Spraakontwikkeling in het eerste levensjaar Symposium Antwerpen Taalverwerving met een cochleair implantaat Spraakontwikkeling in het eerste levensjaar met en zonder auditieve input Dr. F.J. van Beinum ISDC Instituut voor Fonetische Wetenschappen / ACLC Universiteit van Amsterdam Infant Speech Development Centre Beekbergen

spraakontwikkeling van een kind van geboortekreet naar mondigheid 9 december 2006 Antwerpen Symposium

hoe moeten we de ontwikkeling van de spraakcommunicatie bestuderen ? retrospectief eindsituatie terugkijken hoe de situatie tot stand kwam fonemen syllaben woorden zinnen   prospectief beginsituatie als startpunt zichzelf-organiserend systeem: waarin de stadia in de ontwikkeling zich op hiërarchische wijze manifesteren 9 december 2006 Antwerpen Symposium

drie kernpunten in de spraak- ontwikkeling van kinderen: spraakperceptie spraakproductie ouder-kind interactie 9 december 2006 Antwerpen Symposium

van ouder in interactie cyclisch-dynamisch systeem in de ontwikkeling van spraakcommunicatie auditieve feedback geluids- perceptie van ouder in interactie productie van het kind 9 december 2006 Antwerpen Symposium

ontwikkeling van de spraakproductie vandaag vooral de nadruk op ontwikkeling van de spraakproductie maar ontwikkelingsproces is niet te begrijpen zonder ook aandacht voor spraakperceptie ouder-kind interactie 9 december 2006 Antwerpen Symposium

spraakcommunicatie-instrument van een baby bij de geboorte tijdsverschil auditief systeem werkend vanaf 5de maand van de zwangerschap productiesysteem werkend vanaf de geboorte 9 december 2006 Antwerpen Symposium

auditief systeem voor de geboorte in een foetus van ± 5 maanden functioneert het auditief systeem al voor simpele geluidstimuli (oogknipperreactie) in de volgende maanden voor de geboorte is er reactie op steeds complexere geluiden geluidsperceptie in de baarmoeder: uiterst lawaaiïge omgeving intern: geluiden van de ingewanden van de moeder, haar hartslag met een ritme dat varieert bij inspanning of rust (mogelijk het eerste "patroon") extern: (gedempt) omgevingsgeluid zoals spraak van de moeder (deels intern), spraak van andere mensen, ander omgevingsgeluid ademhalingsritme van de moeder in combinatie met haar spraak (patroon anders dan in rust) laagfrequente geluiden (± 200 Hz) minder gedempt dan hoogfrequente geluiden 9 december 2006 Antwerpen Symposium

auditief systeem vlak na de geboorte: grote veranderingen geluid via de lucht in plaats van via het vruchtwater het ritme van de hartslag van de moeder kan alleen maar incidenteel gehoord worden spraak van de moeder tegen achtergrondgeluiden klinkt anders auditief systeem ontvangt samen met andere zintuigen nieuwe stimuli (opslag van multimodale patronen) pasgeborene in nieuwe senso-motorische situatie, systeem op zich zelf aanpassing aan stimulus-responsgedrag van de omgeving 9 december 2006 Antwerpen Symposium

ontwikkeling van de spraakproductie 9 december 2006 Antwerpen Symposium

het menselijk spraakproductiesysteem bron-filter model voor volwassen spraakproductie (Fant, 1960) bron: longen (1) + larynx (2) filter: mondkeelbuis (3) geluidsproductiesysteem gelijk bij alle zoogdieren 9 december 2006 Antwerpen Symposium

is geluidsinstrument van een baby te vergelijken met volwassen spreekinstrument ? spreekinstrument baby sterk nasaal geen heldere klank weinig articulatie in begin: 9 december 2006 Antwerpen Symposium

bron-filter model als beschrijvings- systeem voor babygeluiden (zie Koopmans-van Beinum & Van der Stelt, 1986; 1998) senso-motorische benadering: beschrijving van bewegingen larynxbewegingen (stemgeving of fonatie) mondkeelbewegingen (articulatie) (aanname: dankzij veranderingen is waarneming mogelijk ) 9 december 2006 Antwerpen Symposium

fonatie direct vanaf de geboorte geboortekreet bron: longen + larynx aanvankelijk reflexmatig en verre van perfecte afstemming 9 december 2006 Antwerpen Symposium

ontwikkeling van het fonatiesysteem veel variatie in fonatie onderbroken fonatie ononderbroken fonatie 0 wkn 6 wkn 20 wkn hoe zit het met articulatie ? 9 december 2006 Antwerpen Symposium

met ± tien weken komen de eerste articulatiebewegingen één enkele articulatiebeweging per uiting: eerst achter, later ook meer voor in de mond “cooing” filter: mondkeelbuis 9 december 2006 Antwerpen Symposium

met ± dertig weken komen er meervoudige articulatiebewegingen repeterende open-dicht bewegingen: met kaak, lip, tong, en later ook achter in de mond “brabbelen” 9 december 2006 Antwerpen Symposium

ontwikkeling van het articulatiesysteem 0 wkn 10 wkn 30 wkn 2 of meer articulaties enkelvoudige articulatie 9 december 2006 Antwerpen Symposium

