“Stresstest” Een financieel beeld van de gemeente Dordrecht Rein-Aart van Vugt JaapJan Visser 30 oktober 2012

©Deloitte Waar draait het om? Voorzieningen- niveau Financiële positie Lokale lasten

©Deloitte Uitgangspunten stresstest. Hoofdzakelijk op basis van openbare bronnen: –Begroting –Jaarrekening –CBS-statistieken –Atlas van de lokale lasten Centrum voor Onderzoek van de Economie van de Lagere Overheden (COELO) –Publicaties schuldpositie Nederlandse gemeenten VNG Ranking op basis van: –Landelijke normen van VNG –Vergelijking benchmarkgemeenten

©Deloitte Financieel gezond. Financiële positie: “Het vermogen van een gemeente in relatie tot de exploitatie, met inachtneming van de risico’s” Dat is: - Breder dan reserves - Breder dan het weerstandsvermogen - Ook de toekomstige reguliere exploitatielasten ► En…dus niet uit de balans af te leiden; daarom de paragrafen

©Deloitte Sluitende begroting Weerstandscapaciteit Weerstandsvermogen Risico’s Financiële positie AO/IC Verzekeren Voorzieningen Reserves Onbenut belastingen Stille reserves Voor het inzicht zijn meer factoren belangrijk

©Deloitte De indicatoren. IndicatorHeeft betrekking op: SchuldpositieVerleden, heden ReservepositieVerleden, heden Aanwending externe financieringVerleden, heden VoorzieningenVerleden, heden, toekomst GarantstellingenVerleden, heden RentelastenHeden GrondexploitatieVerleden, heden, toekomst Begroting Toekomst Reserve-ontwikkelingToekomst EMU SaldoToekomst Verbonden partijenVerleden, heden, toekomst Realiteit begrotingVerleden

©Deloitte Overall overzicht. INDICATORZeer Gunstig GunstigNeutraalOn- gunstig Zeer ongunstig Lokale lasten Weerstandsvermogen Schuldpositie Financieringsstructuur Reservepositie Voorzieningen Gespaard voor onderhoud Garantstellingen Rentelasten Rentelasten eigen financieringsmiddelen Rente (investeringen en grondexploitatie) Grondexploitaties Niet in exploitatie genomen gronden Begroting 2012 – 2016 EMU-saldo Verbonden partijen Aandacht voor Risico’s van Realiteit begroting Risicoprofiel: KleinGemiddeldGroot

©Deloitte DordrechtLandelijk gemiddelde Aantal inwoners N.v.t. “Groene druk” (< 25 jaar)29,0%29,6% “Grijze druk” (≥ 65 jaar)15,0%16,2% Oppervlakte99 km2N.v.t. Oppervlakte land79 km2N.v.t. Oppervlakte water20 km2N.v.t. Lokale lasten 2012 (mph)€ 587€ 683 Ranglijst Coelo36N.v.t. Gemiddeld inkomen per huishouden€ € Aantal mensen per huishouden2,12,2 Gemiddelde WOZ-waarde€ € Algemene uitkering 2011N.v.t. Totale lasten 2011€ 489,9 mln.N.v.t. Balanstotaal 31 december 2011€ 896,7 mln.N.v.t. Weerstandscapaciteit (WC)€ 46,2 mln.N.v.t. Risicoprofiel (RP)€ 49,6 mln.N.v.t. Ratio WC / RP0,93N.v.t. Algemene indicatoren.

