over hoe literatuuronderwijs inzicht in ‘de mens’ kan bieden Spiegels & Vensters over hoe literatuuronderwijs inzicht in ‘de mens’ kan bieden Marloes Schrijvers m.schrijvers@vu.nl Universiteit van Amsterdam Vrije Universiteit Amsterdam Hogeschool van Amsterdam NB: Foto’s van leerlingen zijn uit deze Powerpoint verwijderd

Let’s get personal Books give us windows into the lives of others and mirrors so that we can better see ourselves ~John Green Schrijf op een post-it één van de aanloopzinnen af: Door het lezen van literatuur heb ik ingezien dat ik (niet) … Door het lezen van literatuur heb ik ingezien dat een ander / anderen (niet) … Plak je post-it op het bord (anoniem)

Wat schreven leerlingen? “Ik heb geleerd dat mijn persoonlijkheid best wel een beetje uniek is. Dat ik dingen anders zie dan anderen.” “Door boeken te lezen heb ik ontdekt wat voor man en vader ik later zou willen zijn.”

Na deze workshop… … heb je een beeld van wat we uit onderzoek weten over hoe literatuuronderwijs inzicht kan bieden in ‘de mens’ … weet je op welke drie pijlers literatuuronderwijs dan berust … heb je zelf enkele leeractiviteiten bij die pijlers ervaren … neem je concrete ideeën mee voor je eigen lessen

en literatuuronderwijs ? (Stichting Leerplanontwikkeling, 2015) Achtergrond volwassenen jongeren en literatuuronderwijs ? “…heeft een belangrijke waarde voor burgerschapsvorming, het verbreden van de sociale en culturele horizon en het ontwikkelen van empathisch vermogen.” (Stichting Leerplanontwikkeling, 2015)

Transformatief Dialogisch Literatuuronderwijs Promotieonderzoek Verkennend onderzoek wat leren bovenbouwleerlingen over zichzelf en anderen n.a.v. literatuuronderwijs? Theoretisch-empirisch model transformative reading experiences Systematische literatuurstudie eerder onderzoek > ontwerpregels o.a. inleving, ‘stijlbewustzijn’, meevoelen tekstkeuze, dialogisch leren Eerste interventiestudie (H4) herontwerp + workshop docenten Tweede interventiestudie (H4) Transformatief Dialogisch Literatuuronderwijs

Vergelijking TDL & ‘regulier’ literatuuronderwijs begin havo 4 TDL: wat levert dat op? Vergelijking TDL & ‘regulier’ literatuuronderwijs begin havo 4 neutraal en ook… Meer bewustzijn van taalgebruik & stijl; meer motivatie voor literatuurlessen

Drie pijlers Zet in op ‘transformative reading’ Kies thematisch relevante teksten Ontwerp volledig dialogisch literatuuronderwijs: interne én externe dialogen

Transformative reading Inzicht in jezelf en anderen opdoen gaat gepaard met bepaalde leeservaringen Vorm ik een oordeel over personages? Leef ik me in? Leef ik mee? Herken ik iets van mezelf? Springen taalgebruik en stijl er ergens uit? Zie ik het voor me? Inleving Herkenning Verbeelding Oordelen over personages Sympathie voor personages Esthetisch bewustzijn

Welke teksten? Kies literatuur die thematisch relevant is voor de lessen, zoals romans, korte verhalen en/of fragmenten waarin sociaal-morele dilemma’s naar voren komen Rechtvaardigheid en onrechtvaardigheid of… conflict grenzen (on)schuld macht (medische) ethiek vriendschap

Welke teksten? Kies literatuur die thematisch relevant is voor de lessen, zoals romans, korte verhalen en/of fragmenten waarin sociaal-morele dilemma’s naar voren komen 2-3 3 min. Neem een klas (niveau, leerjaar) in gedachten. Bespreek en noteer welke tekst(en) je zou kunnen aanbieden in TDL-lessen. Welke overwegingen anders dan thematiek komen aan bod?

