Instituut voor Milieuwetenschappen, CML De rol van certificering van landbouw en voedsel voor mens en milieu - van biologische naar duurzame landbouw - Helias A. Udo de Haes Instituut voor Milieuwetenschappen, CML LUMC, 25 maart 2013

Belangrijkste literatuur: H.A. Udo de Haes en G.R. de Snoo: Eco-labelling of agricultural food products. In U. Sonesson et al., Ch 19. L. Fresco: Hamburgers in het paradijs, 2012.

Opbouw college I. Certificering van producten II. Biologische landbouw III. Naar een duurzame landbouw

I. Certificering van producten Wat is certificering? Onafhankelijke toetsing van de kwaliteit van producten Informatie over de kwaliteit: milieukeur, eco-labels, productclaims, duurzaamheids-certificaten, …

Informatie op verschillende niveaus 1. Eigen claims 2. Onafhankelijk gecontroleerde eigen claims 3. Onafhankelijk getoetste certificatiesystemen (keurmerken)

Organisatie certificering Drie lagen: Accreditatie Certificatiebureaus Producten - productketens

Certificering als private activiteit Bovenop wetgeving, beyond legal compliance Vrijwillig, ev. wel in samenwerking met overheid Zelfregulering, lage kosten Flexibeler dan wetgeving, ook internationaal Doel: B2B en B2C

Toespitsing van het onderwerp Certificering van landbouw en van voedsel Vraag: wat kan dat betekenen voor mens en milieu, en i.h.b. voor onze gezondheid? Daartoe kritische beschouwing van biologische landbouw

II. Biologische landbouw Meest bekende keurmerk Onafhankelijk getoetste certificatiesystemen (niveau 3): SKAL Groot vertrouwen Internationaal (organic farming) Aansluitend bij natuurlijke processen Wel belangrijke kritiekpunten

Heel korte geschiedenis Ontstaan in jaren 20/30 van vorige eeuw Als reactie op de industriële landbouw Uitgangspunt: inspelen op natuurlijke processen Areaal: Wereld: 1% EU: ca. 5% Europa als geheel: Oostenrijk: 20% Nederland: 3%

Kernvraag In hoeverre is biologische landbouw beter voor mens en milieu dan gangbare landbouw? Per kenmerk bekijken Algemene kritiek van Fresco: “natuurlijk” biedt te weinig houvast, verwijst naar een mythisch paradijs

Wat zijn de kenmerken?

Kenmerken biologische landbouw Geen synthetische bestrijdingsmiddelen Geen antibiotica in veevoer Geen synthetische kunstmest Geen gentech Biodiversiteit Beter dierenwelzijn Voedselkwaliteit en dieet Ontbrekende kenmerken

1. Geen synthetische bestrijdingsmiddelen Dichloordifenyltrichloorethaan Soja Wieden Ruime vruchtwisseling en geen monoculturen Resistente gewassen (bv. aardappels, wijnbouw) Geen residuen, dus zeer positief

Maar … Ook verbeteringen in gangbare landbouw Minder schadelijke bestrijdingsmiddelen Biologische bestrijding (in kassen) Fresco: dus biologische landbouweerwaarde … geen meerwaarde ….

2. Geen antibiotica in veevoer Geen preventief gebruik in varkensvoer In gangbare veeteelt sinds 2006 verboden Enorm risico in gangbare veeteelt (zie laatste Bionieuws) Dus hier biologische veeteelt zeer positief -> studenten

3. Geen kunstmest Alleen organische mest, compost, guano, etc. en vlinderbloemigen voor stikstof (klaver, lupine) Op zich goed voor bodemvruchtbaarheid (geen risico afname organisch stofgehalte) Ook passend in circulaire economie Per perceel redelijke opbrengsten (ca. 80%)

Maar … Bemesting via veevoer en mest van elders Grote vraag: hoeveel mensen volledig zonder kunstmest? Min of meer terug naar landbouw van vóór 1850?

