“Stresstest 2014” Een financieel beeld van de gemeente Dordrecht Jaarrekening 2014 Begroting 2015

© Deloitte 2015 Waar draait het om? Voorzieningen- niveau Financiële positie Lokale lasten 2

© Deloitte 2015 Uitgangspunten stresstest. 3 Hoofdzakelijk op basis van openbare bronnen: –Begroting –Jaarrekening –CBS-statistieken –Atlas van de lokale lasten Centrum voor Onderzoek van de Economie van de Lagere Overheden (COELO) –Publicaties schuldpositie Nederlandse gemeenten VNG Ranking op basis van: –Landelijke normen van VNG –Vergelijking benchmarkgemeenten

© Deloitte 2015 Financieel gezond. Financiële positie: “Het vermogen van een gemeente in relatie tot de exploitatie, met inachtneming van de risico’s” Dat is: - Breder dan reserves - Breder dan het weerstandsvermogen - Ook de toekomstige reguliere exploitatielasten ► En…dus niet uit de balans af te leiden; daarom de paragrafen 4

© Deloitte 2015 Sluitende begroting Weerstandscapaciteit Weerstandsvermogen Risico’s Financiële positie EMU-saldo Wet Hof Voor het inzicht zijn meer factoren belangrijk (Stresstest) Financiële strategie

© Deloitte 2015 Samenvatting financiële strategie 6 -Resultaat voor bestemming (excl. Grondexploitaties) structureel sluitend houden -Bezuinigingen -Regeerakkoord vanaf Decentralisaties (jeugdzorg, participatiewet en AWBZ/WMO) -Inzicht in (langjarige toekomstige) ontwikkeling van EMU-saldo en schuldpositie -Beheersen van investeringsprogramma (incl. grondexploitaties) -Risico’s afbouwen -Ideaalcomplex van investeringen ontwikkelen 1. Houdt uw begroting onder controle (structureel evenwicht): - Verwerk verliezen en risico’s - Schrik niet direct van dalende reserve - Neem via stappenplan maatregelen om termijn vermogen te consolideren Benader de uitdagingen gestructureerd en consequent in drie delen: 1.Begroting 2. EMU-saldo en Schuldpositie 3.Vermogenspositie 3. Vermogenspositie beheersen: 2. EMU-saldo en Schuldpositie beheersen:

© Deloitte 2015 Algemene indicatoren. AlkmaarBredaDelftDordrechtHaarlemLeiden Aantal inwoners “Groene druk” (< 25 jaar)28%30%32%29% 28% 32% “Grijze druk” (≥ 65 jaar)15%16%14%16% 15% 13% CentrumfunctieSterk RedelijkSterk Sociale structuurMatig Oppervlakte (km2)31,283,124,199,5 32,1 23,3 Oppervlakte land (km2)29,380,922,879,0 29,2 22,0 Oppervlakte water (km2)1,92,21,220,5 2,9 1,3 Lengte wegen (km) Lokale lasten 2015 (meer.pers.huish.) € 538€ 733€ 753€ 624 € 751 € 755 Ranglijst Coelo Gemiddeld inkomen per huishouden € € € € € € Aantal mensen per huishouden 2,1 1,82,2 2,0 1,9 Gemiddelde WOZ-waarde€ € € € € €

© Deloitte 2015 Algemene indicatoren. Alblasser- dam Dordrecht Hendrik- Ido- Ambacht PapendrechtSliedrechtZwijndrecht Aantal inwoners “Groene druk” (< 25 jaar)32%29%33%29% 31% 28% “Grijze druk” (≥ 65 jaar)18%16%14%18% 20% CentrumfunctieWeinigSterkWeinig Redelijk Sociale structuurGoedMatigGoed Redelijk Matig Oppervlakte (km2)10,199,511,910,8 14,0 22,8 Oppervlakte land (km2)8,879,010,79,5 12,8 20,4 Oppervlakte water (km2)1,320,51,21,3 1,2 2,4 Lengte wegen (km) Lokale lasten 2015 (meer.pers.huish.) € 777€ 624€ 781€ 726 € 566 € 740 Ranglijst Coelo Gemiddeld inkomen per huishouden € € € € € € Aantal mensen per huishouden 2,52,22,52,3 2,2 Gemiddelde WOZ- waarde € € € € € €

