CONFESSIONALISERING STAATSKERK Hoofdstuk 6: Kerk en christendom tussen hervorming en verlichting

1. De verspreiding van het protestantisme in Europa = bepaald door godsdienstoorlogen in 16 e en 17 e eeuw: Nederlanden: opstand tegen Spanje. Frankrijk: hugenotenoorlog. Duitse Rijk: Dertigjarige oorlog. Engeland: onverzettelijkheid Hendrik VIII.

1. De verspreiding van het protestantisme in Europa De Lage Landen De vroege Reformatie in de Nederlanden Kleine kringen: - Geen uitgesproken signatuur. - Kritiek op kerk, bespotting sacramenten -> Sacramentariërs’ & anabaptisten, calvinisten. Karel V: uniforme godsdienstpolitiek ↔ steden en gewesten. Martelaren: Augustijnen Hendrik Voes en Johannes van Esschen (Brussel, 1523). Opstand tegen Spanje Filips II. Nieuwe kerkelijke indeling van de Nederlanden 1559.

1. De verspreiding van het protestantisme in Europa De Lage Landen Calvinisme midden 16 e E.: Hagenpreken. Repressie  vluchtelingenkerken Londen en N.Duitsland. Confessio belgica (Guy de Brès, 1561). Verbond van de edelen: Geuzen (1565). Beeldenstorm (1566). De Nederlandse opstand of burgeroorlog. Hertog van Alva  Raad van Beroerten & belastingen (1567). Willem van Oranje: Stadhouder van Holland en Zeeland ‘Tachtigjarige oorlog’ (1568) Unie van Atrecht vs. Unie van Utrecht o.l.v. Willem (1579) Plakkaat van Verlatinghe (1581) Hertog van Parma  Herovering van het Zuiden: : val van Antwerpen. - Scheiding tussen ‘België’ en ‘Nederland’. - Bolwerken elkaar bestrijdende confessies.

1571: martelaarschap 19 katholieke priesters door watergeuzen te Gorcum 19e eeuws schilderij van Cesare Fracassini

1. De verspreiding van het protestantisme in Europa Frankrijk Hugenotenoorlogen Confessio Gallicana; hugenoten (< Eidgenossen). Godsdienstgesprek van Poissy (1561): tolerantie. Bartholomeusnacht: 23/24 aug. 1572: - Protestantse Hendrik van Navarre & Margaretha van Valois (zus katholieke koning Karel IX). - Koninginmoeder Catharina de Medici. Edict van Nantes: : : calvinist Hendrik van Navarre op troon. - ‘Parijs is wel een mis waard’. - Garantie vrijheid calvinisme. (Tot 1685: Lodewijk XIV -> Waalse kerk in Nederland.)

1. De verspreiding van het protestantisme in Europa Frankrijk

1. De verspreiding van het protestantisme in Europa Engeland De Engelse staatskerk los van Rome Hendrik VIII ( ) ‘Verdediger van het Geloof’. Huwelijksperikelen  ‘Act of Supremacy’: Opheffing van de kloosters. Leer, liturgie en kerkstructuur bleef ‘katholiek’. Edward VI ( ) & Thomas Cranmer Protestantse’ invloed stijgt. Book of Common Prayer: 1549 en 1552 ‘42 artikelen’: Maria Tudor ( ): ‘herkatholizering’ Elisabeth I ( ) Via media. Herziene Book of Common Prayer (1559). ‘39 artikelen’: 1571.

1. De verspreiding van het protestantisme in Europa Ierland en Schotland Het katholieke Ierland en het calvinistische Schotland: niet anglicaans! Ierland onder Engels bewind ↔ toch katholiek. Schotland koos voor het calvinisme: John Knox. Confessio Scotica (1560) in parlement.

1. De verspreiding van het protestantisme in Europa Duitse Rijk: Dertigjarig Oorlog De gruwelijke Dertigjarig Oorlog: De godsdienstvrede van Augsburg: 1555: = cuius regio, illius est religio - ieder territorium godsdienstkeuze vorst. - vrije aftocht anderen. Protestantse volksopstand in Praag in 1618 = begin Dertigjarige oorlog. - niet echt over religie. - wel over macht in Europa. Westfaalse Vrede (Vrede van Münster) in 1648: -// Augsburg. - vrede en grenzen tot Franse Revolutie.

2. De strijd om de rechtzinnigheid in de kerken Confessionalisering Bevestiging eigen identiteit t.a.v. de religieuze tegenstander. Vooral door middel van geschriften:belijdenisgeschriften, catechismussen, en controle op de drukpers. Eigen liturgie en sacramentenpraktijk. Eigen morele code. Eigen kerkorde. Eigen opvoedings- en socialisatiesysteem.