©Deloitte DordrechtBredaHaarlemAlkmaarLeidenDelft “Groene druk” (< 25 jaar) 29%30%28% 31% “Grijze druk” (≥ 65 jaar) 15%16%15% 12%13% Lokale lasten 2012 (mph) Ranglijst Coelo Algemene indicatoren. DordrechtAlblasserdamHendrik-Ido- Ambacht PapendrechtSliedrechtZwijndrecht “Groene druk” (< 25 jaar) 29%32%33%29%30%28% “Grijze druk” (≥ 65 jaar) 15%17%14%17% 19% Lokale lasten 2012 (mph) Ranglijst Coelo

©Deloitte Lokale heffingen. Nederland gemiddeld Dordrecht Gemeentelijke woonlasten 2012 Gemeentelijke woonlasten Eénpersoonshuishouden613Eénpersoonshuishouden587 Meerpersoonshuishouden683Meerpersoonshuishouden587 Ranglijst meerpersoonshuishouden Rangnummer meerpersoonshuishouden36 OZB Onroerendezaakbelasting (ozb) Tarief woningen (%)0,105Tarief woningen (%)0,11 Tarief niet-woningen (%)0,3588Tarief niet-woningen (%)0,3768 Reinigingsheffing woningen Tarief éénpersoonshuishouden209Tarief éénpersoonshuishouden241 Tarief meerpersoonshuishouden267Tarief meerpersoonshuishouden241 Kwijtschelding Kwijtschelding mogelijkJa Kwijtscheldingsnorm (%) 100 Rioolheffing woningen Tarief éénpersoonshuishouden165Tarief éénpersoonshuishouden152 Tarief meerpersoonshuishouden177Tarief meerpersoonshuishouden152 Kwijtschelding gebruiker Kwijtschelding mogelijkJa Kwijtscheldingsnorm (%) 100 Heffingskorting Bedrag0,16Bedrag0 Burgerzaken Kosten paspoort48,64Kosten paspoort48,7 Kosten rijbewijs42,72Kosten rijbewijs56,8 Kosten identiteitskaart40Kosten identiteitskaart40,05 Kosten uittreksel gba9,26Kosten uittreksel gba9,75 Toeristenbelasting Bedrag per overnachting1,46Bedrag per overnachting0 Hondenbelasting Bedrag voor één hond60,49Bedrag voor één hond98 Bedrag voor één hond98

©Deloitte Risicoprofiel. (X 1 € mln.) DordrechtBredaHaarlemAlkmaarLeidenDelft Weerstandscapaciteit (WC) 46,233,649,431,110,019,6 Risicoprofiel (RP) 49,638,429,739,112,526,2 Ratio WC/RP 0,930,881,661,260,800,75 (X € 1 mln.) DordrechtBredaHaarlemAlkmaarLeidenDelft Algemene reserve35,9 34,449,618,730,019,4 Onvoorzien1,00,40,20,3 0,5 Totaal36,934,849,819,030,319,9 Per inwoner € 310€ 199€ 330€ 202€ 257€ 203

©Deloitte Risicoprofiel. Drechtsteden DordrechtAlblasserdamHendrik-Ido- Ambacht PapendrechtSliedrechtZwijndrecht Weerstandscapaciteit (WC) 46,22,97,57,97,79,8 Risicoprofiel (RP) 49,61,91,46,83,33,2 Ratio WC/RP0,931,555,361,162,353,05 DordrechtAlblasserdamHendrik-Ido- Ambacht PapendrechtSliedrechtZwijndrecht Algemene reserve35,93,3 5,97,510,5 Onvoorzien1,00,70,030,10,70,1 Totaal36,94,03,36,08,210,6 Per inwoner€ 310€ 209€ 119€ 188€ 341€ 239

©Deloitte Schuldenpositie. Landelijk gemiddelde Kritische norm Dordrecht 2009 Dordrecht 2010 Dordrecht 2011 Debt Ratio60%80%32%37%41% Netto schuld/ Exploitatie 63%150%15%33%41% Schuld-evolutie+/+ € 696+/+ € 640+/+ € 301 Plaats op de ranglijst67119 Nog niet bekend Netto schuld per inwoner € 2.357n.v.t.€ 605€ 1.245€ 1.546

©Deloitte Schuldenpositie. (per ) Landelijk gemiddelde Kritische norm DordrechtBredaHaarlemAlkmaarLeidenDelft Debt Ratio51%80%37%84%81%66%37%82% Netto schuld/ Exploitatie 58%130%33%104%115%106%16%116% Schuld- evolutie € 640€ 149€ 377€ 1.086€ 591€ 357 Plaats op de ranglijst Netto schuld per inwoner € 1.874n.v.t.€ 1.245€ 3.444€ 3.436€ 3.284€ 700€ 4.852

