke klachten bij ondergewicht Uitputting en lage lichaamstemperatuur Lage bloeddruk, trage hartslag, hartritmestoornissen Botontkalking Maag- en darmklachten Geen menstruatie

Terugdringen van ernstig overgewicht Beperken van gezondheidsverlies Minder sterfgevallen Minder ziektegevallen Beperken van kosten Ziekte en arbeidsongeschiktheid Gezondheidszorg

Hoe ontstaat overgewicht? Constant gewicht energie-inname= energiegebruik Overgewicht energie-inname> energiegebruik Ondergewicht energie-inname<

Energie-inname (EI): alles wat we eten en drinken

Meting van energie-inname Voedselconsumptie van een individu 24h-recall/diet history dietary record dubbele portie methode Hoelang? Om een goede schatting te maken van iemands EI (binnen 10% nauwkeurig) zouden maar liefst 31 opschrijfdagen nodig zijn!!!

Hoeveel energie levert de voeding? Nutriënten Koolhydraten 16 kJ/gram Eiwitten 16 kJ/gram Vetten 37 kJ/gram Alcohol 29 kJ/gram Voedingsmiddelentabel/computer

Eten en drinken: hoeveel hebben we nodig? vrouwen actief kcal kJ 19-30 jaar 2400 9000 31-50 jaar 2300 9700 50-70 jaar 2100 vrouwen weinig actief kcal kJ 19-30 jaar 2100 9000 31-50 jaar 2000 8400 50-70 jaar 1900 8000

Eten en drinken: wat hebben we nodig? 20 tot 50 jaar Brood 5-7 sneetjes (175-245 gram) Aardappelen (of rijst, pasta, peulvruchten) 150-250 gram aardappelen of 3-5 opscheplepels rijst/pasta/peulvruchten Groente 200 gram (4 groentelepels) Fruit 2 vruchten (200 gram) Zuivel 400 ml melk(producten) en 20 gram kaas (1 plak) Vlees(waren), vis, kip, ei of vleesvervangers 100-120 gram Halvarine, margarine, bak- en braadproducten 20-35 gram dranken 1,5 liter

Gezonde voeding: Schijf van vijf Eet gevarieerd Niet te veel en beweeg Minder verzadigd vet Veel groente, fruit en brood Veilig

Energiegebruik (EE) in rust (60-70%) REE voor voedselverwerking (10%) DEE voor lichamelijke activiteit (20-30%) AEE

Meting van het energiegebruik Voor de verbranding van nutriënten is zuurstof (O2) nodig en er komt koolstofdioxide (CO2) vrij. Hieruit kan het energiegebruik berekend worden met de formule: EE (kJ) = 16.2 x O2 (liter) + 5.0 x CO2 (liter)

Meting van energiegebruik REE en DEE: bijv. met ventilated hood 24EE: bijv. met respiratiekamers of dubbel gelabeld water (2H218O) Metingen van het energiegebruik op deze manier zijn valide en nauwkeurig

REE: ventilated hood

Lichamelijke activiteit: hoeveel moeten we bewegen? Bewegen is meer dan sporten! Bewegen is bijvoorbeeld ook fietsen, wandelen, tuinieren, huishoudelijk werk Nederlandse Norm Gezond Bewegen matig intensief leeftijd hoe vaak? hoe lang? intensiteit lukt het? 12-18 jaar 7x p week 1 uur ca 6 met. 25% 18-55 jaar 5-7x p week half uur ca 5 met. 50% 55-75 jaar ca 4 met. 65%

Meten van energiebalans in de praktijk computerprogramma Body Weight (Food Intake and Energy Expenditure, Aarde, mens en milieu) eetmeter en activiteitenmeter (gemiddeld over een dag) de energie-inname wordt onderschat: ‘je onderschat wat je eet’ het energiegebruik wordt overschat: ‘je overschat wat je doet’

Meten van energiebalans in onderzoek N=37 dunne en dikke mensen EI 7-daagse opschrijfmethode, EE dubbel gelabeld water Conclusie: zelfgerapporteerde voedselinname onderschat de energiebehoefte van een individu

Prevalentie matig en ernstig overgewicht: Nederland 18-70 jr bmi>25 bmi>30 mannen 57% 12% vrouwen 42% 4-15 jr matig ernstig jongens 14% 3% meisjes 17%

Ernstig overgewicht: trend 1981-2006

Overgewicht: erfelijke factoren

Geografische verschillen: Nederland

Geografische verschillen: Nederland vs de rest van de wereld mannen vrouwen Land bmi>25 bmi>30 België 49% 14% 28% 13% Duitsland 53 23 35 24 Engeland 44 Frankrijk 36 12 13 Griekenland 20 31 15 Italië 42 9 26 Nederland 57 Oostenrijk 40 10 27 14 Portugal 32 Spanje 45 16

Preventie van overgewicht Overgewicht is een speerpunt van beleid 2005 Convenant Overgewicht: afspraak tussen partijen die gezamenlijk overgewicht willen aanpakken partijen: levensmiddelenindustrie, horeca, werkgevers, zorgverzekeraars, sportorganisaties actieplan ‘energie in balans’ doel in 2010: ‘het aantal volwassenen met overgewicht groeit niet verder, het aantal kinderen met overgewicht vermindert’

Behandeling: Het beste dieet om af te vallen is nog altijd een gezonde, gevarieerde, energiearme voeding en veel beweging Gewichtsvermindering 5-15% verkleint de gezondheidsrisico’s Gewichtshandhaving Bewegen!