Dialogisch literatuuronderwijs Gesprekken in duo’s, groepjes, klassikaal externe dialoog interne dialoog interne dialoog Schrijftaken voor, tijdens en na het lezen

Interne dialoog stimuleren Schrijftaken: interne dialoog met de tekst 1. Voor het lezen: persoonlijke voorkennis activeren Stel je voor dat je een kennis ziet aankomen die een dierbare heeft verloren. Hoe zou jij in die situatie reageren? Je mag meerdere opties aankruisen. Schrijf daarna een korte toelichting. Ik zou niet goed weten wat ik moet zeggen Ik zou proberen die persoon te vermijden Ik zou mijn medeleven laten blijken Ik zou proberen iets opbeurends te zeggen Ik zou over iets anders beginnen Ik zou me erg ongemakkelijk voelen Anders, namelijk… 1 1 min.

Interne dialoog stimuleren Schrijftaken: interne dialoog met de tekst 2. Tijdens het lezen: reacties opmerken en annoteren Modeling met focus op: Leeservaring: wat roept de tekst in je op? Literaire kenmerken: wat in de tekst zorgt daarvoor? Levenservaring: hoe relateer je de tekst aan je eigen leven? Voorbeeld: Bloed, Gerard Reve Lees Van geluk spreken en noteer enkele reacties 1 5 min.

Interne dialoog stimuleren Schrijftaken: interne dialoog met de tekst 3. Na het lezen: reflectieve respons schrijven Voorbeelden (zeer) korte schrijftaken: Kijk terug naar je annotaties en noteer welke reacties veel voorkomen Kijk terug naar je schrijftaak voor het lezen: sluit het verhaal aan bij jouw eerdere ervaringen? Biedt het je een andere kijk op de kwestie? Voorbeeld uitgebreidere schrijftaak: Dialoog schrijven met denkbeeldige klasgenoot

Externe dialoog stimuleren Gesprekstaken: externe dialoog over de tekst Ruimte voor meerduidigheid Leeservaringen en inzichten uitwisselen en uitdiepen Alternatieve perspectieven op sociaal-moreel thema Wat betekent die kwestie voor henzelf en anderen? Gesprekken in kleine groepjes of tweetallen na het lezen Havo 4: alleen input van eerdere taken is niet genoeg Strategie-instructie, o.a. gespreksafspraken Geleide opdrachten

Externe dialoog stimuleren Procesbeschrijving Hulpkaart met gespreksafspraken en prompts

Externe dialoog stimuleren Dood, Martin Bril: maak een poster van ervaringswoorden, onderbouwd met literaire kenmerken en voorbeelden uit de tekst Bloed, Gerard Reve: bereid een pleidooi voor een rechtszaak voor Volgens de regels, Mirjam Bonting: brainstorm over en schrijf een verhaaleinde; vergelijk het met het echte einde: welk einde is rechtvaardiger, en voor wie? Van geluk spreken, Marga Minco: speeddate over o.a. wederzijds begrip

Reading literary fiction may change readers for the better Voorbeeld: speeddate Speeddate Reading literary fiction may change readers for the better Enhance self-examination: self-modifying reading experiences (Fialho, 2012; Fialho & Hakemulder, 2016; Koopman & Hakemulder, 2015; Sikora, Kuiken & Miall, 2010) Enhance social understandings: modifying social perceptions (Bal & Veltkamp, 2013; Hakemulder, 2000; Fialho & Hakemulder, 2016; Johnson, 2013; Kidd & Castano, 2013; Koopman & Hakemulder, 2015) Role of Theory of Mind and narrative empathy (Keen, 2006, 2007; Zunshine, 2006, 2015; for overviews, see Hakemulder, Fialho & Bal, 2016; Mar & Oatley, 2008) Leef je in in de dialoog. Praat met je gesprekspartner over: Wat valt je op aan de stijl waarin de dialoog geschreven is? Hoe zouden beide personages zich voelen wanneer de kennis van vroeger zegt: ‘Dan mag je van geluk spreken?’ Hoe zou jij op die uitspraak reageren als je de hoofdpersoon was? Denk aan de gespreksafspraken! 2 2 min. Doorschuiven!

