Vermoeidheid en somberheid na CVA Een onderschat probleem! Anne Visser-Meily Revalidatiearts – UMCU Vera Schepers, Ingrid vd Port, Caroline van Heugten

Vermoeidheid na CVA Veel gehoorde klacht bij neurologische aandoeningen, waaronder CVA (de Groot, 2003) 40% geeft aan dat vermoeidheid de ergste of een van de ergste klachten is (Ingles, 1999) 79% sneller en vaker moe in de acute fase (Duits, 2006)

Vermoeidheid na CVA Vermoeid: 74.4%, verhoogde behoefte aan slaap: 53% (Hochstenbach, 1998) Zorgt voor beperkingen in dagelijks leven Factor voor opname in verpleeghuis en morbiditeit Vandaag wil ik het dus gaan hebben over vermoeidheid na een beroerte. De achtergrond waarom wij in het onderzoek ook gekeken hebben naar vermoeidheid was op basis van de praktijk en de beperkte bestaande literatuur. In de praktijk is het een veelgehoord probleem en uit de literatuur blijkt dat tussen de 40 en 70 procent van de CVA patienten te maken heeft met vermoeidheid. Vermoeidheid zorgt voor beperkingen in het dagelijks leven en uit onderzoek blijkt ook dat het een factor kan zijn voor opname in een verpleeghuis of voor een hogere morbiditeit (ziekte)

Dimensies van vermoeidheid Subjectief en objectief Dimensies: - fysiek - somatisch - mentaal - psychisch - cognitief

Vermoeidheid? Ervaren gevoel van aanhoudende moeheid en verlies van energie Afname van mogelijkheden, gevoel van belasting, zelfs zonder inspanning Verminderde spierkracht en behoefte aan lichamelijke rust (fysiek) Verlaagde concentratie of aandacht (cognitief) Verminderde motivatie of interesse (psychisch)

Kun je vermoeidheid meten?

Meetinstrumenten Fysieke vermoeidheid: conditie, spierkracht e.d. Observeren: in slaap vallen, minder alert, veel gapen Vragenlijsten: Fatigue Impact Scale, Fatigue Severity Scale, Checklist Individual Strength, Rand-36 “Sinds het CVA ben ik sneller en vaker moe”

Fatigue Severity Scale 1. Als ik moe ben ben ik minder gemotiveerd 2. Mijn vermoeidheid wordt opgeroepen door lichaamsbeweging 3. Ik ben snel vermoeid 6. Langdurig lichamelijk inspannen kan ik niet door de vermoeidheid 8. Van de klachten die mij het meest hinderen is vermoeidheid een van de drie ergste 9. Bij mijn werk, gezinsleven of sociale contacten word ik belemmerd door mijn vermoeidheid Dit zijn de 9 vragen die gesteld worden in de FSS. De patient kan vervolgens antwoorden op een 7 puntsschaal van helemaal eens tot helemaal oneens met in het midden de optie ‘neutraal’. Deze vargenlijsten hebben wij ook in ons eigen onderzoek gebruikt. Het is een korte en eenvoudige lijst die mogelijk zelfs in de zorg gebruikt kan worden, Een afkappunt wat gebruikt wordt is 4. Bij een gemiddelde score van 4 of hoger is er sprake vermoeidheid.

Vóórkomen van vermoeidheid na CVA (vd Werf, 1999; Schepers, 2006)

Zijn CVA getroffenen vermoeider dan andere chronisch zieken of gezonde volwassenen?

Vermoeidheid bij diverse aandoeningen CVA 4.7 (1.3) MS 4.8 (1.3) Post polio 5.3 (1.5) Gezonde volwassenen 2.3 (0.7) CVA <-> gezonden: 51% <-> 16% (vd Werf, 2001) 58% <-> 36% (Ingles, 1999)

Is vermoeidheid gerelateerd aan andere problemen na een CVA?