©Deloitte Schuldenpositie. (per ) Drechtsteden Landelijk gemiddelde Kritische norm DordrechtAlblas- serdam Hendrik- Ido- Ambacht Papen- drecht SliedrechtZwijn- drecht Debt Ratio51%80%37%70%85%66%47%72% Netto schuld/ Exploitatie 58%130%33%93%178%49%43%97% Schuld- evolutie € 640-€ 47-€ 219- € 56-€ 143- € 135 Plaats op de ranglijst Netto schuld per inwoner € 1.874n.v.t.€ 1.245€ 2.147€ 5.034€ 1.335€ 993€ 2.425

©Deloitte Financieringsstructuur. (x € 1 mln.) DordrechtBredaHaarlemAlkmaarLeiden Delft 2011 Langlopende schulden244,9506,0489,5265,1176,6281,0 Werkkapitaal (vlottende passiva-vlottende activa) 28,084,371,773,435,6190,7 Externe financiering272,9590,3`561,2338,5212,2471,7 Kapitaalverstrekking deelnemingen19,72,111,70,89,10,7 Uitgezette leningen48,9172,820,323,737,4292,4 Overige uitzettingen > 1 jaar98,1-4,5-84,0- Grondexploitaties134,1105,210,580,30,257,6 Bijdrage aan activa in eigendom derden1,5 Inzet financiering FVA en GREX302,3280,147,0104,8130,7350,7 Externe financiering ten behoeve van het voorzieningenniveau -/- 29,4310,2514,2233,781,5121,0 Materiële vaste activa 501,3433,1634,1388,3614,3234,5

©Deloitte Financieringsstructuur. (x € 1 mln.) Drechtsteden DordrechtAlblasser- dam Hendrik- Ido- Ambacht Papen- drecht SliedrechtZwijndrecht 2011 Langlopende schulden244,934,398,966,916,994,0 Werkkapitaal (vlottende passiva - vlottende activa) 28,02,243,9- 7,65,615,5 Externe financiering272,936,5142,859,322,5109,5 Kapitaalverstrekking deelnemingen19,71,80,71,81,21,6 Uitgezette leningen48,94,810,01,71,112,7 Overige uitzettingen > 1 jaar98,10,20,31,80,2- Grondexploitaties134,110,786,63,73,8- 0,3 Bijdrage aan activa in eigendom derden1,5-4,3-0,20,4 Inzet financiering FVA en GREX302,317,5101,99,06,514,4 Externe financiering ten behoeve van het voorzieningenniveau -/- 29,419,040,950,316,095,1 Materiële vaste activa 501,338,759,985,454,6118,3

©Deloitte Financieringsstructuur. (x € 1 mln.) Dordrecht Langlopende schulden37,9111,8109,7193,6244,9 Werkkapitaal (vlottende passiva -/- vlottende activa) 27,7-/-17,858,640,928,0 Externe financiering65,694,0168,3234,5272,9 Kapitaalverstrekking deelnemingen20,0 19,819,7 Uitgezette leningen41,039,437,134,648,9 Overige uitzettingen > 1 jaar126,5128,2120,4110,898,1 Grondexploitaties108,1118,6129,7125,9134,1 Bijdrage aan activa in eigendom derden1,21,11,51,41,5 Inzet financiering FVA en GREX296,8307,3308,5292,4302,3 Externe financiering ten behoeve van het voorzieningenniveau -/- 231,2-/- 213,3-/- 140,2-/- 57,9-/- 29,4 Materiële vaste activa 310,0348,3412,5475,2501,3