Verantwoord afvallen (Voedingscentrum) een gemiddeld gewichtsverlies van een halve tot een kilo per week een gevarieerd eetpatroon met een beperkte hoeveelheid energie het beperken van de hoeveelheid vet matig zijn met voedingsmiddelen waaraan suiker is toegevoegd het drinken van alcohol beperken rustig eten en regelmaat aanbrengen in het eetpatroon meer bewegen

Van overgewicht naar ondergewicht Ondervoeding bij kanker

Ondervoeding in de gezondheidszorg Landelijke Prevalentiemeting Zorgproblemen: één op de vier patiënten is ondervoed oudere patiënten meer ziektebeelden kanker en dementie Discussie over definitie ondervoeding gewicht(sverlies)/BMI

Ondervoeding (ondergewicht) bij kanker Gewichtsverlies bij kanker is een bekend probleem Gewichtsverlies is afhankelijk van tumortype AZM longkanker: 60% gewichtsverlies, waarvan 30% gewichtsverlies van 10% of meer Gevolgen van gewichtsverlies: kwaliteit van leven overleving behandeling

Ondervoeding (ondergewicht) bij kanker Gewichtsverlies van een gezond persoon: 75% vetmassa en 25% vetvrije massa Gewichtsverlies van een kankerpatiënt: 50% vetmassa en 50% vetvrije massa (skeletspieren)

Ondervoeding (ondergewicht) bij kanker Gewichtsverlies is het gevolg van een negatieve energiebalans Constant gewicht energie-inname= energiegebruik Overgewicht energie-inname> Ondergewicht energie-inname<

Ondervoeding (ondergewicht) bij kanker Anorexia: verandering in smaak- en reukwaarneming verminderde voedselopname klinische factoren: obstructie, therapie, angst... AZM longkanker: lagere EI bij gewichtsverlies van 10% of meer

Ondervoeding (ondergewicht) bij kanker Energiegebruik (cross-sectionele studies) REE onveranderd bij maag- en dikke darm REE verhoogd bij pancreas en long REE aan bed

Ondervoeding (ondergewicht) bij kanker Gemeten REE wordt vaak vergeleken met de normaalwaarde berekend volgens de Harris Benedict formule: Mannen: REE (kcal)=66 + (13,7 x G) + (5,0 x H) - (6,8 x L) Vrouwen: REE (kcal)=655 + (9,6 x G) + (1,85 x H) - (4,7 x L) G = lichaamsgewicht (kg); H = lichaamslengte (cm); L = leeftijd (jaren)

Ondervoeding (ondergewicht) bij kanker AZM longkanker (n=100): 30% gewichtsverlies van 10% of meer 74% een verhoogde REE>110%HB Lagere EI bij patiënten met gewichtsverlies dan in gewichtsstabiele groep: 7862 kJ vs 9119 kJ Conclusie: zowel een verhoogde REE als een verminderde EI dragen bij aan het gewichtsverlies bij longkankerpatiënten

Ondervoeding (ondergewicht) bij kanker Energiegebruik (longitudinale studies) AZM longkanker niet-kleincellig, tumorresectie (OK) t-=0, 3, 6 en 12 maanden Gewicht, EI, REE Conclusie: succesvolle OK na een jaar 3.5 kg zwaarder geen succesvolle OK na een jaar 3.6 kg afgevallen

Ondervoeding (ondergewicht) bij kanker REE/HB=121% voor OK na OK t=12 Lichaamsgewicht (kg) 74.7 78.5 REE (kJ/dag) 7408 6930 EI (kJ/dag) 7543 9387 EI/REE (%) 106 140

Ondervoeding (ondergewicht) bij kanker Hypermetabolisme bij longkanker mogelijke verklaringen: longfunctie rookgedrag tumorgrootte tumorstadium histologie tumorlokalisatie

Hypermetabolisme bij longkanker Zowel de LONGFUNCTIE als het ROOKGEDRAG kunnen de verhoogde REE bij longkankerpatiënten NIET verklaren

Hypermetabolisme bij longkanker Het TUMORSTADIUM kan de verhoogde REE bij longkankerpatiënten NIET verklaren Tumorstadium REE/FFM kJ/kg FFM Stadium 1-2 33.3±4.4 Stadium 3-4 34.5±3.5

