“Stresstest” Een financieel beeld van de gemeente Dordrecht Dordrecht Rein-Aart van Vugt Jaapjan Visser 29 oktober 2013

©Deloitte Waar draait het om? Voorzieningen- niveau Financiële positie Lokale lasten 2Concept ter afstemming

©Deloitte Uitgangspunten stresstest. 3 Hoofdzakelijk op basis van openbare bronnen: –Begroting –Jaarrekening –CBS-statistieken –Atlas van de lokale lasten Centrum voor Onderzoek van de Economie van de Lagere Overheden (COELO) –Publicaties schuldpositie Nederlandse gemeenten VNG Ranking op basis van: –Landelijke normen van VNG –Vergelijking benchmarkgemeenten Concept ter afstemming

©Deloitte Financieel gezond. Financiële positie: “Het vermogen van een gemeente in relatie tot de exploitatie, met inachtneming van de risico’s” Dat is: - Breder dan reserves - Breder dan het weerstandsvermogen - Ook de toekomstige reguliere exploitatielasten ► En…dus niet uit de balans af te leiden; daarom de paragrafen Concept ter afstemming4

©Deloitte Sluitende begroting Weerstandscapaciteit Weerstandsvermogen Risico’s Financiële positie EMU-saldo Wet Hof Voor het inzicht zijn meer factoren belangrijk (Stresstest) Financiële strategie

©Deloitte Samenvatting financiële strategie. 6 -Resultaat voor bestemming (excl. Grondexploitaties) structureel sluitend houden -Bezuinigingen -Regeerakkoord vanaf Decentralisaties (jeugdzorg, participatiewet en AWBZ/WMO) -Inzicht in (langjarige toekomstige) ontwikkeling van EMU-saldo en schuldpositie -Beheersen van investeringsprogramma (incl. grondexploitaties) -Risico’s afbouwen -Ideaalcomplex van investeringen ontwikkelen 1. Houdt uw begroting onder controle (structureel evenwicht): - Verwerk verliezen en risico’s - Schrik niet direct van dalende reserve - Neem via stappenplan maatregelen om termijn vermogen te consolideren Benader de uitdagingen gestructureerd en consequent in drie delen: 1.Begroting 2. EMU-saldo en Schuldpositie 3.Vermogenspositie 3. Vermogenspositie beheersen: 2. EMU-saldo en Schuldpositie beheersen:

©Deloitte Algemene indicatoren. AlkmaarBredaDelftDordrechtHaarlemLeiden Aantal inwoners “Groene druk” (< 25 jaar)28%30%32%29% 28% 32% “Grijze druk” (≥ 65 jaar)15%16%14%16% 15% 13% CentrumfunctieSterk RedelijkSterk Sociale structuurMatig Oppervlakte (km2)31,283,124,199,5 32,1 23,3 Oppervlakte land (km2)29,380,922,879,0 29,2 22,0 Oppervlakte water (km2)1,92,21,220,5 2,9 1,3 Lengte wegen (km) Lokale lasten 2013 (meer.pers.huish.) Ranglijst Coelo Gemiddeld inkomen per huishouden € € € € € € Aantal mensen per huishouden2,1 1,82,2 2,0 1,9 Gemiddelde WOZ-waarde€ € € € € € Concept ter afstemming7

©Deloitte Algemene indicatoren. Alblasser- dam Dordrecht Hendrik- Ido- Ambacht PapendrechtSliedrechtZwijndrecht Aantal inwoners “Groene druk” (< 25 jaar)32%29%33%29% 31% 28% “Grijze druk” (≥ 65 jaar)18%16%14%18% 20% CentrumfunctieWeinigSterkWeinig Redelijk Sociale structuurGoedMatigGoed Redelijk Matig Oppervlakte (km2)10,199,511,910,8 14,0 22,8 Oppervlakte land (km2)8,879,010,79,5 12,8 20,4 Oppervlakte water (km2)1,320,51,21,3 1,2 2,4 Lengte wegen (km) Lokale lasten 2013 (meer.pers.huish.) Ranglijst Coelo Gemiddeld inkomen per huishouden € € € € € € Aantal mensen per huishouden 2,52,22,52,3 2,2 Gemiddelde WOZ-waarde€ € € € € € Concept ter afstemming8