2. De strijd om de rechtzinnigheid in de kerken Lutherse orthodoxie Lutherse orthodoxie Philippus Melanchthon, de philippisten of crypto-calvinisten: Menselijke medewerking aan de genade  humanisme. Avondmaalsopvatting  calvinisme. Gnesio-lutheranen: Lutherse orthodoxie: Formula concordiae (Jakob Andreae). Bijbeluitleg gebonden aan deze geschriften: bijbel moet de leer bewijzen. Georg Callixtus: nadruk op wat confessies bindt = uitzonderlijk geluid.

2. De strijd om de rechtzinnigheid in de kerken Calvinistische orthodoxie De synode van Dordrecht en de calvinistische orthodoxie Jacobus Arminius: uitverkiezing op basis van Gods voorkennis van de menselijke verdiensten = remonstranten of rekkelijken. Franciscus Gomarus: een soeverein raadsbesluit van God leidt tot uitverkiezing/geloof = contraremonstranten of preciezen. Maurits van Oranje kiest voor contraremonstranten. -> de synode van Dordrecht: : Dordtse leerregels: strikte predestinatie. Dordtse kerkorde. Statenvertaling: 1637.

2. De strijd om de rechtzinnigheid in de kerken Jansenisme en katholieke orthodoxie Jansenisme en katholieke orthodoxie Augustinisme in Leuven en Douai: Michael Baius. Cornelius Jansenius, Augustinus: = zware genadeleer Augustinus: mens door val enkel geneigd tot zonde, altijd genade nodig. Veroordeeld door Rome als ‘protestants’. Controverse met de jezuïeten: goede daad is samenwerking tussen God en mens. = ‘pelagiaans’ volgens ‘jansenisten’, die soepele biecht van jezuïeten verwerpen.

Wat is jansenisme? Antipelagiaanse genadeleer: Mens na de zondeval niet meer in staat tot het goede, en de verdoemenis waardig. God schenkt de redding aan wie Hij daartoe heeft uitverkoren, los van enige verdiensten van hun kant. De uitverkorenen kunnen door hun eigen wilsvrijheid de genade niet weerstaan. Rigoristische moraal. Frequente biechtpraktijk & enkel communie in staat van genade. Devotie, eucharistische vroomheid, en persoonlijke religieuze ervaringen. Catechisatie, o.m. onder de armen. Schriften en de kerkvaders. 2. De strijd om de rechtzinnigheid in de kerken Jansenisme en katholieke orthodoxie

Aanhang in Frankrijk Port-Royal o.l.v. Angélique Arnauld breve Cum occasione van Innocentius X vijf stellingen uit Jansenius’ Augustinus worden veroordeeld (o.m. in verband met de onweerstaanbaarheid van de genade, en de ontkenning dat Christus voor alle mensen is gestorven). Reactie van Antoine Arnauld c.s. : onderscheid tussen - “question de droit” (quaestio iuris): akkoord met inhoud veroordeling. - “question de fait” (quaestio facti): maar zit niet in Jansenius’ Augustinus. Blaise Pascal, Lettres écrites à un Provincial (“les Provinciales”, 1656v).

2. De strijd om de rechtzinnigheid in de kerken Jansenisme en katholieke orthodoxie 1656Bulle Ad sacram van Alexander VII: de vijf stellingen verboden in de zin die Jansenius er aan geeft. Reactie van Arnauld c.s.: “silence respectueux” 1657Clerici en religieuzen verplicht een “Formulaire” te ondertekenen Bulle Regiminis apostolici van Alexander VII: - Vijf stellingen verboden. - Keurt het “Formulaire” goed.

2. De strijd om de rechtzinnigheid in de kerken Jansenisme en katholieke orthodoxie 1668Clemens IX legt de discussie stil: ca. 30 jaar van “Clementijnse Vrede”. publicatie van Pascal’s Pensées (1670). Pasquier Quesnel’s Réflexions morales (1671). 1705Bulle Vineam Domini van Clemens XI veroordeelt de “silence respectueux”. - Port-Royal wordt gesloopt Bulle Unigenitus Dei Filius van Clemens XI: - veroordeelt 101 stellingen uit de Réflexions morales van Quesnel.

2. De strijd om de rechtzinnigheid in de kerken Jansenisme en katholieke orthodoxie Het schisma van Utrecht Jansenistische ideeën bij Noord-Nederlandse seculiere clerus  Pasquier Quesnel. Spanningen met de Jezuïeten. Hollandse Zending. Utrecht: aanstelling van Cornelius Steenoven als bisschop (1723). Oud-bisschoppelijke cleresie of de oud-katholieken (1724).