Denksporen voor een meer rechtvaardige woningfiscaliteit Studiemoment ACV 14 December 2017 Katleen Van den Broeck – Sien Winters

“While national wealth has substantially increased public wealth is now negative or close to zero in rich countries. Arguable this limits the ability of governments to tacle inequality; certainly, it has important implications for wealth inequality among individuals” (World Inequality Report 2018)

Inhoud Verdeling inkomen en vermogen Hoe ongelijk zijn inkomen en vermogen verdeeld? Wat is een rechtvaardige verdeling van inkomen en vermogen? Rechtvaardige fiscaliteit Wat is rechtvaardige fiscaliteit? Is de woningfiscaliteit rechtvaardig? Denksporen voor een meer rechtvaardige woningfiscaliteit

1. Verdeling inkomen en vermogen

1.a. Hoe ongelijk zijn inkomen en vermogen verdeeld? Mediaan bruto jaarinkomen en mediaan netto vermogen naar inkomensquintiel, -deciel, in 1 000 euro, België, 2014 15x 8x Bron: HFCS Wave 2, Table A3 & Table I1

1.a. Hoe ongelijk zijn inkomen en vermogen verdeeld? Verdeling van bruto jaarinkomen (links) en netto vermogen (rechts), in 1.000 euro, België, 2014 318x 6x Bron: HFCS Wave 2, Table I3 & Table J3

1.a. Hoe ongelijk zijn inkomen en vermogen verdeeld? Waarde van financieel vermogen en van vastgoed over de inkomensquintielen*, in 1.000 euro, België, 2014 *: enkel voor wie deze vorm van vermogen heeft Bron: HFCS Wave 2, Table A3 & Table I1

1.a. Hoe ongelijk zijn inkomen en vermogen verdeeld? Samenstelling en verdeling van het nettovermogen, gemiddelde waarde van activa en passiva in 1 000 euro’s, naar vermogensquintiel Bron: Du Caju (2016), figuur op basis van HFCS 2010 en 2014

1.a. Hoe ongelijk zijn inkomen en vermogen verdeeld? Aandeel huishoudens met eigendomswoning naar equivalente inkomensquintielen, voor huishoudens met referentiepersoon op actieve leeftijd, in %;Vlaams Gewest, 2013 Bron: Heylen (2015, op basis van Pannecoucke et al. (2001), Socio-economisch Panel (SEP) ’76, ’85 en ’97; Woonsurvey 2005; Grote Woononderzoek 2013:

1.b. Wat is een rechtvaardige verdeling van inkomen/vermogen? Een zekere ongelijkheid is te rechtvaardigen: omdat inspanningen mogen beloond worden (lange werkdagen, minder aangenaam werk, veel verantwoordelijkheid,…) als vergoeding voor vroegere investeringen in opleiding en onderwijs (?) als vergoeding voor talent (?) als vergoeding voor schaarste (?) als aan de onderkant van verdeling toegang tot basisrechten verzekerd is Inkomensongelijkheid door ongelijkheid in kansen wordt als niet rechtvaardig ervaren

1.b. Wat is een rechtvaardige verdeling van inkomen/vermogen? Een zekere ongelijkheid is te rechtvaardigen: omdat mensen moeten kunnen kiezen tussen consumeren nu of in de toekomst omdat mensen recht moeten hebben te kiezen tussen middelen zelf gebruiken of aan anderen geven (via schenking of erfenis) (kansen?) omdat erfenissen wegbelasten aanleiding kan zijn tot kortzichtigheid & verspilling en mogelijk nog tot meer kansenongelijkheid zou leiden (omdat rijken dan nog meer zouden investeren in onderwijs) verschillen naar aard van vermogen? (bv.woningen, nodig om basisrecht te realiseren) als aan de onderkant van verdeling iedereen toch basisrechten geniet

1.b. Wat is een rechtvaardige verdeling van inkomen/vermogen? Maar er zijn grenzen aan ongelijkheid: te grote ongelijkheid…. is moreel niet legitiem (Piketty): hoogste vermogens zijn geen resultaat van verdienste, maar van toeval ongelijkheid mag geen gevolg zijn van macht, bv managers die zichzelf hoge lonen kunnen uitkeren is een risico voor de democratie, omdat kleine groep (superrijken) politieke besluitvorming naar hun hand zetten remt economische groei (OESO, IMF): door onderinvestering in opleiding lage inkomens omwille van risico op sociale onrust Bepaald niveau van herverdeling van inkomen en vermogen nodig Maar hoeveel? Normatief, afhankelijk van ideologie En hoe? Kan via belastingen, sociale zekerheid, premies, wetgeving …