©Deloitte Reserves. (x € 1 mln.) Dordrecht Algemene reserve 39,144,138,937,435,9 Bestemmingsreserve 450,2501,1489,0476,8458,0 Resultaat na bestemming 47,26,43,69,226,0 Totaal eigen vermogen 536,5551,6531,5523,4520,0 Eigen vermogen in % van balans 78%71%66%61%58% Eigen vermogen in % van de exploitatie100%109%92%98%106% Balanstotaal 689,9773,9804,1852,8896,7 Totaal exploitatie (incl. storting reserves) 536,6505,3575,3535,2489,9

©Deloitte Reserves. (x € 1 mln.) DordrechtBredaHaarlemAlkmaarLeidenDelft 2011 Algemene reserve 35,934,449,618,730,019,4 Bestemmingsreserve 458,065,768,8109,1481,062,0 Resultaat na bestemming 26,03,1- 17,80,59,710,5 Totaal eigen vermogen 520,0103,2100,6128,3520,692,0 Eigen vermogen in % van balans 58%13% 24%62%14% Eigen vermogen in % van de exploitatie 106%19%20%36%91%23% Balanstotaal 896,7779,6749,5540,3833,5658,4 Totaal exploitatie (incl. storting reserves) 489,9544,2513,0361,3569,5408,6

©Deloitte Reserves. (x € 1 mln.) Drechtsteden DordrechtAlblasserdamHendrik-Ido- Ambacht PapendrechtSliedrechtZwijndrecht 2011 Algemene reserve 35,93,3 5,97,510,5 Bestemmingsreserve 458,08,214,314,217,68,0 Resultaat na bestemming 26,01,5- 0,1- 0,81,3- 2,7 Totaal eigen vermogen 520,013,017,519,426,415,9 Eigen vermogen in % van balans 58%20%10%17%38%10% Eigen vermogen in % van de exploitatie 106% 27%23%22%43%14% Balanstotaal 896,765,2170,5111,569,1157,4 Totaal exploitatie (incl. storting reserves) 489,9 48,877,287,460,9116,1

©Deloitte Reserves Dordrecht. samenstelling per 31/12/2011 X € 1 miljoenIn % Algemene reserve 35,97% Bestemmingsreserve: afschrijving activa economisch nut140,627% strategische investeringen89,617% inkomensreserve / EZH168,432% overig59,411% 88% Resultaat na bestemming 26,05% TOTAAL RESERVES 520,0100%

©Deloitte Voorzieningen. (x € 1,0 mln.) (exclusief verliesvoorzieningen grondexploitatie) Dordrecht Voorzieningen 1 januari 39,614,48,413,7 9,7 Toevoegingen 1,81,111,77,1 8,1 Onttrekkingen -26,97,16,411,17,0 Voorzieningen 31 december 14,48,413,79,710,8 - verplichtingen en risico's 1,50,1 0,03,2 - onderhoud 2,22,79,39,47,6 - door derden beklemde middelen 10,85,64,30,3-

©Deloitte Voorzieningen. (x € 1,0 mln.) (exclusief verliesvoorzieningen grondexploitatie) DordrechtBredaHaarlemAlkmaarLeidenDelft 2011 Voorzieningen 1 januari 9,721,4 18,735,748,019,7 Toevoegingen 8,17,6 4,60,710,54,0 Onttrekkingen 7,06,53,8 9,928,62,0 Voorzieningen 31 december 10,822,519,526,429,921,7 - verplichtingen en risico's 3,2 20,012,113,68,0 - onderhoud 7,619,3-0,74,514,48,7 - door derden beklemde middelen 0,29.81,81,5

©Deloitte Voorzieningen. (x € 1,0 mln.) (exclusief verliesvoorzieningen grondexploitatie) Drechtsteden DordrechtAlblasserdamHendrik-Ido- Ambacht PapendrechtSliedrechtZwijndrecht 2011 Voorzieningen 1 januari 9,78,80,7 13,1 10,8 5,6 Toevoegingen 8,11,91,2 4,8 2,54,5 Onttrekkingen 7,04,10, ,32,9 Voorzieningen 31 december 10,8 6,6 1,5 15,9 12,07,2 - verplichtingen en risico's 3,2 1,5 2,50,96,7 - onderhoud 7,6 4,9 - 13,4 10,00,5 - door derden beklemde middelen 1,7 - -1,1 -