©Deloitte Lokale heffingen. 9Concept ter afstemming Nederland gemiddeldDordrecht Gemeentelijke woonlasten 2013BedragMutatie (%) Gemeentelijke woonlasten 2013BedragMutatie (%) Eénpersoonshuishouden6302Eénpersoonshuishouden6002,1 Meerpersoonshuishouden6971,9Meerpersoonshuishouden6002,1 Rangnummer meerpersoonshuishouden37 Onroerendezaakbelasting (ozb) Tarief woningen (%)0,10913,3Tarief woningen (%)0,1153-0,3 Tarief niet-woningen (%)0,38832,9Tarief niet-woningen (%)0,3955-0,2 Reinigingsheffing woningen Tarief éénpersoonshuishouden213-0,4Tarief éénpersoonshuishouden2482,8 Tarief meerpersoonshuishouden264-0,2Tarief meerpersoonshuishouden2482,8 Kwijtschelding mogelijk Ja Kwijtscheldingsnorm (%) 100 Rioolheffing woningen Tarief éénpersoonshuishouden1673Tarief éénpersoonshuishouden1584,0 Tarief meerpersoonshuishouden1832,8Tarief meerpersoonshuishouden1584,0 Kwijtschelding mogelijk Ja Kwijtscheldingsnorm (%) 100 Heffingskorting Bedrag0,14 Bedrag0 Burgerzaken Kosten paspoort50,242Kosten paspoort50,052,8 Kosten rijbewijs43,554,2Kosten rijbewijs58,42,8 Kosten identiteitskaart41,793,3Kosten identiteitskaart41,152,7 Kosten uittreksel gba9,744,5Kosten uittreksel gba10,002,6 Toeristenbelasting Bedrag per overnachting1,599,1Bedrag per overnachting0.000 Hondenbelasting Bedrag voor één hond621,9Bedrag voor één hond1012,7 Omgevingsvergunning Bedrag voor dakkapel euro3404,1Bedrag voor dakkapel euro2580,0 Bedrag voor uitbouw woning euro Bedrag voor uitbouw woning euro ,0 Bedrag voor nieuwbouw woning euro ,9Bedrag voor nieuwbouw woning euro ,0

©Deloitte Risicoprofiel. (x € 1 mln.) Concept ter afstemming10 AlkmaarBredaDelftDordrechtHaarlemLeiden Weerstandscapaciteit (WC) 43,5 70,012,930,940,913,4 Risicoprofiel (RP) 21,8 76,048,778,221,912,2 Ratio WC/RP 2,0 0,90,30,41,91,1 Dordrecht Weerstandscapaciteit (WC)75,6 Risicoprofiel (RP) 82,1 Ratio WC/RP 0,92 Ontwikkeling ratio na jaarrekening 2012 en kadernota 2014:

©Deloitte Risicoprofiel. (x € 1 mln.) Drechtsteden Concept ter afstemming11 Alblasser- dam Dordrecht Hendrik-Ido- Ambacht PapendrechtSliedrechtZwijndrecht Weerstandscapaciteit (WC) 4,4 30,95,818,95,76,2 Risicoprofiel (RP) 2,1 78,23,57,55,43,2 Ratio WC/RP 2,1 0,41,72,51,11,9

©Deloitte De indicatoren. Concept ter afstemming12 Indicator Schuldpositie Reservepositie Aanwending externe financiering Vaste activa -/- reserves Voorzieningen Garantstellingen Rentelasten Grondexploitatie Begroting Reserve-ontwikkeling EMU Saldo Verbonden partijen Realiteit begroting

©Deloitte Schuldenpositie. Landelijk gemiddelde 2011 Kritische norm Dordrecht 2009 Dordrecht 2010 Dordrecht 2011 Dordrecht 2012 Debt Ratio58%80%32%37%41%45% Netto schuld/ Exploitatie 44%135%2%20%28%39% Netto schuld/ balanstotaal 1%10%14%20% Schuld-evolutie€ 658€ 308€ 466 Plaats op de ranglijst Nog niet bekend Netto schuld per inwoner € 1.424n.v.t.€ 92€ 750€ 1.058€ Concept ter afstemming

