Pensioen, wonen en zorg Lans Bovenberg

Doelstellingen (1) Macro Financieren eigen woning Vergroten eigen risicodragend vermogen Kapitaalmarkten eisen lagere LTV’s Fiscale stimulansen schuldfinanciering beperkt Verkorten bankbalansen en verkleinen funding gap (MKB) Kapitaalmarkten eisen meer risicodragend vermogen Overheden stellen strengere kapitaal- en liquiditeitseisen (Basel 3) Financieren ouderenzorg Beperken collectieve financiering: geen koekoeksei Beperken intergenerationele solidariteit Bevorderen gepast gebruik formele voorzieningen

Lange balansen

Doelstellingen (2) Micro Opbouwfase Uitkeringsfase Grotere uitwisselbaarheid vermogensvormen Bescherm bestedingsruimte: voorkom overmatige besparingen Stem risico af op levensfase Uitkeringsfase Bescherm bestedingsruimte zonder groot beroep te doen op collectieve middelen Meer regie over wonen en zorg

Analytisch kader levensloop Begin werkzame leven Starters op de woningmarkt Rest werkzame leven Aflossen hypotheek en sparen voor pensioen Begin pensioenperiode Omzetten van vermogen in inkomen Laatste deel pensioenperiode Vermogen benutten tbv wonen-welzijn-verzorging

Begin werkzame leven LTV (loan to value) omlaag begin leven Waar halen jongeren eigen vermogen vandaan? Bouwsparen: uit pensioenbesparingen? Verkorten balans en investeren in eigen land (via bouw/MKB) Beter functionerende huurmarkt Gebruik huren als allocatiemechanisme ipv inkomenspolitiek Wat doen we met jonge gezinnen die nu onder water staan?

Rest werkzame leven Aflossen hypotheek (tbv fiscale aftrekbaarheid) minder pensioenbesparingen? meer flexibele pensioenbesparingen? meer maatwerk (huurders versus kopers)? Beleggingshypotheek nieuwe stijl ‘Aflossingen’ op geblokkeerde rekening Beleggingssaldo verpandt aan hypotheek Gebokkeerde rekening verder geoormerkt voor pensioen Fiscale aftrekbaarheid alleen lening minus spaarsaldo Voordelen beleggingshypotheek over gewoon aflossen Risicoprofiel flexibeler Vermogensopbouw flexibeler: niet te veel sparen Aflossen uit pensioenpremie en spaarsaldo omkeerregel Eigen woning als oudedagsvoorziening door oormerken saldo Uitbetaling tijdens pensioen flexibeler

Hervorming pensioenstelsel Vervang doorsneeopbouw door degressieve opbouw? Heldere definitie individuele eigendomsrechten Minder collectieve buffers Marktordening Vervallen grote verplichtstelling? Meer vrijheid pensioeninstellingen om financiële diensten aan te bieden Meer samenwerking pensionuitvoerders, banken en woningbouwcorporaties

Actuariële waarde opgebouwde rechten versus pensioenpremie 30% 25% 20% Premie ( als % van loon ) 15% 10% 5% 0% 25 30 35 40 45 50 55 60 65 leeftijd

Degressieve opbouw en doorsneepremie

Overgangsprobleem

Koppeling aan levensverwachting

Vul ene gat met het andere

Rest werkzame leven Hypotheekschuld niet verder aflossen bij LTV< 60 % Naast balansverkorting pensioenbesparingen benutten voor hypotheekfinanciering Banken kunnen lange leningen niet langer goedkoop met kort geld financieren (geen subsidie meer) Minder mismatch en liquiditeitsrisico (Basel 3) Financier hypotheken via lange-termijnbeleggers Standaardiseer tbv liquiditeit Scheidt risico’s helder Nederlandse pensioenfondsen geen grote concentratie risico’s Beperk herfinancieringsrisico’s Balansprincipe lange leningen