© Deloitte 2015 Niveau lokale lasten Dordrecht 9 Landelijk gemiddelde 2015 € 716

© Deloitte 2015 Risicoprofiel Dordrecht (x € 1 mln.) Weerstandscapaciteit (WC)35,846,230,935,246,3 Risicoprofiel (RP)43,049,678,228,425,1 Ratio WC/RP 0,830,930,401,241,8 10

© Deloitte 2015 Risicoprofiel. (x € 1 mln.) 11 AlkmaarBredaDelftDordrechtHaarlemLeiden Weerstandscapaciteit (WC) 25,4 111,0-/- 35,146,326,627,6 Risicoprofiel (RP) 14,8 87,025,625,113,314,4 Ratio WC/RP 1,7 1,3-/- 1,41,82,01,9

© Deloitte 2015 Risicoprofiel. (x € 1 mln.) Drechtsteden 12 Alblasser- dam Dordrecht Hendrik-Ido- Ambacht PapendrechtSliedrechtZwijndrecht Weerstandscapaciteit (WC) 5,6 46,310,321,66,09,6 Risicoprofiel (RP) 3,0 25,13,68,13,36,1 Ratio WC/RP 1,9 1,82,82,71,81,6

© Deloitte 2015 De indicatoren. 13 Indicator Schuldpositie Reservepositie Aanwending externe financiering Vaste activa -/- reserves Voorzieningen Garantstellingen Rentelasten Grondexploitatie Begroting Reserve-ontwikkeling EMU Saldo Verbonden partijen Realiteit begroting

© Deloitte 2015 Schuldenpositie. Landelijk gemiddelde 2014 Kritische norm Dordrecht 2010 Dordrecht 2011 Dordrecht 2012 Dordrecht 2013 Dordrecht 2014 Debt Ratio60%80%37%41%45%48%50% Netto schuld/ Exploitatie 64%135%20%28%39%43%59% Netto schuld/ balanstotaal 37%10%14%20%25%27% Schuld-evolutie€ 68€ 658€ 308€ 467€ 255€ 211 Plaats op de ranglijst Netto schuld per inwoner € 1.917€ 750€ 1.058€ 1.524€ 1.781€

© Deloitte 2015 Schuldenpositie. (per ) Landelijk gemiddelde Kritische norm AlkmaarBredaDelftDordrechtHaarlemLeiden Debt Ratio60%80%75% 84%50%87%39% Netto schuld/ Exploitatie 64%135%111%55%80%59%126%32% Netto schuld/ balanstotaal 37%59%38% 57% 27%78% 22% Schuld-evolutie€ 68€ 342-/-€ 512-/- € 1.117€ 211-/- € 211€ 211 Plaats op de ranglijst Netto schuld per inwoner € 1.917€ 3.402€ 1.630€ 3.310€ 1.992€ 3.536€

© Deloitte 2015 Schuldenpositie. (per ) Drechtsteden Landelijk gemiddelde Kritische norm Alblasser- dam Dordrecht Hendrik- Ido- Ambacht Papen- drecht Slie- drecht Zwijn- drecht Debt Ratio60%80%73%50%87%67%49%84% Netto schuld/ Exploitatie 64%135%92%59%253%85%42%112% Netto schuld/ balanstotaal 37%57%27%76%57%33%62% Schuld-evolutie€ 68€ 409€ 211-/- € 79-/- € 27€ 109€ 161 Plaats op de ranglijst Netto schuld per inwoner € 1.917€ 1.863€ 1.992€ 4.625€ 2.057€ 897€