©Deloitte Schuldenpositie. (per ) Landelijk gemiddelde Kritische norm AlkmaarBredaDelftDordrechtHaarlemLeiden Debt Ratio58%80%75%82%84%45%89%37% Netto schuld/ Exploitatie 44%135%112%84%109%39%119%25% Netto schuld/ balanstotaal 60%53%57%20%78%15% Schuld-evolutie€ 88-/- € 86€ 187€ 466€ 245€ 264 Plaats op de ranglijst Nog niet bekend (2011: 387) Nog niet bekend (2011: 339) Nog niet bekend (2011: 393) Nog niet bekend (2011: 198) Nog niet bekend (2011: 394) Nog niet bekend (2011: 163) Netto schuld per inwoner € 1.424n.v.t.€ 3.428€ 2.291€ 3.683€ 1.524€ 3.806€ Concept ter afstemming14

©Deloitte Schuldenpositie. (per ) Drechtsteden Landelijk gemiddelde Kritische norm Alblasser- dam Dordrecht Hendrik- Ido- Ambacht Papen- drecht Slie- drecht Zwijn- drecht Debt Ratio58%80%66%45%90%68%40%85% Netto schuld/ Exploitatie 44%135%64%39%248%74%35%110% Netto schuld/ balanstotaal 50%20%78%48%26%65% Schuld-evolutie-/- € 78€ 466€ 129€ 81-/- € 139€ 107 Plaats op de ranglijst Nog niet bekend ( ) Nog niet bekend (2011: 198) Nog niet bekend (2011: 412) Nog niet bekend (2011: 291) Nog niet bekend (2011: 179) Nog niet bekend (2011: 33)7 Netto schuld per inwoner € 1.424n.v.t.€ 1.571€ 1.524€ 4.936€ 1.829€ 735€ Concept ter afstemming15

©Deloitte Aanwending externe financiering. (x € 1 mln.) Concept ter afstemming16 Dordrecht Langlopende schulden111,8109,7193,6244,9288,1 Werkkapitaal (vlottende passiva -/- vlottende activa) -/-17,858,640,928,029,0 Externe financiering94,0168,3234,5272,9317,1 Kapitaalverstrekking deelnemingen20,019,819,7 Uitgezette leningen39,437,134,648,948,5 Overige uitzettingen > 1 jaar128,2120,4110,898,187,3 Grondexploitaties118,6129,7125,9134,1116,2 Bijdrage aan activa in eigendom derden1,11,51,41,51,3 Inzet financiering FVA en GREX307,3308,5292,4302,3273,1 Externe financiering ten behoeve van het voorzieningenniveau -/- 213,3-/- 140,2-/- 57,9-/- 29,444,0 Materiële vaste activa 348,3412,5475,2501,3539,7 Externe financiering in % materiële vaste activa -/-61%-/- 34%-/- 12%-/- 6%8%

©Deloitte Aanwending externe financiering. (x € 1 mln.) Concept ter afstemming17 AlkmaarBredaDelftDordrechtHaarlemLeiden 2012 Langlopende schulden 288,2 494,0263,4288,1536,5217,1 Werkkapitaal (vlottende passiva-vlottende activa) 49,4 61,4212,529,064,015,8 Externe financiering 337,6 555,4475,9317,1600,5232,9 Kapitaalverstrekking deelnemingen 0,8 2,1181,719,711,79,2 Uitgezette leningen 14,6 153,0102,548,520,230,5 Overige uitzettingen > 1 jaar87,37,080,6 Grondexploitaties 67,4 65,556,3116,212,89,5 Bijdrage aan activa in eigendom derden2,40,71,30,217,5 Inzet financiering FVA en GREX 82,8 222,9341,3273,152,0147,3 Externe financiering ten behoeve van het voorzieningenniveau 254,8 332,5134,544,0548,585,6 Materiële vaste activa 390,8 470,0241,0539,7626,5601,6 Externe financiering in % materiële vaste activa 65% 71%56%8%88%14%

