Wat is waarheid? Recyclebare waarheid deel 2

Presentatie over: "Wat is waarheid? Recyclebare waarheid deel 2"— Transcript van de presentatie:

1 Wat is waarheid? Recyclebare waarheid deel 2
Dr. Michael N. van der Meer Amsterdam

2 Historische context: Alexander de Grote (334-323)

3 Historische context: De Diadochoi ca. 303 v.Chr.

4 Historische context: De Diadochoi ca. 275 v.Chr.

5

6 Antiochus IV Epiphanes (175-164 v.C.)

7 Antiochese crisis en Makkabese opstand (167-164)
Strijd om het hogepriesterschap Zadokitische dynastie leverde hogepriester Simon II, de Rechtvaardige (ca. 200, Sirach 50:24) Onias III ( ) Jason ( ) zette via Antiochus IV zijn broer af Menelaus ( ) niet-Zadokide (?) zette Jason af en liet Onias III vermoorden, zoon Onias IV vluchtte naar Egypte Leontopolis) Alcimus ( ) Intersacerdotium ( ) Jonathan ( ) en dan Hasmonese hogepriesters

8 1.2 Pluriformiteit Jodendom
Romeinse periode (63 v.Chr. >>) Hasmonese periode ( v. Chr.) Seleucidische periode ( v. Chr.) Ptolemese periode ( v. Chr.) Perzische periode ( v. Chr.) Periode tot de ballingschap ( v.Chr.) Godsdienst van het oude Israël Israëlieten in diaspora Samaritanen Judeeërs Hogepriesters (Sadducceërs) Oniaden Onias IV Jason ( ) Tobiaden Qumran gemeenschap / Essenen? Niet priesters Makkabeeën Farizeeën Christenen?

9 Waarheid en uitleg van messiaanse profetieën in OT
Veel teksten over grootmachten blijken recyclebaar. Teksten over Assyrië (Nahum, Jes 14; Gen 11? over Sargon) blijken ook toepasbaar op Babylonië (Habakkuk, Jes 13, Gen 11+) of nog latere periodes (Jeremia 29 > Dan 9). Datzelfde lijkt ook te gelden voor de zogenaamde “messiaanse profetieën” in de Hebreeuwse Bijbel: Genesis 49:10-11 Numeri 24 Jesaja 7 Jesaja 9 Jesaja 53

10 Genesis 49:10-11 יְהוּדָ֗ה אַתָּה֙ יוֹד֣וּךָ אַחֶ֔יךָ
Judah, your brothers shall praise you; יָדְךָ֖ בְּעֹ֣רֶף אֹיְבֶ֑יךָ your hand shall be on the neck of your enemies; יִשְׁתַּחֲוּ֥וּ לְךָ֖ בְּנֵ֥י אָבִֽיךָ׃ your father's sons shall bow down before you. גּ֤וּר אַרְיֵה֙ יְהוּדָ֔ה Judah is a lion's whelp; מִטֶּ֖רֶף בְּנִ֣י עָלִ֑יתָ from the prey, my son, you have gone up. כָּרַ֙ע רָבַ֧ץ כְּאַרְיֵ֛ה He crouches down, he stretches out like a lion, וּכְלָבִ֖יא מִ֥י יְקִימֶֽנּוּ׃ like a lioness-- who dares rouse him up? לֹֽא־יָס֥וּר שֵׁ֙בֶט֙ מִֽיהוּדָ֔ה The scepter shall not depart from Judah, וּמְחֹקֵ֖ק מִבֵּ֣ין רַגְלָ֑יו nor the ruler's staff from between his feet, עַ֚ד כִּֽי־יָבֹ֣א )שִׁילֹה] (שִׁיל֔וֹ[ until tribute comes to him; וְל֖וֹ יִקְּהַ֥ת עַמִּֽים׃ and the obedience of the peoples is his.

