Risicofactoren bij gezondheid en ziekte

Overzicht Gezondheid en welzijn worden door veel factoren beïnvloed – de factoren die verband houden met een slechte gezondheid, invaliditeit, ziekte of overlijden worden risicofactoren genoemd. Kenmerken, aandoeningen of gedrag zijn risicofactoren, die de kans op het krijgen van een ziekte of letsel vergroten. Risicofactoren worden vaak per factor gepresenteerd, maar in de praktijk treden ze niet alleen op. Ze komen vaak naast elkaar voor en beïnvloeden elkaar. Het is belangrijk dat we de oorzaken en risicofactoren achter ziekten begrijpen, zodat we actief kunnen deelnemen aan beschikbare kosteneffectieve preventie- en behandelprogramma’s. Gezondheid en welzijn worden door veel factoren beïnvloed – de factoren die verband houden met een slechte gezondheid, invaliditeit, ziekte of overlijden worden risicofactoren genoemd. Kenmerken, aandoeningen of gedrag zijn risicofactoren, die de kans op het krijgen van een ziekte of letsel vergroten. Risicofactoren worden vaak per factor gepresenteerd, maar in de praktijk treden ze niet alleen op. Ze komen vaak naast elkaar voor en beïnvloeden elkaar. Lichamelijke inactiviteit zal bijvoorbeeld in de loop van de tijd leiden tot gewichtstoename, hoge bloeddruk en hoge cholesterolspiegels. Deze verhogen samen aanzienlijk de kans op het ontstaan van chronische hartziekten en andere aan de gezondheid gerelateerde problemen. Populaties die steeds ouder worden, en de langere levensverwachting hebben geleid tot een toename van langdurige (chronische) ziekten en handicaps die hoge behandelkosten met zich meebrengen. Er is sprake van een toenemende vraag naar gezondheidszorg, resulterend in een toenemende budgettaire druk waaraan niet altijd wordt voldaan. Het is belangrijk dat wij, als maatschappij en gebruikers van gezondheidszorgsystemen, de oorzaken en risicofactoren achter ziekten begrijpen, zodat we actief kunnen deelnemen aan beschikbare kosteneffectieve preventie- en behandelprogramma’s.

Categorieën van risicofactoren In het algemeen kunnen risicofactoren in de volgende groepen worden ingedeeld: gedragsmatig fysiologisch demografisch omgevingsgerelateerd genetisch In het algemeen kunnen risicofactoren in de volgende groepen worden ingedeeld: gedragsmatig fysiologisch demografisch omgevingsgerelateerd genetisch Deze worden hieronder uitgebreider beschreven.

Gedragsmatige risicofactoren Gedragsmatige risicofactoren hangen meestal samen met ‘acties’ die iemand verkiest uit te voeren. De risicofactoren kunnen daarom worden weggenomen of verminderd door keuzes wat betreft leefstijl of gedrag. Enkele voorbeelden: roken te veel alcohol drinken voedingskeuzes lichamelijke inactiviteit te veel tijd in de zon zitten zonder goede bescherming bepaalde vaccinaties achterwege laten onbeschermde seks Gedragsmatige risicofactoren Gedragsmatige risicofactoren hangen meestal samen met ‘acties’ die iemand verkiest uit te voeren. De risicofactoren kunnen daarom worden weggenomen of verminderd door keuzes wat betreft leefstijl of gedrag. Enkele voorbeelden: roken te veel alcohol drinken voedingskeuzes lichamelijke inactiviteit te veel tijd in de zon zitten zonder goede bescherming bepaalde vaccinaties achterwege laten onbeschermde seks

Fysiologische risicofactoren Fysiologische risicofactoren zijn factoren die samenhangen met iemands lichaam of biologie. Ze kunnen worden beïnvloed door een combinatie van genetische aanleg, leefstijl en andere minder duidelijk gedefinieerde factoren. Enkele voorbeelden: overgewicht of obesitas hoge bloeddruk hoge cholesterolwaarde hoge bloedsuiker (glucose) Fysiologische risicofactoren Fysiologische risicofactoren zijn factoren die samenhangen met iemands lichaam of biologie. Ze kunnen worden beïnvloed door een combinatie van genetische aanleg, leefstijl en andere minder duidelijk gedefinieerde factoren. Enkele voorbeelden: overgewicht of obesitas hoge bloeddruk hoge cholesterolwaarde hoge bloedsuiker (glucose)

Demografische risicofactoren Demografische risicofactoren zijn factoren die samenhangen met de algehele bevolking. Enkele voorbeelden: leeftijd geslacht populatiesubgroepen, zoals beroep, religie of inkomen Demografische risicofactoren Demografische risicofactoren zijn factoren die samenhangen met de algehele bevolking. Enkele voorbeelden: leeftijd geslacht populatiesubgroepen, zoals beroep, religie of inkomen

Omgevingsrisicofactoren Omgevingsrisicofactoren omvatten sterk uiteenlopende onderwerpen zoals maatschappelijke, economische, culturele en politieke factoren evenals fysische, chemische en biologische factoren. Enkele voorbeelden: toegang tot schoon water en sanitaire voorzieningen risico’s op de werkplek luchtverontreiniging maatschappelijke setting Omgevingsrisicofactoren Omgevingsrisicofactoren omvatten sterk uiteenlopende onderwerpen zoals maatschappelijke, economische, culturele en politieke factoren evenals fysische, chemische en biologische factoren. Enkele voorbeelden: toegang tot schoon water en sanitaire voorzieningen risico’s op de werkplek luchtverontreiniging maatschappelijke setting