Hypotheekfinanciering door lange-termijn beleggers Internationale voorbeelden Deense model First loss bij bank en daarna risico bij junior obligatiehouders Private risicodragers, lage LTV (< 80 %) en balansprincipe Canadese model Overheid eist gestandaardiseerde verzekering bij hoge LTV Nederlandse model? Hypotheekobligaties gebaseerd op inflatie Benut obligaties om reële voorwaardelijke verplichtingen pensioenfondsen te waarderen Stimuleer pensioenfondsen om in Nederlandse hypotheken te beleggen

Pensioenfondsen en huurmarkt Huren aantrekkelijker Minder fiscale koopsubsidies en duurdere financiering Jongeren: lagere LTV’s Ouderen: liquideren vermogen in eigen woning Marktconforme huren verhogen rendement investeringen in huursector Financieren = Inflatie geïndexeerde obligaties Beleggen = Pensioenfondsen eigenaren corporaties Corporaties en pensioenfondsen Huurders sparen relatief veel via pensioenfondsen als kopers meer moeten aflossen (en dus sparen via woning) Huurders hogere woonlasten tijdens pensioen

Begin pensioenperiode Liquideren van vermogen in eigen woning Soberder aanvullende pensioenen Kleiner erfenismotief Meer sparen via de eigen woning (lagere LTV’s) Hogere eigen ‘zorg’uitgaven Omkeerhypotheek Buffer tbv woningmarkt risico Sales-and-rent back Corporatie koopt en onderhoudt woning Pensioenverzekeraar verschaft financiering en annuïteit Verkoper huurt woning: vereist goed functionerende woningmarkt Verhuizen naar andere huurwoning Pensioenverzekeraar vertrouwenspersoon.

Pensioenperiode Zorgpensioen Betaal pensioen uit als zorgannuïteit Meer (inkomensafhankelijke?) eigen bijdragen lichte ouderenzorg en wonen/welzijn (‘niet zorg’) Meer eigen regie behouden woonomgeving als men niet afhankelijk is van (kariger) publieke financiering Betaal pensioen uit als zorgannuïteit Wat? Extra uitkeringen als ADL’s wegvallen Eventueel in vouchers verzorging Waarom? Betere verzekering en meer eigen regie Minder perverse solidariteit pensioenen Annuïteit blijft aantrekkelijk bij meer eigen bijdragen Publiek belang: minder beroep op publiek vangnet Beleggingsgedrag pensioenfondsen: investeer in zorg

Einde pensioenperiode Omzetten eigen woning in woon-zorg arrangement Vermogenstoets (achteraf betalen) stimulans? Bemiddelen van pensioenuitvoerder vertrouwenspersoon bij complexe transacties inkoopkracht versus corporaties en zorgaanbieders Huurders: rol corporaties Bevorder vermogensvorming (stair casing) Beperk beroep op gemeentelijk publiek vangnet

Conclusies: Pensioen en wonen Macro: creëer ontbrekende markten Risicodragend en vreemd vermogen vastgoed verschaffen tegen aantrekkelijke condities Micro: optimal life-cycle financial planning Bescherm bestedingsruimte door betere uitwisselbaarheid woon- en pensioenvermogen Korte-termijn problematiek: debt overhang Huishoudens en banken Te weinig risicodragend kapitaal Voorkom credit crunch en inzakkende woningmarkt

Conclusies: ouderenzorg Benut bestaande vermogens meer voor private financiering Waarom? Meer regie ouderen over wonen-zorg-welzijn Minder druk intergenerationele solidariteit en overheid Gepast gebruik formele voorzieningen Hoe? Koester en benut menselijk kapitaal Combineer WMO en WWnV Maak eigen vermogen in woning vrij Goed functionerende woningmarkt, rent-and-sales-back Ontwikkel zorgpensioen Meer sparen? Meeste Nederlanders sparen al veel: meer uitwisselbaarheid Wel meer sparen voor kwetsbare groepen Zzp’ers: pensioenplicht Huurders: rol corporaties