11 4QCommGena (50‑1 bce) לו]א יסור שליט משבט יהודה
The scepter shall [no]t depart from the tribe of Judah בהיות לישראל ממשל [לוא י]כרת יושב כסא לדויד While Israel has the dominion, there [will not] be cut off someone who sits on the throne of David (Jer 33:17). כי המחקק היא ברית המלכות For “the staff” is the covenant of royalty, [ואל]פי ישראל המה הגדלים [and the thous]sands of Israel are “the standards” . עד בוא משיח הצדק צמח דויד Until the messiah of righteousness comes, the branch of David. כי לו ולזרעו נתנה ברית מלכות עמו עד דורות עולם For to him and to his descendants has been given the covenant of the kingship of his people for everlasting generations

12 Bileam In Num wordt een ziener uit het verre Oosten door Balak koning van het Overjordaanse gebied ingehuurd om onheilsprofetiën uit te spreken over het volk Israël. Dankzij een sprekende ezel die een engel van Jhwh ziet, wordt dit plan verijdeld. In jaren ‘60-’80 is door grotendeels Nederlandse geleerden (Franken, De Boer, Hoftijzer, Van der Kooij) de zogenaamde Bileam tekst in Deir ‘Alla (Jordanië) gevonden.

13 Een buitenbijbelse parallel

14 Bileam Fragmenten van een tekst op de wand van een heiligdom (?) uit begin van de achtste eeuw v. Chr. ten oosten van de Jordaan (antieke Soekkot) Tekst beschrijft samenkomst van de Shaddayin (vergelijk naam voor Jhwh: El Shaddai) die tot onheil en rampspoed hebben besloten. Balaam ben Beor brengt deze boodschap over die blijkbaar belangrijk genoeg was om op kalk gegraveerd te worden. Onheil wordt beschreven in beeldspraak met dieren en omwenteling van de natuur.

15 Bileam inscriptie van Deir Alla (9de-8ste eeuw v.Chr.)
(1) The sa]ying[s of Bala]am, [son of Be]or, the man who was a seer of the gods. Lo! Gods came to him in the night [and spoke to] him (2) according to these w[ord]s. Then they said to [Bala]am, son of Beor, thus: Let someone make a [ ] hearafter, so that [what] you have hea[rd may be se]en!" (3) And Balaam rose in the morning [ ] right hand [ ] and could not [eat] and wept (4) aloud. Then his people came in to him [and said] to Balaam, son of Beor, "Do you fast? [ ] Do you weep?" And he (5) said to them, "Si[t] do]wn! I shall inform you what the Shad[daying have done]. Now come, see the deeds of the g[o]ds!. The g[o]ds have gathered (6) and the Shaddayin have taken their places in the assembly and said to Sh[ , thus:] 'Sew the skies shut with your thick cloud! There let there be darkness and no (7) perpetual shining and n[o] radiance! For you will put a sea[l upon the thick] cloud of darkness and you will not remove it forever! For the swift has (8) reproached the eagle, the voice of vultures resounds. The st[ork has ] the young of the NHS-bird and ripped up the chicks of the heron. The swallow has belittled (9) the dove, and the sparrow [ ] and [ ] the staff. Instead of ewes the stick is driven along. Hares have eaten (10) [ ]. Freemen [] have drunk wine, and hyenas have listened to instruction. The whelps of the (11) f[ox] laughs at wise men, and the poor woman has mixed myrhh, and the priestess (12) [ ] to the one who wears a girdle of threads. The esteemed esteems and the esteemer is es[teemed. ] and everyone has seen those things that decree offspring and young. (15) [ ] to the leopard. The piglet has chased the young (16) [of] those who are girded and the eye ....'"