Toename intensiteit sinds 1850 Akkerland-voor-zaaizaad t.o.v. akkerland-totaal: Middeleeuwen 1 : 3, 18e eeuw: 1 : 12, nu 1 : 40 Dagelijkse melkgift koe: 16e eeuw 4-5 l/d, nu 27.5 l/d Succesvolle Groene Revolutie (2-3 oogsten / jaar) Nu slechts 0.25 ha / persoon nodig, bij jagers en verzamelaars was dat 50 – 100 ha / persoon Vanaf 1850 geen honger meer in Europa ondanks bevolkingstoename tot 7 mld mensen

4. Geen gentech Wat is gentech, ofwel: genetische modificatie Overbrengen genetische materiaal via biotechnologie i.p.v. via veredeling Onderscheid: intragenese cisgenese transgenese

Welke bevolkingsomvang? Bevolkingsomvang zonder kunstmest: Fresco schat: 5-6 maal minder mensen (1.1 - 1.4 mld) Schatting PRI (LUW): 1 mld zonder fosfaat Op wereldschaal kansloos zonder kunstmest Wel sinds 2006 meer obesitas dan honger …

Grote angst voor genetische modificatie bij overschrijden grens mens/dier/plant ‘Frankensteinfood’

Vooral in EU, veel minder in VS, Zuid-Amerika en Australië, ontwikkelingslanden positief Voor EU zware toelatingsprocedure op grond van schade aan mens, dier, milieu In hoeverre angst terecht?

Verhaal Fresco Biotechnologie geen trendbreuk Bepleit pragmatische opstelling: welke feitelijke bijdrage aan duurzame landbouw? EU te afhoudend, maar rest wereld geen inspraak Nadruk helaas op goedkoper produceren; nauwelijks bestrijding armoede, honger en milieuproblemen GM had nooit met herbicidenresistentie moeten beginnen (roundup-ready soja van Monsanto)!

Betere voorbeelden Verbetering cassave was beter begin geweest stapelvoedsel voor de armen, vooral in Afrika veel verbetering mogelijk (betere opname nutriënten, hoger eiwitgehalte, minder kwetsbaar voor ziekten) wordt nu pas mee begonnen Gouden rijst, inbouw beta-caroteen (voor-voor vit.A) introductie tot nu toe helaas moeizaam wel in 2009 door China goedgekeurd

Wat tot nu toe de effecten? Niet makkelijk vast te stellen Waarmee te vergelijken? Exoten zijn óók vaak kwetsbaar (b.v. aardappel) Ook veel horizontale uitwisseling in de natuur Ook andere technische vernieuwingen brengen schaalvergroting met zich mee

Beeld negatieve effecten GMO’s Gezondheidseffecten: geen aanwijzingen (LF) Ecologische effecten: geen aanwijzingen (LF) wel uitkruisen met natuurlijke soorten effecten schaalvergroting bij gebruik gen-soja ontginning mangrovebossen bij zouttolerante rijst Sociale effecten: zeer vele vermengen met biologische landbouw macht multinationals vs. kleine boeren (pachters) democratisch kwekersrecht (open source) vs. top-down en duur octrooirecht

Mogelijke positieve effecten GMO’s Tot nu toe helaas zeer beperkt (weinig hogere opbrengsten, weinig betere toleranties) Maar wel potenties voor duurzame landbouw: Bt gewassen tegen plaaginsecten (mais, katoen, soja) reductie methaan-emissie uit koeienmagen en N2O emissie bij bemesting productie omega-3 en -6 vetzuren, bijv. in soja Phytophtora-resistente aardappels (cis of trans); meeldouw-resistente druif (w.druif, gerst of zijderups) zelfs voor biologische landbouw?