© Deloitte 2015 Aanwending externe financiering. (x € 1 mln.) 17 Dordrecht Langlopende schulden193,6244,9288,1285,2339,9 Werkkapitaal (vlottende passiva -/- vlottende activa) 40,928,029,062,425,0 Externe financiering234,5272,9317,1347,5364,9 Kapitaalverstrekking deelnemingen19,7 19,919,7 Uitgezette leningen34,648,948,547,741,6 Overige uitzettingen > 1 jaar110,898,187,388,286,9 Grondexploitaties125,9134,1116,265,572,8 Bijdrage aan activa in eigendom derden1,41,51,3 1,2 Inzet financiering FVA en GREX292,4302,3273,1222,6222,2 Externe financiering ten behoeve van het voorzieningenniveau -/- 57,9-/- 29,444,0124,9142,7 Materiële vaste activa 475,2501,3539,7571,0589,2 Externe financiering in % materiële vaste activa -/- 12%-/- 6%8%22%24%

© Deloitte 2015 Aanwending externe financiering. (x € 1 mln.) 18 AlkmaarBredaDelftDordrechtHaarlemLeiden Langlopende schulden 278,2 444,3 304,6 339,9544,5 189,2 Werkkapitaal (vlottende passiva-vlottende activa) 58,5 40,0 123,5 25,026,4 28,8 Externe financiering 336,7 484,3 428,1 364,9570,9 218,0 Kapitaalverstrekking deelnemingen 0,9 2,1 123,8 19,712,5 10,1 Uitgezette leningen 0,6 191,6 96,9 41,614,3 9,5 Overige uitzettingen > 1 jaar 14,0 2,186,98,0 47,0 Grondexploitaties 64,7 65,9 25,9 72,814,2 26,4 Bijdrage aan activa in eigendom derden 1,0 1,28,8 0,5 Inzet financiering FVA en GREX 79,8 261,7 247,4 222,257,8 93,5 Externe financiering ten behoeve van het voorzieningenniveau 256,9 222,6 180,7 142,7513,1 124,5 Materiële vaste activa 395,5 412,9 274,1 589,2605,8 560,2 Externe financiering in % materiële vaste activa 65% 54% 66% 24%85% 22%

© Deloitte 2015 Aanwending externe financiering. (x € 1 mln.) Drechtsteden 19 Alblasser- dam Dordrecht Hendrik- Ido- Ambacht Papen- drecht Slie- drecht Zwijn- drecht Langlopende schulden 32,1 339,996,067,521,2113,6 Werkkapitaal (vlottende passiva - vlottende activa) 7,7 25,047,02,33,117,5 Externe financiering 39,8 364,9143,069,824,3131,1 Kapitaalverstrekking deelnemingen 0,6 19,70,71,81,21,6 Uitgezette leningen 3,1 41,69,31,63,8 Overige uitzettingen > 1 jaar 0,2 86,92,12,39,3 Grondexploitaties 9,4 72,889,45,74,7-/- 3,3 Bijdrage aan activa in eigendom derden 1,24,20,2 Inzet financiering FVA en GREX 13,3 222,2103,511,38,311,6 Externe financiering ten behoeve van het voorzieningenniveau 26,5 142,739,558,616,0119,5 Materiële vaste activa 43,9 589,261,696,950,0150,4 Externe financiering in % materiële vaste activa 60% 24%64%60%32%79%

© Deloitte 2015 Reserves. (x € 1 mln.) 20 Dordrecht Algemene reserve 37,435,918,115,825,3 Bestemmingsreserve 476,8458,0452,5413,4400,0 Resultaat na bestemming 9,226,010,28,89,2 Totaal eigen vermogen 523,4520,0480,8438,0434,5 Eigen vermogen in % van balans 61%58%53%51%49% Eigen vermogen in % van de exploitatie 98%106%103%90%108% Eigen vermogen per inwoner€ 4.410€ 4.381€ 4.051€ 3.690€ 3.660