©Deloitte Aanwending externe financiering. (x € 1 mln.) Drechtsteden Concept ter afstemming18 Alblasser- dam Dordrecht Hendrik- Ido- Ambacht Papen- drecht Slie- drecht Zwijn- drecht 2012 Langlopende schulden 23,0 288,194,372,315,689,6 Werkkapitaal (vlottende passiva - vlottende activa) 11,1 29,051,6-/- 10,34,424,6 Externe financiering 34,1 317,1145,962,020,0114,1 Kapitaalverstrekking deelnemingen 0,6 19,70,71,81,21,6 Uitgezette leningen 3,8 48,59,41,72,012,6 Overige uitzettingen > 1 jaar 0,2 87,30,42,0 Grondexploitaties 10,0 116,285,014,85,8-/- 0,7 Bijdrage aan activa in eigendom derden1,34,30,20,3 Inzet financiering FVA en GREX 14,6 273,199,820,39,213,8 Externe financiering ten behoeve van het voorzieningenniveau 19,4 44,046,141,710,8100,3 Materiële vaste activa 40,0 539,764,081,252,1125,8 Externe financiering in % materiële vaste activa 49% 8%72%51%21%80%

©Deloitte Reserves. (x € 1 mln.) Concept ter afstemming19 Dordrecht Algemene reserve 44,138,937,435,918,1 Bestemmingsreserve 501,1489,0476,8458,0452,5 Resultaat na bestemming 6,43,69,226,010,2 Totaal eigen vermogen 551,6531,5523,4520,0480,8 Eigen vermogen in % van balans 71%66%61%58%53% Eigen vermogen in % van de exploitatie109%92%98%106%103% Balanstotaal 773,9811,5852,8896,7898,9 Totaal exploitatie (excl. stortingen in reserves) 505,3470,5453,2447,9468,4

©Deloitte Reserves. (x € 1 mln.) Concept ter afstemming20 AlkmaarBredaDelftDordrechtHaarlemLeiden 2012 Algemene reserve 15,5 57,210,018,140,924,0 Bestemmingsreserve 98,1 52,263,4452,534,4455,1 Resultaat na bestemming 5,2 7,613,610,2-/- 9,4-/- 1,0 Totaal eigen vermogen 118,8 117,087,0480,865,9478,1 Eigen vermogen in % van balans 22% 15%13%53%9%58% Eigen vermogen in % van de exploitatie 41% 24%25%103%14%100% Balanstotaal 538,1 765,9654,9898,9734,3821,1 Totaal exploitatie (excl. storting reserves) 289,0 480,0341,6468,4481,7480,2

©Deloitte Reserves. (x € 1 mln.) Drechtsteden Concept ter afstemming21 Alblasser- dam Dordrecht Hendrik-Ido- Ambacht PapendrechtSliedrecht Zwijn- drecht 2012 Algemene reserve 3,7 18,14,85,76,2 Bestemmingsreserve 8,5 452,510,813,725,67,7 Resultaat na bestemming 2,1 10,20,11,82,03,7 Totaal eigen vermogen 14,3 480,815,721,127,717,6 Eigen vermogen in % van balans 24% 53%9%17%40%10% Eigen vermogen in % van de exploitatie 30% 103% 29%27%53%18% Balanstotaal 60,7 898,9175,1121,669,2168,0 Totaal exploitatie (excl. storting reserves) 47,0 468,4 54,978,651,999,9

©Deloitte Reserves Dordrecht. samenstelling per 31/12/2012 X € 1 miljoenIn % Algemene reserve 18,14% Bestemmingsreserve: afschrijving activa economisch nut156,635% strategische investeringen70,916% inkomensreserve / EZH166,937% overig58,113% 452,594% Resultaat na bestemming (inclusief budgetoverheveling naar 2013) 10,22% TOTAAL RESERVES 480,8100% 22

©Deloitte Vaste activa en reserves. (x € 1 mln.) Concept ter afstemming23 Dordrecht (im)materiële vaste activa -/- reserves-203,4-126,4-48,2-18,658,8 (im)materiële vaste activa -/- reserves in % van de exploitatie (incl. stortingen reserves) -40%-21%-9%-4%13% Uitstaande geldleningen 39,437,134,648,948,5 Uitstaande geldleningen in % van langlopende aangetrokken leningen 35%34%18%20%17% +53% punt