Relatie met vermoeidheid (vd Port, 2006) ADL (Barthel index): geen relatie met FSS Huishoudelijke activiteiten en hobbies (FAI): wel relatie met FSS, maar niet meer na correctie voor depressie en motorische problemen Kwaliteit van leven (SIP-68): wel relatie met FSS, ook na correctie voor depressie

Relatie met vermoeidheid (Visser-Keizer, 2004) Geen verschil tussen links en rechts CVA Geen relatie met leeftijd Vrouwen rapporteren meer klachten na 3 maanden dan mannen Beloop van vermoeidheid niet verschillend voor mannen/vrouwen, links/rechts, jong/oud Fysieke comorbiditeit geen invloed op beloop van vermoeidheid Rechtszijdig CVA en mentale traagheid gaat samen met vermoeidheid

Komen vermoeidheid en depressie samen voor?

Depressie en vermoeidheid   vermoeid nee ja depressie 25% 50% 75% 5% 20% totaal 30% 70% 100%

Vermoeidheid en depressie Vermoeidheid <-> depressie? Vermoeidheid zelfs criterium voor vaststellen van depressie Vermoeidheid treedt ook op zonder depressie (o.a. Ingles, 1999; Staub, 2002; Choi Kwon, 2005) Relatie tussen vermoeidheid en IADL wordt vertekend door depressie (vd Port, 2006) Aanwezigheid depressie voorspelt optreden van vermoeidheid (vd Port, 2006)

Kun je het optreden van vermoeidheid op langere termijn voorspellen?

Determinanten voor vermoeidheid (vd Port, 2006) Opname RC 1 jaar na CVA Type CVA Hemiparese Cognitie Depressie Slaapproblemen Leeftijd Geslacht Coping Co-morbiditeit Alleenstaand Hemisfeer Vermoeidheid

Determinanten voor vermoeidheid Opname RC 1 jaar na CVA Leeftijd Geslacht Coping Co-morbiditeit Alleenstaand Hemisfeer Type CVA Hemiparese Cognitie Depressie Slaapproblemen Vermoeidheid

Meer kans op vermoeidheid 1 jaar na CVA? Vrouwen Hogere leeftijd Aanwezigheid van depressie Externe locus of control: problemen en oplossingen buiten jezelf leggen

Meer kans op vermoeidheid op langere termijn? (Visser-Keizer, 2004) Hoger angst niveau Meer stemmingsproblemen Grotere fysieke problemen Grotere subjectieve cognitieve veranderingen Grotere emotionele veranderingen

Emotionele klachten 10 maanden na CVA (Hochstenbach, 1999) Eerder huilen 58 Initiatiefverlies 50 Irritatie 50 Veranderde seksualiteit 49 Persoonlijkheid 48 Afhankelijk gedrag 45 Depressief 45 In zichzelf gekeerd 41 Emotioneel vlak 32 Labiel 31

Depressie na CVA CES-D (revalidatiepopulatie) (vd Port, 2006)

Post stroke depression Linker hemisfeer > re hemisfeer Mn letsel meer naar frontaal Gegeneraliseerd vaatschade Depressie CVA = depressie MI Familiair voorkomen Depressie in VG 2004: post-stroke depression :bio-psycho-social approach. Ivo Aben

Kun je vermoeidheid behandelen?

Mogelijke behandelingen (de Groot, 2003; Stulemeijer, 2005; Colle, 2006) Voorlichting aan patiënt en familie Medicatie: - stimulantia - antidepressiva Stress-management Slaaptherapie Cognitieve gedragstherapie Graded exercise Loopband training en andere vormen van fitness ‘geen evidence voor’

Kun je depressie behandelen?

Mogelijke behandelingen (Choi-Kwon, 2006; Williams, 2007; Turner Stokes 2002) Voorlichting Antidepressiva Cognitieve gedragstherapie Activiteiten niveau verhogen Fysieke training ‘beperkte evidence’

Kortom: Wees alert op vermoeidheid Wees alert op depressie Het komt vaak voor ook in de acute en revalidatiefase Let op de aanwezigheid van andere factoren en samenhang Geef goede voorlichting aan patiënt en naasten Overweeg gerichte behandeling

Bedankt voor uw aandacht!!