Genetische risicofactoren Genetische risicofactoren zijn gebaseerd op iemands genen. Sommige ziekten, zoals cystische fibrose en spierdystrofie, berusten geheel op iemands ‘genetische make-up’. Veel andere ziekten, zoals astma of diabetes, zijn een afspiegeling van de interactie tussen de genen van het individu en omgevingsfactoren. Andere ziekten, zoals sikkelcelanemie, komen in bepaalde populatiesubgroepen vaker voor. Genetische risicofactoren Genetische risicofactoren zijn gebaseerd op iemands genen. Sommige ziekten, zoals cystische fibrose en spierdystrofie, berusten geheel op iemands ‘genetische make-up’. Veel andere ziekten, zoals astma of diabetes, zijn een afspiegeling van de interactie tussen de genen van het individu en omgevingsfactoren. Andere ziekten, zoals sikkelcelanemie, komen in bepaalde populatiesubgroepen vaker voor.

Algemene risico’s voor mortaliteit en demografische factoren (1) Positie Risicofactor % van totale aantal sterfgevallen 1 Hoge bloeddruk 12,8 2 Tabaksgebruik 8,7 3 Hoge bloedglucosewaarde 5,8 4 Lichamelijke inactiviteit 5,5 5 Overgewicht en obesitas 4,8 6 Hoog cholesterol 4,5 7 Onbeschermde seks 4,0 8 Alcoholgebruik 3,8 9 Ondergewicht op kinderleeftijd 10 Rook binnenshuis afkomstig van vaste brandstoffen 3,3 Algemene risico’s voor mortaliteit en demografische factoren In 2004 bedroeg het aantal sterfgevallen wereldwijd ongeacht de oorzaak 59 miljoen mensen. Onderstaande tabel bevat de tien meest voorkomende risicofactoren die in 2004 verantwoordelijk waren voor een hoog percentage van het totale aantal sterfgevallen wereldwijd volgens de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO). De top zes van de risicofactoren hebben allemaal te maken met de potentiële ontwikkeling van chronische ziekten, zoals hartziekte, diabetes en kanker. Tabel: Cijfers van de WHO van de tien belangrijkste risico’s voor mortaliteit (overlijden) wereldwijd, 2004 De volgorde in bovenstaande tabel is anders als inkomen en andere demografische factoren in aanmerking worden genomen.

Algemene risico’s voor mortaliteit en demografische factoren (2) Inkomen Voor hoge- en middenlonenlanden zijn de belangrijkste risicofactoren factoren gerelateerd aan chronische ziekten, terwijl in lagelonenlanden factoren als ondervoeding op de kinderleeftijd en onbeschermde seks veel vaker voorkomen. Inkomen Voor hoge- en middenlonenlanden zijn de belangrijkste risicofactoren factoren gerelateerd aan chronische ziekten, terwijl in lagelonenlanden factoren als ondervoeding op de kinderleeftijd en onbeschermde seks veel vaker voorkomen.

Algemene risico’s voor mortaliteit en demografische factoren (3) Leeftijd Risicofactoren veranderen ook met de leeftijd. Sommige risicofactoren gelden vrijwel uitsluitend voor kinderen, zoals ondervoeding en rook binnenshuis afkomstig van vaste brandstoffen. Voor volwassenen gelden aanzienlijke verschillen afhankelijk van de leeftijd: onbeschermde seks en verslavende stoffen (bijv. tabak en alcohol) zijn verantwoordelijk voor de meeste gezondheidsproblemen bij jongere volwassenen. Met name bij oudere volwassenen is sprake van risicofactoren voor chronische ziekten en kanker. Leeftijd Risicofactoren veranderen ook met de leeftijd. Sommige risicofactoren gelden vrijwel uitsluitend voor kinderen, zoals ondervoeding en rook binnenshuis afkomstig van vaste brandstoffen. Voor volwassenen gelden aanzienlijke verschillen afhankelijk van de leeftijd: onbeschermde seks en verslavende stoffen (bijv. tabak en alcohol) zijn verantwoordelijk voor de meeste gezondheidsproblemen bij jongere volwassenen. Met name bij oudere volwassenen is sprake van risicofactoren voor chronische ziekten en kanker.

Algemene risico’s voor mortaliteit en demografische factoren (4) Geslacht Er bestaan ook verschillen tussen geslachten. Zo is bij mannen veel vaker sprake van risicofactoren die zijn gerelateerd aan verslavende middelen. Vrouwen zijn gevoeliger voor ijzertekort tijdens de zwangerschap. Vermindering blootstelling aan risicofactoren Minder contact (blootstelling) met risicofactoren zou wereldwijd de gezondheid sterk verbeteren en de levensverwachting met jaren verlengen. Geslacht Er bestaan ook verschillen tussen geslachten. Zo is bij mannen veel vaker sprake van risicofactoren die zijn gerelateerd aan verslavende middelen. Vrouwen zijn gevoeliger voor ijzertekort tijdens de zwangerschap. Vermindering blootstelling aan risicofactoren Minder contact (blootstelling) met risicofactoren zou wereldwijd de gezondheid sterk verbeteren en de levensverwachting met jaren verlengen. Dit zou ook de gezondheidszorgkosten verminderen. Zie ook de factsheet voor het SCORE-project als voorbeeld van hoe risicofactoren een sterke invloed zouden hebben op de gezondheid en levensverwachting.