© Deloitte 2015 Reserves. (x € 1 mln.) 21 AlkmaarBredaDelftDordrechtHaarlemLeiden 2014 Algemene reserve 12,089,012,825,336,627,7 Bestemmingsreserve 118,041,748,3400,033,3355,2 Resultaat na bestemming -/- 6,71,4-/- 46,29,23,48,7 Totaal eigen vermogen 123,3132,114,9434,573,3391,6 Eigen vermogen in % van balans 59%17%3%49%10%54% Eigen vermogen in % van de exploitatie 22% 25% 4% 108%17% 77% Eigen vermogen per inwoner € € 735 € 149 € 3.660€ 472 € 3.232

© Deloitte 2015 Reserves. (x € 1 mln.) Drechtsteden 22 Alblasser- dam Dordrecht Hendrik-Ido- Ambacht PapendrechtSliedrecht Zwijn- drecht 2014 Algemene reserve 4,0 25,35,67,16,09,6 Bestemmingsreserve 8,0 400,09,115,719,65,6 Resultaat na bestemming 0,3 9,23,6-/- 0,31,17,6 Totaal eigen vermogen 12,4 434,518,422,67,322,7 Eigen vermogen in % van balans 19% 49%10%19%40%12% Eigen vermogen in % van de exploitatie 31% 108% 35%29%51%22% Eigen vermogen per inwoner € 627 € € 635€ 703€ 1.092€ 511

© Deloitte 2015 Vaste activa en reserves. (x € 1 mln.) 23 Dordrecht (im)materiële vaste activa -/- reserves-/- 48,2 -/- 18,658,8133,0154,8 (im)materiële vaste activa -/- reserves in % van de exploitatie (incl. stortingen reserves) -/- 11% -/- 4%13%27%38%

© Deloitte 2015 Vaste activa en reserves. (x € 1 mln.) 24 AlkmaarBredaDelftDordrechtHaarlemLeiden 2014 (im)materiële vaste activa -/- reserves 272,2280,8 259,1 154,8 532,5168,6 (im)materiële vaste activa -/- reserves in % van de exploitatie (incl. stortingen reserves) 94%53% 63% 38% 122%33%

© Deloitte 2015 Vaste activa en reserves. ( x € 1 mln.) Drechtsteden 25 Alblasser- dam Dordrecht Hendrik-Ido- Ambacht Papen- drecht Sliedrecht Zwijn- drecht (im)materiële vaste activa -/- reserves 31,6154,843,374,323,2127,6 (im)materiële vaste activa -/- reserves in % van de exploitatie (incl. stortingen reserves) 80%38%82%96%44%121%

© Deloitte 2015 Voorzieningen. ( x € 1,0 mln.) (exclusief verliesvoorzieningen grondexploitatie ) 26 Dordrecht Voorzieningen 1 januari 13,7 9,7 10,814,88,0 Mutaties -/- 4,0 1,1 4,0-/- 6,83,1 Voorzieningen 31 december 9,7 10,8 14,88,012,1 - verplichtingen en risico's 0,03,28,11,1 - onderhoud 9,47,66,78,09,6 - door derden beklemde middelen 0,3--1,4

© Deloitte 2015 Voorzieningen. ( x € 1,0 mln.) (exclusief verliesvoorzieningen grondexploitatie ) 27 AlkmaarBredaDelftDordrechtHaarlemLeiden 2014 Voorzieningen 1 januari11,4 30,5 15,1 8,0 19,544,9 Mutaties 3,927,763,43,1 -/- 0,1 -/- 0,8 Voorzieningen 31 december 15,358,278,512,119,444,1 - verplichtingen en risico's 5,7?73,21,119,55,4 - onderhoud 0,9?4,39,6-/- 0,137,2 - door derden beklemde middelen 8,7?1,01,41,5