©Deloitte Rente. (x € 1.000) Rentekosten leningen Rentekosten eigen financieringsmiddelen Waarvan toegevoegd aan reserves/voorzieningen Waarvan ten gunste van exploitatie Rentebaten beleggingen Totale netto-rentelasten Totale rentelasten in % van de exploitatie 6,0% Rente ten laste van de grondexploitatie + investeringen Rente ten laste van de exploitatie 0 Renteresultaat 0

©Deloitte Garantstellingen. (x € 1 mln.) Dordrecht Gewaarborgde leningen Gewaarborgde leningen (achtervang)

©Deloitte Garantstellingen. (x € 1 mln.) DordrechtBredaHaarlemAlkmaarLeidenDelft 2011 Gewaarborgde leningen Gewaarborgde leningen (achtervang)

©Deloitte Garantstellingen. (x € 1 mln.) Drechtsteden DordrechtAlblasserdamHendrik-Ido- Ambacht PapendrechtSliedrechtZwijndrecht 2011 Gewaarborgde leningen Gewaarborgde leningen (achtervang)

©Deloitte Grondexploitatie. IEGG (x € 1.000) Boekwaarde Vermeerdering 2011 Vermindering 2011 Boekwaarde VoorzieningGecorr. Boekwaarde Violenstraat De Hoven Jagers- & Windhondenpolder Smitsweg Quickterrein Mallegat / Krabbepolder Amstelwijck Makoré Vest Admiraalsplein Leerpark Belthure Park Gezondheidspark Stadswerven Galileolocatie Beerwijckhoeve (Dordtse Kil III) Zeehavenlaan Marconineweg Kilkade Totaal

©Deloitte Grondexploitatie. NIEGG (x € 1.000) Boekwaarde Vermeerderin g 2011 Vermindering 2011 Boekwaarde VoorzieningGecorr. Boekwaarde Totaalniveau In verband met vertrouwelijkheid geen uitsplitsing per project. Globaal beeld: Boekwaarde is absoluut en relatief gezien hoog. Biedt risico’s én kansen. Flinke voorziening getroffen in verleden + actualisatie in 2011 Grootste projecten betreffen Dordtse Kil-IV, Amstelwijk ten noorden van Kilweg en Maasterras  samen € 45 mln. 17 “projecten”.

©Deloitte Begroting (x € 1 mln.) (o.b.v. Meerjarenbegroting ) Dordrecht Totale lasten (incl. storting reserves) 473,7474,0385,7383,6381,3 Resultaat voor bestemming -31,818,5- 0,92,02,2 Mutaties in de reserves - 31,818,5- 1,8 0,00,6 Resultaat na bestemming 0,0 0,92,01,6 Resultaat (voor bestemming) in % van totale lasten -7,0%3,9%-/- 0,3%0,5%

©Deloitte Ontwikkeling reserves (x € 1,0 mln. o.b.v. Meerjarenbegroting Dordrecht Stand 1/1523,4520,0488,2506,7505,8507,8 Resultaat voor bestemming- 3,4- 31,818,5- 0,92,02,2 Stand 31/12520,0488,2506,7505,8507,8511,0

©Deloitte EMU-Saldo. (x € 1,0 mln.) 2009 (W)2010(W)2011(W)2012(B)2013(B)2014(B) EMU-Saldo -/- 83,7-/- 89,5-/- 36,9-/- 96,736,713,22 Nieuwe indicator, wordt steeds belangrijker in verband met sturing vanuit het Rijk (Wet Hof). Negatief saldo wordt veroorzaakt door investeringsprogramma van de laatste jaren. (bewuste keuze gemeente)

©Deloitte Relatie saldo begroot versus realisatie. -In alle jaren een negatief saldo (voor bestemming) begroot -Vanaf 2009 een negatief saldo (voor bestemming) gerealiseerd -Trend is wel minder nadelig, resultaat voor bestemming (tekort) wordt kleiner -In alle jaren een positief saldo (na bestemming) gerealiseerd -Verschillen tussen begroot en realisatie nemen toe -Oorzaak: begroting van meerjarige projecten -Realistisch begroten is aandachtspunt, ook in het kader van de wet Hof (Houdbare overheidsfinanciën) -Afwijkingen wel altijd in voordeel gemeente.