2. Rechtvaardige fiscaliteit

2.a. Wat is een rechtvaardige belasting? Horizontale rechtvaardigheid: Gelijke belasting in gelijke situaties Verticale rechtvaardigheid: Draagkracht: Sterke schouders dragen meer lasten  Herverdeling cfr supra Echter: belasting dient nog twee andere doelen: de gewenste overheidsinkomsten voorzien met minimum aan welvaartsverlies  ‘efficiëntie’ Gedrag beïnvloeden  ‘effectiviteit’  Steeds afweging nodig van rechtvaardigheid t.o.v. andere doelen Andere aandachtspunten: Niet alle instrumenten moeten herverdelen; belastingsysteem moet als geheel bekeken worden (Mirrlees)  aanbevelingen mogen niet geïsoleerd gezien worden Onderzoek gebaseerd op bestaande data en literatuur  te lezen als eerste toetsing aan principes, niet als een grondige evaluatie

2.b. Is de woningfiscaliteit rechtvaardig? Redenering 1°Voldoet de woonfiscaliteit aan horizontale en verticale rechtvaardigheid? 2° Zo neen, - Wat zijn daarvoor de redenen? (efficiëntie? Effectiviteit?) - Zijn deze redenen voldoende gegrond? 3° Indien onvoldoende gegronde reden opgenomen in de denksporen Indien onduidelijk  geen uitspraak Enkele voorbeelden …

2.b. Is de woningfiscaliteit rechtvaardig? PERSONENBELASTING – Horizontale rechtvaardigheid Voorbeeld: ongelijke behandeling als gevolg van verouderd KI KI is grondslag voor huurwoningen en tweede verblijven. Ongelijke behandeling? KI geen duidelijke relatie met waarde van de woning Reden waarom hier niets aan gebeurt: Geen inhoudelijke argumenten, iedereen eens dat dit achterhaald is Hoge kost van herschatting Politieke gevoeligheid Mogelijke conclusie: efficiënte methode uitwerken voor herschatting

2.b. Is de woningfiscaliteit rechtvaardig? PERSONENBELASTING – Verticale rechtvaardigheid Hoe wordt verticaal herverdeeld? Heffing: Progressieve tarieven Vrijstellingen (bv eigen woning vrijgesteld) Voordelen: Belastingaftrekken en –verminderingen Forfaitaire bedragen en plafonneringen (cfr woonbonus Vlaanderen) Belastingkrediet (cfr wooncheque Wallonië) Maar ongelijke verticale verdeling is ook gevolg van ongelijke toegang. Bv. Huishoudens met lagere inkomens kunnen geen woning verwerven, dus niet van deze voordelen genieten => Uit onderzoek blijkt dat de fiscale woningvoordelen eerder terechtkomen bij midden- en hogere inkomensgroepen => holt progressiviteit belastingen uit

2.b. Is de woningfiscaliteit rechtvaardig? VERKOOPRECHTEN – Verticale rechtvaardigheid Voorbeeld: ‘Klein beschrijf’ (Vlaams Gewest) Hoe wordt herverdeeld? Woningen met KI<745 euro belast aan 5% i.p.v. 10% Reden: ‘bescheiden’ woningen minder zwaar belasten Echter: mogelijk kapitalisatie-effect (prijsstijging) voor bescheiden woningen Wie ‘bescheiden’ woning koopt, heeft niet noodzakelijk nood aan financiële steun KI is slechte maatstaf voor waarde Conclusie: Voordeel afschaffen en vervangen door doelgerichte maatregel (bv sociale lening) Indien toch behouden: Loskoppelen van KI (bv laten afhangen van verkoopprijs) Eventueel progressief maken (maar ook hier kans op kapitalisatie-effect)

3. Denksporen voor een meer rechtvaardige woningfiscaliteit

“Tackling global income and wealth inequality requires important shifts in national and global tax policies.” (World Inequality Report 2018)

1. Woningbezit moet mee aan bod komen in de discussie over de taks shift Waarom? Toenemende vermogensongelijkheid  vermogen herverdelen Belasting op woningbezit heeft voordelen t.o.v. belasten financieel vermogen: Brede belastingbasis Minder gedragsreacties Minder invloed op economische groei Echter: Woningbezit is voornaamste vorm van vermogen van middenklasse Financieel vermogen is geconcentreerd bij rijken Aanbeveling: Discussie over belasting op woningbezit nodig Maar opgelet dat dit niet leidt tot herverdeling van middenklasse naar rijken

2. Een meer neutrale behandeling van huur en eigendom is aangewezen Waarom? Nu veel meer voordelen voor eigenaars dan voor huurders De argumenten voor dergelijk beleid zijn wankel: pensioenargument  maar wie geen eigenaar kan worden, geniet niet van deze vorm van pensioen Eigenaar is geen betere bewoner Leidt tot minder mobiliteit op woningmarkt En tot minder mobiliteit op arbeidsmarkt Effect op betaalbaarheid en op eigen woning onduidelijk Effect op eigendomsverwerving onduidelijk Negatieve effecten op huurmarkt Denkspoor: Eigen woning opnieuw belasten in personenbelasting (zoals <2005) Fiscale voordelen huur en eigendom meer gelijk maken Heylen (2016): voor Vlaanderen ontvangt een eigenaar-bewoner gemiddeld 88% meer fiscale en niet-fiscale voordelen dan huurders (dit betreft enkel de fiscale voordelen en houdt bv geen rekening met vrijstelling KI in personenbelasting) Denkspoor om woning opnieuw te belasten in personenbelasting: dit betekent belasting aan progressieve belastingvoeten, dus verticaal herverdelend