Alternatief: minder sturing Schrijftaak direct na het lezen (interne dialoog): Welke vragen roept het gesprek tussen de personages bij je op? Noteer je vragen. Kies er één waarover je verder in gesprek wilt gaan. Speeddate (externe dialoog): Bespreek je vraag in meerdere rondes met verschillende klasgenoten. Bespreek ook telkens de vraag van de ander.

Eindopdracht Stel je voor dat je met een klasgenoot een gesprek voert over het verhaal. Je praat bijvoorbeeld over het thema, de personages, wat het verhaal met je deed, wat er onduidelijk was, … Geef je gesprek weer als stripverhaal. Je begint met de volgende vraag: ‘Oké, welk stukje van het verhaal sprong er voor jou echt uit?’ Maak er een écht gesprek van, geen vraag-en-antwoord-interview. Schrijf een stukje dialoog bij Van geluk spreken, zoals je denkt dat je leerlingen dat doen. 1 5 min.

Geschreven dialogen Vooral beschrijvingen en evaluaties (79% van leerlingen; in controlegroep 93%) navertellen verhaalgebeurtenissen benoemen verhaalkenmerken: auteur, plaats, hoofdpersoon aanduiden van verhaal als leuk, saai, interessant onbegrip zonder poging tot oplossing Wie is de hoofdpersoon in jouw verhaal? Ik vermoed dat het die cipier is. Wat weet je over hem? Dat hij iemand achtervolgde. Wie achtervolgde hij dan? Die hoofdpersoon heet Lyuba volgens mij. Wie is de schrijver van jouw verhaal? Dat is Annelies Verbeke. Wat vond je leuk aan het verhaal? Het was spannend. Vond je het moeilijk te lezen? Ja. Zou je het verhaal aanraden? Nee, jij? Nee, ik vond het saai. Ik ook. Ik hou niet van korte verhalen.

Geschreven dialogen In TDL-groep meer leerlingen met minimaal één… …redenering om personages beter te begrijpen (58% vs. 40%) Wat viel jou verder nog op aan het verhaal? Dat de jongen erg stil is en alles een beetje vaag om hem heen gebeurt, hij is erbij, maar niet met zijn hoofd. Dat merkte ik ook ja, hij leek ook niet zo blij. Hij zit denk ik echt alleen maar in zijn gedachten, omdat hij niks zegt, en alles langs zich heen laat gaan. Ja, hij reageert nergens op, hij denkt alleen maar. Waarom zou hij zo weinig zeggen en alleen maar denken? Ik denk dat hij of zo is als persoon, of iets heeft meegemaakt waardoor hij nu zo is.

Geschreven dialogen In TDL-groep meer leerlingen met minimaal één… …redenering om personages beter te begrijpen (58% vs. 40%) …morele redenering over verhaalgebeurtenissen (31% vs. 11%) Het einde pakte me heel erg aan, jij? Ja, mij ook, het is niet rechtvaardig. Vind je? Ik vond het juist wel rechtvaardig. Ooh, waarom dan? Nou, die jongen moet gewoon weten dat zulke dingen niet door te beugel kunnen, dus hij had die klap verdiend. Maar hij zei alleen: kijk, de grotten van Han! [grap over zijn vader] Ja, dat vind ik onrespectvol. Dus daarom is het oké om je kind [twee dagen] later te slaan? Nou ja, het had anders gekund, dat wel. Ja, hij had zijn kind hiervoor niet mogen slaan. Waarom vind je dat dan? Je gaat je kind toch niet slaan voor een grapje dat hij een tijdje terug maakte? Ja, maar de vader wou duidelijk maken dat hij het niet goed vond. Hou op zeg, dat is dan de verkeerde manier van opvoeden.

Tot slot: gespreksstof Hoe belangrijk vinden we persoonlijke en sociale vorming in literatuuronderwijs? In vmbo, havo, vwo? In onder- en bovenbouw? In verhouding tot andere doelen? Kunnen (en willen) we die vorming beoordelen? Hoe verhoudt TDL zich tot de conceptvoorstellen van Curriculum.nu? Contact: m.schrijvers@vu.nl