©Deloitte Vaste activa en reserves. (x € 1 mln.) Concept ter afstemming24 AlkmaarBredaDelftDordrechtHaarlemLeiden 2012 (im)materiële vaste activa -/- reserves 272,6353,0 154,258,8560,6123,5 (im)materiële vaste activa -/- reserves in % van de exploitatie (incl. stortingen reserves) 51%74% 45%13%116%26% Uitstaande geldleningen 14,6 153,0102,548,520,230,5 Uitstaande geldleningen in % van langlopende aangetrokken leningen 5%31%39%17%4%14%

©Deloitte Vaste activa en reserves. ( x € 1 mln.) Drechtsteden Concept ter afstemming25 Alblasser- dam Dordrecht Hendrik-Ido- Ambacht Papen- drecht Sliedrecht Zwijn- drecht 2012 (im)materiële vaste activa -/- reserves 25,6 58,8 48,460,024,6108,2 (im)materiële vaste activa -/- reserves in % van de exploitatie (incl. stortingen reserves) 61% 13% 88%76%47%108% Uitstaande geldleningen 3,8 48,59,41,72,012,6 Uitstaande geldleningen in % van langlopende aangetrokken leningen 17% 10%2%13%14%

©Deloitte Voorzieningen. ( x € 1,0 mln.) (exclusief verliesvoorzieningen grondexploitatie ) Concept ter afstemming26 Dordrecht Voorzieningen 1 januari 14,48,413,79,710,8 Toevoegingen 1,111,77,18,18,6 Onttrekkingen 7,16,411,17,04,6 Voorzieningen 31 december 8,413,79,710,814,8 - verplichtingen en risico's 0,1 0,03,28,1 - onderhoud 2,79,39,47,66,7 - door derden beklemde middelen 5,64,30,3--

©Deloitte Voorzieningen. ( x € 1,0 mln.) (exclusief verliesvoorzieningen grondexploitatie ) Concept ter afstemming27 AlkmaarBredaDelftDordrechtHaarlemLeiden 2012 Voorzieningen 1 januari 26,422,5 21,7 10,8 19,529,9 Toevoegingen 9,07,1 5,4 8,6 7,329,8 Onttrekkingen 17,79,1 7,5 4,614,721,7 Voorzieningen 31 december 17,720,619,714,812,138,0 - verplichtingen en risico's 11,33,913,08,112,57,4 - onderhoud 2,716,73,26,7-/- 0,529,2 - door derden beklemde middelen 3,83,5-0,11,4

©Deloitte Voorzieningen. (x € 1,0 mln.) (exclusief verliesvoorzieningen grondexploitatie) Drechtsteden Concept ter afstemming28 Alblasser- dam Dordrecht Hendrik- Ido- Ambacht Papen- drecht Sliedrecht Zwijn- drecht 2012 Voorzieningen 1 januari 6,610,81,515,911,97,2 Toevoegingen 2,88,61,05,53,21,0 Onttrekkingen 3,34,60,23,01,40,3 Voorzieningen 31 december 6,114,82,318,413,87,9 - verplichtingen en risico's 1,18,12,33,81,37,9 - onderhoud 5,16,714,511,5 - door derden beklemde middelen -0,11,0

©Deloitte Rente. (x € 1.000) Concept ter afstemming29 Rentekosten leningen Rentekosten eigen financieringsmiddelen Waarvan toegevoegd aan reserves/voorzieningen5.698 Waarvan ten gunste van exploitatie9.562 Totale rentelasten (netto) Totale rentelasten in % van de exploitatie5,7% Rente ten laste van de grondexploitatie5.348 Rente ten laste van de exploitatie Renteresultaat Per saldo ten laste van de exploitatie ( / / ) Out-of-pocket rentelasten

©Deloitte Garantstellingen. (x € 1 mln.) Concept ter afstemming30 Dordrecht Gewaarborgde leningen Gewaarborgde leningen (achtervang)

©Deloitte Garantstellingen. (x € 1 mln.) Concept ter afstemming31 AlkmaarBredaDelftDordrechtHaarlemLeiden 2012 Gewaarborgde leningen , Gewaarborgde leningen (achtervang)

