Hfst 16 Seksualiteit en ziekte Dr. M.M. ter Kuile Drs. H.E. de Groot

Samenvatting Seksueel functioneren wordt bepaald door psychosociale en biologische factoren. Omdat ziekte en behandeling op diverse manieren invloed kunnen hebben op de biologische aspecten (o.a. anatomische, hormonale, zenuw en/of vaatschade) en het psychisch functioneren (o.a. angst, depressie, verlies) van de patiënt, hebben beiden ook direct gevolgen voor de seksualiteit van de patiënt. Seksuele problemen doen zich voor op het gebied van de seksuele beleving (minder voelen), seksuele respons (problemen met opwinding, orgasme) als ook problemen binnen de seksuele relatie met de partner. De gevolgen van een (chronische) ziekte voor het seksueel functioneren en behandeling van deze problemen zijn weinig onderzocht. Het is de taak van de arts om seksualiteit bespreekbaar te maken bij patiënten met een (chronische) ziekte. Een stepped-care benadering aan de hand van het PLISSIT-model biedt een goede mogelijkheid juist die hulp te bieden die de individuele patiënt, dan wel patiënt en partner nodig heeft.

Functies van seksualiteit Lust / Opwinding Intimiteit Reproductie Gevoel van vitaliteit en gezondheid Ontspanning/ Pijnvermindering

Model Biologisch Seksualiteit Psychologisch Sociaal

Masters & Johnson

Seksuele respons cyclus

Seksuele stoornissen Erectie problemen Lubricatie problemen Pijn bij het vrijen Niet of moeilijk klaar kunnen komen  Ejaculatie problemen Verminderd verlangen 

Seksuele stoornissen DSM-IV-TR

Voorspellers seksuele problemen bij ziekte Seksuele problemen voorafgaande aan de ziekte Relationele problemen Ervaren stress en depressie Negatieve lichaamsbeleving (vooral vrouwen)

Psychosomatische cirkel van Bancroft

Psychosomatische cirkel Somatische factoren

Somatische factoren Hormonale veranderingen Zenuwschade Vaatschade Functionele lichamelijke beperkingen Moeheid en pijn Anatomische schade Medicatie

Psychosomatische cirkel Psychosociale factoren

Psycho/sociale factoren Angst Boosheid Emotionele stress Negatief zelfbeeld Depressie Rolverandering (van geliefde naar verzorger en van actief naar passief)

Seksualiteit bij ziekte en lichamelijke beperking Uit: Seksualiteit bij ziekte en lichamelijke beperking Red: Gianotten e.a. 2008, Foto: Gon Buurman

Seksualiteit bij ziekte en lichamelijke beperking Uit: Gianotten, Meihuizen-de Regt, van Son-Schoones Seksualiteit bij ziekte en lichamelijke beperking Koninklijke van Gorcum, 2008 cartoon: Jan Zandstra

Seksuele respons cyclus Hormonen (testosteron) Stemming Relatie Goede functie zenuwbanen Goede vaten & doorbloeding Goede functie zenuwbanen om prikkeling door te geven

Seksualiteit in de medische praktijk

Praten over seksualiteit is een vak VAARDIGHEDEN ATTITUDE KENNIS

Belang proactief bespreekbaar maken Taak om als arts seksualiteit actief bespreekbaar te maken bij (chronisch) zieken In helder en concrete taal

Helder en concreet woordgebruik knuffelen vrijen gemeenschap/penetratie penis erectie/ stijf/slap worden vagina of schede vochtig/nat/ droog worden clitoris zin hebben / seksueel verlangen opgewonden worden masturberen/ zelfbevrediging aftrekken (man) vingeren (vrouw) klaarkomen / orgasme / hoogtepunt bereiken