©Deloitte Verbonden partijen. Basis: paragraaf verbonden partijen in jaarstukken 2011 Intern veel aandacht voor sturing verbonden partijen. Criteria volgende sheet: Algemeen: Groot financieel belang Dynamische omgeving (wijzingen wetgeving etc.) Politieke gevoeligheid Mogelijkheid tot sturing van uit de gemeente Financieel: Risico op (nadelige) afrekeningen? / resultaten uit verleden. Beheersing: (Geschat) risico met betrekking tot kwaliteit interne beheersing bij verbonden partijen

©Deloitte Verbonden partijen. Verbonden partijRisico-profiel: AlgemeenFinancieel(Geschat) risico met betrekking tot kwaliteit interne beheersing bij verbonden partij GR Drechtsteden (SDD, SCD, GBD) - SDD Hoog Laag - SCD Middel Middel/Laag - GBD Laag ROM-D HoogHoog/middelMiddel Drechtwerk Hoog Regio ZHZ Hoog Hoog/Middel Veiligheidsregio Middel Middel/Laag Omgevingsdienst Hoog Voetnoot veiligheidsregio: risico in verband met regionalisering met daarmee samenhangende complexiteit en financiele risico’s.

©Deloitte Overall overzicht. INDICATORZeer Gunstig GunstigNeutraalOn- gunstig Zeer ongunstig Lokale lasten Weerstandsvermogen Schuldpositie Financieringsstructuur Reservepositie Voorzieningen Gespaard voor onderhoud Garantstellingen Rentelasten Rentelasten eigen financieringsmiddelen Rente (investeringen en grondexploitatie) Grondexploitaties Niet in exploitatie genomen gronden Begroting 2012 – 2016 EMU-saldo Verbonden partijen Aandacht voor Risico’s van Realiteit begroting Risicoprofiel: KleinGemiddeldGroot

©Deloitte Conclusie: Financiële positie is momenteel nog sterk (vooral vanuit het verleden opgebouwd). In 2012 is sprake van een flink tekort voor bestemmig en teert de gemeente in op de reserves. In 2013 incidentele versterking van het eigen vermogen met circa € 18,5 miljoen. Gemiddelde woonlasten 2012 relatief laag (OZB-tarief op het landelijk gemiddelde, gemiddelde WOZ-waarde beduidend lager dan het landelijk gemiddelde, afvalstoffenheffing en rioolrecht onder het landelijk gemiddelde). Potentiele bron van weerstandscapaciteit aanwezig. Ultimo 2011 is de aangetrokken leningenportefeuille t.o.v meer dan verdubbeld, met name door investeringen in het voorzieningenniveau. Debt-ratio is in 2011 verder gestegen tot 41% (ligt nog wel ruim onder het landelijk gemiddelde en de ‘kritische norm’). Financieringspositie is gezond. Aangetrokken leningen met name ingezet voor financiering van de financiële vaste activa van de gemeente ( circa 69%). Slechts een beperkt gedeelte aangetrokken voor financiering investeringen en de gemeentelijke grondexploitatie. Toekomstige exploitatie wordt relatief beperkt beklemd door investeringsbeslissingen in het verleden (eigen vermogen > boekwaarde van de materiële vast activa). Groot aandeel bestemmingsreserve. Gedeelte al “vast” bestemd. Grondexploitatie. Ook last van economische omstandigheden, voorzieningen zijn getroffen. Winstverwachting GREX beperkt. Flinke omvang NIEGG’s. Verschillen tussen realisatie en begroting, scherper begroten vraagt aandacht. Veel aandacht voor, maar wel risico’s bij de verbonden partijen Begroting 2013 en verder laat een relatief beheerste trend zien. Indicatoren: samengevat en beoordeeld