©Deloitte Garantstellingen. (x € 1 mln.) Drechtsteden Concept ter afstemming32 Alblasser- dam Dordrecht Hendrik-Ido- Ambacht PapendrechtSliedrecht Zwijn- drecht 2012 Gewaarborgde leningen Gewaarborgde leningen (achtervang)

©Deloitte Grondexploitatie. IEGG (x € 1.000) 33Concept ter afstemming

©Deloitte Grondexploitatie. NIEGG 34Concept ter afstemming In verband met vertrouwelijkheid geen uitsplitsing per project. Globaal beeld: Boekwaarde is absoluut en relatief gezien hoog. Biedt risico’s én kansen. Flinke voorziening getroffen in verleden + actualisatie in 2012, bijvoorbeeld Maasterras. Grootste projecten betreffen Dordtse Kil-IV, Maasterras en Amstelwijk ten noorden van Kilweg  samen per saldo € 35 mln. Nog 8 “projecten”, afgelopen 2 jaar flink opgeschoond.

©Deloitte Begroting 2014 (x € 1 mln.) (o.b.v. Meerjarenbegroting ) Dordrecht Totale lasten (excl. storting reserves) 468,4413,1357,3nb Resultaat voor bestemming -/- 39,1-/- 14,2-/- 3,11,05,911,8 Mutaties in de reserves -/- 49,314,5-/- 3,80,74,79,7 Resultaat na bestemming 10,20,30,70,31,22,1 Resultaat (voor bestemming) in % van totale lasten -/- 8,3%-/- 3,4%-/- 0,9% Concept ter afstemming35

©Deloitte Ontwikkeling reserves (x € 1,0 mln. o.b.v. Meerjarenbegroting ) Concept ter afstemming36 Dordrecht Stand 1/1520,0480,9466,7463,6464,6470,5 Resultaat voor bestemming-/- 39,1-/- 14,2-/- 3,11,05,911,8 Stand 31/12480,9466,7463,6464,6470,5482,3

©Deloitte Structureel begrotingsevenwicht? (x € 1 mln.) (o.b.v. Meerjarenbegroting ) Concept ter afstemming Resultaat voor bestemming (a)-/- 39,1-/-14,2-/- 3,11,05,911,8 Incidentele lasten-/- 50,2 -/- 5,3-/- 10,2-/- 2,4-/- 0,3- Incidentele baten9,6 3,51,31,0-- Saldo incidentele lasten en baten (b)-/- 40,6 -/- 1,8 -/- 8,9 -/- 1,4-/- 0,3- Materieel evenwicht (saldo a – b = > 0) ? Ja Nee Ja

©Deloitte EMU-Saldo. (x € 1.000) Concept ter afstemming Omschrijving x € 1000,- Volgens realisatie tot en met sept. 2013, aangevuld met raming resterende periode Volgens begroting 2014 Volgens meerjarenraming in begroting Exploitatiesaldo vóór toevoeging aan c.q. onttrekking uit reserves (zie BBV, artikel 17c) Afschrijvingen ten laste van de exploitatie Bruto dotaties aan de post voorzieningen ten laste van de exploitatie Investeringen in (im)materiële vaste activa die op de balans worden geactiveerd Baten uit bijdragen van andere overheden, de Europese Unie en overigen, die niet op de exploitatie zijn verantwoord en niet al in mindering zijn gebracht bij post Desinvesteringen in (im)materiële vaste activa: Baten uit desinvesteringen in (im)materiële vaste activa (tegen verkoopprijs), voorzover niet op exploitatie verantwoord Aankoop van grond en de uitgaven aan bouw-, woonrijp maken e.d. (alleen transacties met derden die niet op de exploitatie staan) Baten bouwgrondexploitatie: Baten voorzover transacties niet op exploitatie verantwoord Lasten op balanspost Voorzieningen voorzover deze transacties met derden betreffen 10Lasten ivm transacties met derden, die niet via de onder post 1 genoemde exploitatie lopen, maar rechtstreeks ten laste van de reserves (inclusief fondsen en dergelijke) worden gebracht en die nog niet vallen onder één van bovenstaande posten Verkoop van effecten: aGaat u effecten verkopen? (ja/nee) bZo ja wat is bij verkoop de verwachte boekwinst op de exploitatie? Berekend EMU-saldo Opmerkingen: Referentiewaarde = -/- 19,1 mln. Investeringen 29 mln. en opbrengsten 18,5 mln. grondexploitaties zijn nog gebaseerd op het oude programma. Bij investeringen 58,6 mln. wordt uitgegaan van een realisatiepercentage van 100%.