Hypermetabolisme bij longkanker n=39, tumorvolume (CT) REE op t=0 en t=6maanden n=24, hypermetabool n=23, tumorvolume<250cm3 REE daalt van 7409 kJ/d (t=0) naar 6972 kJ/d (t=6) Voor OK: Geen correlatie tussen tumorvolume en hypermetabolisme Na OK: Geen correlatie tussen tumorvolume en afname in REE Het TUMORVOLUME kan de verhoogde REE bij longkankerpatiënten NIET verklaren

Hypermetabolisme bij longkanker De HISTOLOGIE is WEL een verklaring voor de verhoogde REE bij longkankerpatiënten Small cell lung carcinoma=SCLC (agressief, 20%) Non-small cell lung carcinoma=NSCLC histologie Adj REE kJ/dag SCLC 8085±999 NSCLC 7513±680

Hypermetabolisme bij longkanker De TUMORLOKALISATIE is WEL een verklaring voor de verhoogde REE bij longkankerpatiënten Centrale tumor Perifere tumor tumorlokalisatie REE/HB(%) Centraal 121±13 Perifeer 110±10

Gewicht bij sporters

Hardlopen

Trainen voor een halve marathon 16 mannen,16 vrouwen leeftijd: 28-41 jaar 44 weken trainen geen hardlopers <1 uur sporten/week 9 uitvallers

Trainen voor een halve marathon Metingen van gewicht lichaamssamenstelling onderwaterweging, isotoopverdunning EI 7-daagse dietary record 24EE dubbel gelabeld water Meetmomenten t=0, 8, 20 en 40 weken

Resultaten halve marathon Gewicht verandert weinig Lichaamssamenstelling verandert wel Vrouwen verliezen significant minder vetmassa dan mannen T=0 T=8 T=20 T=40 vrouwen BW (kg) 62.5 63.2 62.4 61.8 FM (kg) 18.8 16.0* FFM (kg) 43.7 45.8* mannen 70.4 70.9 70.0 69.1* 15.6 11.1* 54.8 58.0*

Resultaten halve marathon Trainingsarbeid neemt de hele periode toe EE stijgt met 30% na 8 weken en blijft daarna constant Voedselconsumptie stijgt niet significant bij de vrouwen: 8.6 MJ naar 9.5 MJ en daalt niet significant bij de mannen: 11.8 MJ naar 10.9 MJ Kwaliteit van de voeding: geen verandering Marathon studie (18 maanden) toename van en% koolhydraten van 47 naar 55 (mannen) en 48 naar 52 (vrouwen) Week 8 20 30 40 km/week 25 35 50

Gewicht en voeding van sporters EI (kJ) EI (kJ/kg) Duursport Tour de France (m) 70.8 24567 347 Hardlopen (v) 52.1 8753 168 Krachtsport Body building (m) 87.3 13706 157 Topturnen (v) 46.9 7410 158 Teamsport Voetballen (m) 74.5 14304 192 Handballen (v) 63.2 8974 142

Conclusie: gewicht en voeding van sporters Gewichtsklassen: judo, roeien (tijdelijk) Esthetische redenen, laag gewicht is ‘gewenst’: turnen, gymnastiek (continu) Vervolg: EI=EE? Tour de France Topturnsters

Nederlandse topturnsters: Papendal 11 meisjes leeftijd: 15 jaar gewicht: 48 kg lengte: 158 cm turninternaat, pleeggezin metingen van gewicht, lichaamssamenstelling, voeding (EI) en activiteit (EE)

Methoden van onderzoek: topturnsters Lichaamssamenstelling: huidplooimetingen EI: 7-daagse opschrijfmethode EE: REE + AEE (dagelijkse activiteiten + training)

Methoden van onderzoek: topturnsters REE gesloten spirometer AEE dagelijkse activiteiten dagboek

Methoden van onderzoek: topturnsters HR-O2-EE Training: time-and-motion study (T&M)

Resultaten: topturnsters training 3uur 15 min, 15% zwaar, 8% matig, 77% licht Energie (kJ) Energie (kJ/BW) EI gemeten 7277 158 EI aanbevolen 9614 185 EE (T&M) 8502 180 EE (HR) 9125 193

Conclusie: topturnsters Verschil tussen EI en EE wijst er op dat een aantal turnsters niet in energiebalans is Er lijkt sprake van een serieus voedingsprobleem in deze tak van sport Discussie: Methodische problemen: EI onderschat, EE (HR) overschat

Geraadpleegde bronnen Websites: Voedingscentrum Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) Kenniscentrum Overgewicht Diverse proefschriften: AMJ van Erp-Baart: Food habits in athletes EWHM Fredrix: Energy metabolsm in cancer patients AJ Staal-van den Brekel: The inflammatroy response and resting energy expenditure in lungcancer OU-cursus: Food Intake and Energy Expenditure

Vragen?