Woordgebruik duidelijk Oh Kut – Jules Deelder Oh kut, o snee, o pruim, o spleet, o gleuf, o naad, o kier, o reet, o gat, o dot, o doos, o meut, o muts, o klier, o bef, o preut, o peer, o vijg, o dop, o deur, o lek, o put, o kloof, o scheur, o rits, o snits, o lik, o stuk, o pot, o punt, o kruis, o munt, o poort, o zucht, o tuin, o lust, o moes, o vlaai, o muis, o trut, o vrucht, o krocht, o brug, o kolk, o veeg, o dirk, o kees, o hol, o grot, o schacht, o bron, o dal, o wak, o wel, o kwal, o soes, o tas, o voos, o kwast, o zweer, o puist, o moot, o straf, o flens, o roos, o poes, o jet, o sluis, o pomp, o lurk, o kets, o schelp, o schee, o poel, o zee, o zacht, o zout, o zoet, o wee, o hals, o fles, o vaas, o kelk, o mond, o wond, o jaap, o kwel, o vat, o val, o toef, o zalf, o vloek, o troost, o kuil, o graf, o klem, o kluif, o spons, o kruis, o klit, o snor, o plons, o fuik, o dons, o kluit, o lonk, o tuit, o in, o uit, o in, o uit... 22

Praten over seksualiteit is een vak VAARDIGHEDEN ATTITUDE KENNIS

Eigen waarden en normen? 24

Uit: Gianotten, Meihuizen de Regt, van Son-Schoones, seksualiteit bij ziekte en lichamelijke beperking,van Gorcum 2008. Foto: Gon Buurman

Casus Mw.B, 49 jaar en 4 jaar geleden borstkanker geconstateerd Borstbesparende operatie gevolgd door chemo- en radiotherapie, sindsdien slikt mevrouw Tamoxifen. Zij is vervroegd in de overgang geraakt, last van opvliegers en een droge vagina. De seksuele relatie met partner is sindsdien moeizaam. Penetratie was pijnlijk en ze raakt nauwelijks meer opgewonden. Bij het denken aan gemeenschap doet het al pijn. Er wordt ook geen orgasme meer bereikt sinds de behandeling. Ze hebben laag frequent een andere manier van vrijen ontwikkeld. Ze strelen elkaar even en zij bevredigt haar partner manueel. Ze mist de intimiteit van de gemeenschap. Ze praten er niet over samen.

PLISSIT-model Annon, 1974

Interventies “Het is bekend dat vrouwen die behandeld zijn voor borstkanker dikwijls te maken krijgen met veranderingen ook op seksueel gebied. Hoe is dat voor u?……….”

folder ‘borstkanker en seks’ overhandigen Interventies “Het is bekend dat vrouwen die behandeld zijn voor borstkanker dikwijls te maken krijgen met veranderingen ook op seksueel gebied. Hoe is dat voor u?……….” Informatie geven folder ‘borstkanker en seks’ overhandigen

Seksuele mini anamnese Libido Opwinding Orgasme Pijn Satisfactie

Interventies “Het is bekend dat vrouwen die behandeld zijn voor borstkanker dikwijls te maken krijgen met veranderingen ook op seksueel gebied. Hoe is dat voor u?……….” Informatie geven folder ‘borstkanker en seks’ overhandigen Advies niet hormonale bevochtigingsgel voor penetratie: glijmiddel zo nodig verwijzen

Interventies “Het is bekend dat vrouwen die behandeld zijn voor borstkanker dikwijls te maken krijgen met veranderingen ook op seksueel gebied. Hoe is dat voor u?……….” Informatie geven folder ‘borstkanker en seks’ overhandigen Advies niet hormonale bevochtigingsgel voor penetratie: glijmiddel zo nodig verwijzen Intensieve partner relatie gesprekken rond seks

Behandel-effect studies seksuele problemen bij ziekte Weinig studies waarbij de effectiviteit van psychologische interventies is onderzocht Begeleiding stoma patiënten volgens PLISSIT- model: grotere tevredenheid over de seksuele relatie (Ayaz & Kubilay, 2009) Aanwijzingen: dat ‘betrokkenheid van partner bij behandeling’ belangrijk is voor het resultaat

Ziekte en seksualiteit, het is belangrijk Besteed er aandacht aan! Uit: Gianotten, Meihuizen-de Regt, van Son-Schoones Seksualiteit bij ziekte en lichamelijke beperking Koninklijke van Gorcum, 2008 cartoon: Jan Zandstra 34 34