© Deloitte 2015 Voorzieningen. (x € 1,0 mln.) (exclusief verliesvoorzieningen grondexploitatie) Drechtsteden 28 Alblasser- dam Dordrecht Hendrik- Ido- Ambacht Papen- drecht Sliedrecht Zwijn- drecht 2014 Voorzieningen 1 januari 5,58,00,615,36,68,4 Mutaties -/- 0,43,13,20,40,7-/- 0,3 Voorzieningen 31 december 5,112,13,815,77,38,1 - verplichtingen en risico's 0,71,13,83,71,48,1 - onderhoud 4,49,611,14,2 - door derden beklemde middelen 1,40,91,7

© Deloitte 2015 Rente. (x € 1.000) (begroting 2016) 29 Rentekosten leningen Renteopbrengsten uitgezette leningen3.063 Netto rentekosten7.767 Rentekosten eigen financieringsmiddelen6.306 Waarvan toegevoegd aan reserves/voorzieningen6.306 Waarvan ten gunste van exploitatie- Totale rentelasten (netto) Totale rentelasten (netto) in % van de exploitatie2,95% Rente ten laste van de grondexploitatie8.169 Rente ten laste van de producten (exploitatie) Renteresultaat-/ Per saldo ten laste van de exploitatie-/- 402 Out of pocket rentekosten7.767

© Deloitte 2015 Garantstellingen. (x € 1 mln.) 30 Dordrecht Gewaarborgde leningen Gewaarborgde leningen (achtervang)

© Deloitte 2015 Garantstellingen. (x € 1 mln.) 31 AlkmaarBredaDelftDordrechtHaarlemLeiden 2014 Gewaarborgde leningen 56,814,751,08521,3 Gewaarborgde leningen (achtervang) 530,31.579,6950, ,1653,2

© Deloitte 2015 Garantstellingen. (x € 1 mln.) Drechtsteden 32 Alblasser- dam Dordrecht Hendrik-Ido- Ambacht PapendrechtSliedrecht Zwijn- drecht 2014 Gewaarborgde leningen 41,38516,960,130,117,3 Gewaarborgde leningen (achtervang) 678, ,0634,755,9122,3

© Deloitte 2015 Grondexploitatie Bouwgrond in exploitatie 33 Voorziening 31 December 2013: € 81,6 miljoen.

© Deloitte 2015 Grondexploitatie NIEGG (x € 1.000) 34 Voorziening 31 December 2013: € 12,2 miljoen.

© Deloitte 2015 Begroting 2016 (x € 1 mln.) (o.b.v. Meerjarenbegroting ) 35 Dordrecht 2014 (w) Totale lasten402,3384,3462,2 Resultaat voor bestemming-/- 2,4-/- 36,0-/- 9,7-/- 8,5-/- 6,7-/- 7,4 Mutaties in de reserves11,6-/- 36,0-/- 10,3-/- 9,0-/-6,0-/- 7,4 Resultaat na bestemming9,2-0,60,5-/- 0,7-/- 1,2 Resultaat voor bestemming in % van totale lasten -/- 0,6%-/- 9,4%-/- 2,1%

© Deloitte 2015 Ontwikkeling reserves (x € 1,0 mln. o.b.v. meerjarenbegroting ) 36 Dordrecht 2014 (w) Reserves 1 januari436,9434,5398,5388,8380,3373,6 Resultaat voor bestemming-/- 2,4-/- 36,0-/- 9,7-/- 8,5-/- 6,7-/- 7,4 Reserves 31 december434,5398,5388,8380,3373,6366,2 Eigen vermogen per inwoner 2019 € 3.085

© Deloitte 2015 Structureel begrotingsevenwicht? (x € 1 mln.) (o.b.v. Meerjarenbegroting ) (w) Resultaat voor bestemming (a)-/- 2,4-/- 23,4-/- 9,7-/- 8,5-/- 6,7-/- 7,4 Incidentele lasten 10,218,742,635,222,719,2 Incidentele baten 7,12,133,226,418,013,6 Saldo incidentele lasten en baten (b) 3,1 16,6 9,48,84,75,6 Structurele inzet reserves (c) 4,616,58,98,34,45,1 Saldo (a – b – c) 5,39,78,6 2,43,6 Materieel evenwicht (saldo a – b - c = > 0) ? Ja