3. Diverse verminderingen, vrijstellingen en tariefverlagingen voor eigen woningbezit moeten kritisch beoordeeld worden Waarom? Deze voordelen komen vooral bij midden en hogere inkomens terecht Twijfels bij de effectiviteit Risico’s op overmatige schulden bij huishoudens Aanbevelingen: Voordelen afschaffen (en minderuitgaven elders aanwenden) Sleutelen aan modaliteiten, bv. Wooncheque Wallonië Progressieve tarieven verkooprechten Twijfels bij de effectiviteit: bv - Woonbonus geen effect op betaalbaarheid en daarmee vermoedelijk ook niet op kans op eigendomsverwerving Wooncheque Wallonie: belastingkrediet, dus ook wie geen belastingen betaalt, krijgt voordeel Max. inkomensgrens Voordeel daalt met inkomen

3. Diverse verminderingen, vrijstellingen en tariefverlagingen voor eigen woningbezit moeten kritisch beoordeeld worden Woonsubsidies voor eigenaar-bewoners, totaalbedrag naar equivalente inkomensquintielen (%), naar type subsidie, Vlaanderen, 2013 Gaat over bewoners die in de perioden 2002-2013 eigenaar werden Bron: Heylen (2016), op basis van Grote Woononderzoek 2013, VMSW, Vlaams Woningfonds, Agentschap Wonen-Vlaanderen

4. Tweede verblijven mogen anders belast worden dan huurwoningen Waarom? Er zijn voldoende redenen om hier de horizontale gelijkheid niet te laten primeren: Tweede verblijven dragen niet bij tot recht op wonen Tweede verblijven hebben ruimtebeslag Tweede verblijven niet meest productieve investering Denkspoor: tweede verblijven zwaarder belasten dan huurwoning, bv. Voordeel lange termijnsparen afschaffen Taks tweede verblijven verhogen

5. Er is nood aan een goede belastinggrondslag als alternatief voor het KI Waarom? KI is (gemiddeld) zware onderschatting van huurwaarde KI weerspiegelt onvoldoende de verschillen in waarde van de woning Denkspoor: Ontwikkeling van een methode voor een goede waardenbepaling Toenemende mogelijkheden via verdere digitalisering, o.a. EPB, EPC, vergunningen,… Verhoging belasting die hier gevolg van is, kan worden gecompenseerd door Verlaging tarieven Verlaging kooprechten

6. Invoering van een meerwaardebelasting bij verkoop van woningen kan overwogen worden Waarom? Om voordelen van algemene prijsstijgingen niet alleen te laten toekomen aan wie al heeft Om wie voordeel ondervindt van publieke investeringen in omgeving hiervoor mee te laten betalen Om speculatie tegen te gaan Waarom niet? Indien er goede belastinggrondslag is (cfr supra) en KI opnieuw belast wordt, komt waardestijging al tot uiting in recurrente belasting Omdat dit mobiliteit kan afremmen

7. Een discussie over het optimale niveau van belasting op vermogen is wenselijk en heeft gevolgen voor erf- en schenkbelastingen Waarom? Gebrek aan debat over optimale verdeling van inkomen en vermogen Gebrek aan debat over rol van erf- en schenkbelasting in vermogensongelijkheid Denksporen: Het debat voeren Durven denken over verhoging erf- en schenkbelasting als vorm van herverdeling van vermogen

8. Fiscale instrumenten moeten worden bekeken in samenhang met niet-fiscale instrumenten Waarom? Sleutelen aan modaliteiten van voordelen volstaat niet als gevolg van non-take-up Overheidsmiddelen tekort om recht op wonen te helpen garanderen Denksporen: Ook wie geen eigenaar kan worden verdient bijstand Herallocatie van overheidsbudgetten in functie van recht op wonen

Meer info: Rapport: Katleen Van den Broeck & Sien Winters, Denksporen voor een meer rechtvaardige woningfiscaliteit, HIVA, KU Leuven Beschikbaar vanaf 14 december op www.hiva.kuleuven.be Artikel: Sien Winters & Katleen Van den Broeck, Denksporen voor een meer rechtvaardige woningfiscaliteit, De Gids, november 2017, p. 7-20. Of bij: Sien Winters, onderzoeksleider HIVA sien.winters@kuleuven.be Katleen Van den Broeck, senior onderzoeker HIVA katleen.vandenbroeck@kuleuven.be