©Deloitte Relatie saldo begroot versus realisatie. -In alle jaren een negatief saldo (voor bestemming) begroot -Vanaf 2009 een negatief saldo (voor bestemming) gerealiseerd = inzetten van reserves. -Trend : resultaat voor bestemming (tekort) wordt kleiner wijkt daarvan af, door verliesname grondexploitaties. -In alle jaren een positief saldo (na bestemming) gerealiseerd -Flinke verschillen tussen begroot en realisatie op programmaniveau -Oorzaak: begroting van meerjarige projecten -Realistisch begroten blijft aandachtspunt, ook in het kader van de wet Hof (Houdbare overheidsfinanciën) -Afwijkingen wel altijd in voordeel gemeente. 39Concept ter afstemming

©Deloitte Verbonden partijen. 40 Basis: paragraaf verbonden partijen in jaarstukken 2012 Intern de afgelopen veel prioriteit gegeven aan aandacht voor sturing verbonden partijen. Criteria volgende sheet: Algemeen: Groot financieel belang Dynamische omgeving (wijzingen wetgeving etc.) Politieke gevoeligheid Mogelijkheid tot sturing van uit de gemeente Financieel: Risico op (nadelige) afrekeningen? / resultaten uit verleden. Beheersing: (Geschat) risico met betrekking tot kwaliteit interne beheersing bij verbonden partijen Concept ter afstemming

©Deloitte Verbonden partijen. Verbonden partijRisico-profiel: AlgemeenFinancieel(Geschat) risico met betrekking tot kwaliteit interne beheersing bij verbonden partij GR Drechtsteden (SDD, SCD, GBD) - SDD Hoog Laag - SCD Middel Middel/Laag - GBD Laag ROM-D HoogHoog/middelMiddel Drechtwerk Hoog Regio ZHZ / PG en J Middel Veiligheidsregio Middel Middel/Laag Omgevingsdienst Middel Middel/Laag 41Concept ter afstemming

©Deloitte Overall overzicht. Concept ter afstemming42 INDICATORZeer Gunstig GunstigNeutraalOn- gunstig Zeer ongunstig Lokale lasten Weerstandsvermogen Schuldpositie Aanwending externe financiering Reservepositie Verhouding activa/reserves Voorzieningen Gespaard voor onderhoud Garantstellingen Rentelasten Rentelasten eigen financieringsmiddelen Rente (investeringen en grondexploitatie) Grondexploitaties Niet in exploitatie genomen gronden Begroting 2013 – 2017 EMU-saldo Structureel begrotingsevenwicht Verbonden partijen - aandacht - risico’s Realiteit begroting Risicoprofiel: KleinGemiddeldGroot

©Deloitte Deloitte refers to one or more of Deloitte Touche Tohmatsu Limited, a UK private company limited by guarantee, and its network of member firms, each of which is a legally separate and independent entity. Please see for a detailed description of the legal structure of Deloitte Touche Tohmatsu Limited and its member firms. Deloitte provides audit, tax, consulting, and financial advisory services to public and private clients spanning multiple industries. With a globally connected network of member firms in more than 150 countries, Deloitte brings world-class capabilities and high-quality service to clients, delivering the insights they need to address their most complex business challenges. Deloitte has in the region of 200,000 professionals, all committed to becoming the standard of excellence. This communication contains general information only, and none of Deloitte Touche Tohmatsu Limited, its member firms, or their related entities (collectively, the “Deloitte Network”) is, by means of this publication, rendering professional advice or services. Before making any decision or taking any action that may affect your finances or your business, you should consult a qualified professional adviser. No entity in the Deloitte Network shall be responsible for any loss whatsoever sustained by any person who relies on this communication. Concept ter afstemming43