bouwstenen van het productie-instrument in ontwikkeling 2 of meer articulaties enkelvoudige articulatie ARTICULATIE ADEMHALING veel variatie in fonatie onderbroken fonatie ononderbroken fonatie FONATIE 0 wkn 6 wkn 10 wkn 20 wkn 30 wkn 9 december 2006 Antwerpen Symposium

veel variatie in fonatie productie-instrument in ontwikkeling (fonatie en articulatie gecombineerd) FONATIE ARTICULATIE ADEMHALING veel variatie in fonatie onderbroken fonatie ononderbroken fonatie 0 wkn 6 wkn 10 wkn 20 wkn 30 wkn 2 of meer articulaties enkelvoudige articulatie 9 december 2006 Antwerpen Symposium

veel variatie in fonatie stappen in spraakontwikkelingontwikkeling (fonatie en articulatie gecombineerd) FONATIE veel variatie in fonatie ARTICULATIE onderbroken fonatie ononderbroken fonatie 0 wkn 6 wkn 10 wkn 20 wkn 30 wkn 2 of meer articulaties enkelvoudige articulatie III V IV II I VI 9 december 2006 Antwerpen Symposium

drie mijlpalen in de coördinatie van spraakbewegingen FONATIE ARTICULATIE veel variatie in fonatie onderbroken fonatie ononderbroken fonatie 2 of meer articulaties enkelvoudige articulatie ADEMHALING 0 wkn 6 wkn 10 wkn 20 wkn 30 wkn 9 december 2006 Antwerpen Symposium

hoe spraakontwikkeling bepalen ? aangeven dat een baby vanaf een bepaalde leeftijd een bepaalde ontwikkelingsstap kan maken kwalitatieve beoordeling (zes stadia) in tegenstelling tot aangeven hoe vaak bepaalde uitingen voorkomen in audio- of videoregistratie, d.w.z. wat voor typen uitingen een baby op een bepaald moment produceert kwantitatieve beoordeling (AMSTIVOC) (AMsterdam System for Transcription of Infant VOCalizations) 9 december 2006 Antwerpen Symposium

klassificatieschema van fonatie- en articulatiebewegingen universeel toepasbaar maakt kwantitatieve data mogelijk over afwijkende spraakontwikkelingsprocessen kan antwoord geven op de vraag of een kind in zijn geluidsproducties afwijkt van een controlegroep of een norm b.v. kinderen met een gespleten gehemelte dove en slechthorende kinderen kinderen met het risico dyslectisch te zijn 9 december 2006 Antwerpen Symposium

onderzoek naar geluidsproducties van dove baby’s uitgevoerd door: Chris Clement (oud-AiO) Ineke van den Dikkenberg-Pot (oud-AiO) Lillian Doppen (stud. Spraaktaalpathologie Univ. Nijmegen) Jeannette van der Stelt (gastonderzoeker UvA) gefinancierd door: VIATAAL (Inst. voor Doven), St.-Michielsgestel Gezamenlijke Nederlandse Doveninstituten ACLC, Faculteit Geesteswetenschappen, UvA 9 december 2006 Antwerpen Symposium

resultaten van 6 dove en 6 horende baby’s in de eerste 18 maanden van hun leven dove baby’s produceren meer uitingen dan horende dove baby’s verschillen in hun geluidsproducties al in de eerste zes maanden dove baby’s produceren meer fonatie zonder articulatie dove baby’s produceren meer articulaties zonder fonatie dove baby’s produceren minder variaties in hun uitingen dove baby’s brabbelen niet in hun eerste jaar dove baby’s maken lettergreepeffecten door de fonatie te onderbreken vanaf 7.5 mnd dove baby’s maken minder contrasten in hun klinkers 9 december 2006 Antwerpen Symposium

problematisch voor dove kinderen: coördinatie van fonatie + articulatie FONATIE ARTICULATIE veel variatie in fonatie onderbroken fonatie ononderbroken fonatie 0 wkn 6 wkn 10 wkn 20 wkn 30 wkn 2 of meer articulaties enkelvoudige articulatie auditieve feedback noodzakelijk voor spraak-ontwikkeling 9 december 2006 Antwerpen Symposium

hulp bij spraakontwikkeling van dove baby’s: training van coördinatie FONATIE ARTICULATIE veel variatie in fonatie onderbroken fonatie ononderbroken fonatie 0 wkn 6 wkn 10 wkn 20 wkn 30 wkn 2 of meer articulaties enkelvoudige articulatie ADEMHALING 9 december 2006 Antwerpen Symposium

na cochleaire implantatie: auditieve feedback FONATIE ARTICULATIE veel variatie in fonatie onderbroken fonatie ononderbroken fonatie 0 wkn 6 wkn 10 wkn 20 wkn 30 wkn 2 of meer articulaties enkelvoudige articulatie auditieve feedback maakt coördinatie van fonatie + articulatie mogelijk BRABBELEN 9 december 2006 Antwerpen Symposium

vroegtijdige cochleaire implantatie: SPRAAKMAKENDE BELOFTE ? tekeningen: Otto Dicke, Kinderen 9 december 2006 Antwerpen Symposium