© Deloitte 2015 EMU-Saldo. (x € 1,0 mln.) 2010(W)2011(W)2012(W)2013(W)2014(W)2015(B)2016(B) EMU-Saldo-/- 89,5-/- 36,9-/- 55,3-/- 30,8-/- 21,9-/- 14,9-/- 6,4 Negatief saldo wordt veroorzaakt door investeringsprogramma van de laatste jaren. (bewuste keuze gemeente) Toenemende aandacht toezichthouder voor structureel sluitende begroting. Voor beheersing EMU-saldo vooral meerjarig grip op investeringsprogramma relevant. Referentiewaarde 2015: € 19,1 mln

© Deloitte 2015 EMU-Saldo. (x € 1.000) Concept ter afstemming39 Referentiewaarde 2015: -/- 19,1 mln.

©Deloitte 2014 Relatie saldo begroot versus realisatie. (x € 1,0 mln) 40

© Deloitte 2015 Verbonden partijen. 41 Basis: paragraaf verbonden partijen in jaarstukken 2014 Intern de afgelopen veel prioriteit gegeven aan aandacht voor sturing verbonden partijen. Criteria volgende sheet: Algemeen: Groot financieel belang Dynamische omgeving (wijzingen wetgeving etc.) Politieke gevoeligheid Mogelijkheid tot sturing van uit de gemeente Financieel: Risico op (nadelige) afrekeningen? / resultaten uit verleden. Beheersing: (Geschat) risico met betrekking tot kwaliteit interne beheersing bij verbonden partijen

© Deloitte 2015 Verbonden partijen. Verbonden partijRisico-profiel: AlgemeenFinancieel(Geschat) risico met betrekking tot kwaliteit interne beheersing bij verbonden partij GR Drechtsteden (SDD, SCD, GBD) - SDD Hoog Laag - SCD Middel Middel/Laag - GBD Laag ROM-D Middel Drechtwerk Hoog Regio ZHZ / DGen J Middel Veiligheidsregio Middel Middel/Laag Omgevingsdienst Middel HVC (via Gevudo) MiddelLaagMiddel 42

© Deloitte 2015 Overall overzicht (2014). Concept ter afstemming43 INDICATORZeer Gunstig GunstigNeutraalOn- gunstig Zeer ongunstig Lokale lasten Weerstandsvermogen Schuldpositie Aanwending externe financiering Reservepositie Verhouding activa/reserves Voorzieningen Gespaard voor onderhoud Garantstellingen Rentelasten Rentelasten eigen financieringsmiddelen Rente (investeringen en grondexploitatie) Grondexploitaties Niet in exploitatie genomen gronden Begroting 2015 – 2019 EMU-saldo Structureel begrotingsevenwicht Verbonden partijen Realiteit begroting Risicoprofiel: KleinGemiddeldGroot

© Deloitte

© Deloitte 2015 Deloitte refers to one or more of Deloitte Touche Tohmatsu Limited, a UK private company limited by guarantee, and its network of member firms, each of which is a legally separate and independent entity. Please see for a detailed description of the legal structure of Deloitte Touche Tohmatsu Limited and its member firms. Deloitte provides audit, tax, consulting, and financial advisory services to public and private clients spanning multiple industries. With a globally connected network of member firms in more than 150 countries, Deloitte brings world-class capabilities and high-quality service to clients, delivering the insights they need to address their most complex business challenges. Deloitte has in the region of 200,000 professionals, all committed to becoming the standard of excellence. This communication contains general information only, and none of Deloitte Touche Tohmatsu Limited, its member firms, or their related entities (collectively, the “Deloitte Network”) is, by means of this publication, rendering professional advice or services. Before making any decision or taking any action that may affect your finances or your business, you should consult a qualified professional adviser. No entity in the Deloitte Network shall be responsible for any loss whatsoever sustained by any person who relies on this communication. Concept ter afstemming45