Vergelijk houding tegenover groene, witte en rode biotechnologie (voor medicijnen) Kennelijk niet principieel, maar afhankelijk van nut

5. Biodiversiteit Onderscheid: Natuur-biodiversiteit intrinsiek functioneel Agro-biodiversiteit

Natuur-biodiversiteit intrinsiek functioneel

Agro-biodiversiteit Blaarkop Mangalica varken Phytophthora resistent

Natuur-biodiversiteit Wel- en niet-functionele biodiversiteit Sterk onder druk door intensivering Beter indien geen gebruik bestrijdingsmiddelen Maar in NL geen formele eis voor % natuur Soms zelfs ook negatieve effecten (bv. bij wieden) Maar toch in praktijk per bedrijf wel beter Fresco: wel per kg grotere oppervlakte nodig …; bovendien geen risico voor landbouw

Agro-biodiversiteit ‘Genetische erosie’ van landbouwgewassen Al lange tijd aan de gang Nu vooral 12 soorten planten, 14 soorten dieren Diversiteit nodig voor inkruisen eigenschappen Fresco: sinds moderne rassen geen grote epidemie (zoals aardappelmoeheid in Ierland in 19e eeuw) Rol genenbanken In biologische landbouw meer resistente oude rassen

6. Dierenwelzijn Steeds belangrijker onderwerp Biologische landbouw gewoon beter Wordt nu ook steeds meer in gangbare landbouw opgepakt -> studenten

7. Voedselkwaliteit en dieet

Voedselkwaliteit: intrinsiek en verontreiniging Aanwijzingen voor biologische gewassen: Meer anti-oxidantia Meer omega-3 vetzuren Meet vitamine C, zink en ijzer Betere smaak vlees? Meer/minder risico op voedselvergiftiging ? (Salmonella, Listeria, BSE, EHEC, ESBL, Q-koorts ….) Fresco: voedselkwaliteit beter dan ooit -> Studenten

Dieet Wel of niet vegetarisch: enorm verschil voor landbouw (tweederde grasland) Flexitariër, slow food, stadslandbouw, smart city Freso: de meeste van de 10 belangrijkste doodsoorzaken zijn direct gerelateerd aan dieet Groot belang gevarieerd dieet -> studenten

8. Ontbrekende kenmerken Effect op klimaat (tomaten uit Spanje, vruchten uit Zuid-Afrika…) Aandacht voor effecten in keten: geen voedselkilometers geen water-voetstap geen LCA In feite is biologische landbouw van voorloper nu conservatief aan het worden

Conclusies biologische landbouw Vele sterke elementen Maar ook drie belangrijke beperkingen: ontbrekende criteria kan de wereld niet voeden conservatief

III. Naar een duurzame landbouw Nu volop in beweging Op EU niveau in kader van overleg over GLB Op nationaal niveau

DEN HAAG 21 maart – Versnelde verduurzaming van de land- en tuinbouw staat ook het kabinet voor ogen, maar het heeft slechts beperkte mogelijk­heden om daadwerkelijk iets te kunnen doen. 21-03-2013 09:03 | Redactie politiek Dijksma. Foto ANP Dijksma zet zich in voor duurzame landbouw

Wat is duurzame landbouw? Fresco: niemand heeft definitie … Geen reden om er niet aan te werken Heel bruikbaar kader: People – Planet – Profit (PPP) plus concepten als circulaire economie, BBE Het gaat zowel om de landbouw als om het voedsel Vgl.: duurzame bosbouw, duurzame biomassa, duurzame palmolie, duurzame visserij, e.a.

Enkele uitgangspunten Alle milieuproblemen Zo min mogelijk bestrijdingsmiddelen (IPM, ICM) Zo min mogelijk kunstmest Alleen gentechniek t.b.v. duurzaamheid (PPP) Redelijke prijzen (Utz vs. Max Havelaar) Gericht op ‘beyond legal compliance’, niet op een nichemarkt Moet hele wereldbevolking kunnen voeden Geen afwijzing van high-tech (wel: hoe ver?)

Naar een keurmerk voor duurzame landbouw? Betekenis groot, maar wel problemen: veel verschillende soorten producten ‘met mate’ technisch moeilijker dan ja-nee dat ook niet makkelijk voor draagvlak Toch alleszins de moeite waard Open eind: hoe problemen aan te pakken?