16 Messianisme in Numeri 24:14-17
נְאֻ֤ם בִּלְעָם֙ בְּנ֣וֹ בְעֹ֔ר “The oracle of Balaam son of Beor, וּנְאֻ֥ם הַגֶּ֖בֶר שְׁתֻ֥ם הָעָֽיִן׃ the oracle of the man whose eye is clear, נְאֻ֗ם שֹׁמֵ֙עַ֙ אִמְרֵי־אֵ֔ל the oracle of one who hears the words of God, וְיֹדֵ֖עַ דַּ֣עַת עֶלְי֑וֹן and knows the knowledge of the Most High, מַחֲזֵ֤ה שַׁדַּי֙ יֶֽחֱזֶ֔ה who sees the vision of the Almighty, נֹפֵ֖ל וּגְל֥וּי עֵינָֽיִם׃ who falls down, but with his eyes uncovered: אֶרְאֶ֙נּוּ֙ וְלֹ֣א עַתָּ֔ה I see him, but not now; אֲשׁוּרֶ֖נּוּ וְלֹ֣א קָר֑וֹב I behold him, but not near-- דָּרַ֙ךְ כּוֹכָ֜ב מִֽיַּעֲקֹ֗ב a star shall come out of Jacob, וְקָ֥ם שֵׁ֙בֶט֙ מִיִּשְׂרָאֵ֔ל and a scepter shall rise out of Israel; וּמָחַץ֙ פַּאֲתֵ֣י מוֹאָ֔ב it shall crush the borderlands of Moab, וְקַרְקַ֖ר כָּל־בְּנֵי־שֵֽׁת׃ and the territory of all the Shethites.

17 Numeri 24:24 וַיִּשָּׂ֥א מְשָׁל֖וֹ Again he uttered his oracle,
וַיֹּאמַ֑ר saying: א֕וֹי מִ֥י יִחְיֶ֖ה מִשֻּׂמ֥וֹ אֵֽל׃ “Alas, who shall live when God does this? וְצִים֙ מִיַּ֣ד כִּתִּ֔ים But ships shall come from Kittim וְעִנּ֥וּ אַשּׁ֖וּר and shall afflict Asshur וְעִנּוּ־עֵ֑בֶר and Eber; וְגַם־ה֖וּא עֲדֵ֥י אֹבֵֽד׃ and he also shall perish forever."

18 Daniel 11:29-30 nrsv mt 29 "At the time appointed he shall return
nrsv mt 29 "At the time appointed he shall return לַמּוֹעֵ֥ד יָשׁ֖וּב and come into the south, וּבָ֣א בַנֶּ֑גֶב but this time it shall not be as it was before. וְלֹֽא־תִהְיֶ֥ה כָרִאשֹׁנָ֖ה וְכָאַחֲרֹנָֽה׃ 30 For ships of Kittim shall come against him, וּבָ֙אוּ ב֜וֹ צִיִּ֤ים כִּתִּים֙ and he shall lose heart וְנִכְאָ֔ה and withdraw. וְשָׁ֛ב He shall be enraged וְזָעַ֥ם עַל־בְּרִֽית־ק֖וֹדֶשׁ and take action against the holy covenant. וְעָשָׂ֑ה He shall turn back וְשָׁ֣ב and pay heed to those who forsake the holy covenant. וְיָבֵ֔ן עַל־עֹזְבֵ֖י בְּרִ֥ית קֹֽדֶשׁ׃

19 eeuw jaar politiek Bijbelse gesch Literatuur/teksten 10 1000 Koninkrijkjes David/Salomo Oudste psalmen? 8 Opkomst Assyrië Amos, Hosea, Jesaja, oudste delen Genesis-2 Koningen? 722 Val Samaria Hizkia Jesaja, Micha 7 667 Esarhaddon Manasse Redactie Deuteronomium? 622 Opkomst (nieuw) Babylonische rijk Josia Deuteronomistische geschriften 6 597 Nebuchadnezzar Ezechiël, Jeremia 586 verwoesting tempel Klaagliederen 539 Cyrus; Perzen einde ballingschap Jesaja 40-55? Haggai-Zacharja 5 500 Darius Priesterlijke teksten? Ezra 4 331 Alexander Kronieken? 3 Hellenistische tijd Griekse vertaling 2 167 Antiochus IV Daniël 1 Romeinen Makkabeeën 1-2 Makk, Qumran 1 na Keizerrijk Eerste Christenen NT Joodse opstanden

20 Christian translations of Num 24:17: Peshitta and Vulgate
ܚܙܝܬܗ ܘܠܐ ܡܢ ܟܕܘ܂ ܘܚܿܪܬܗ ܘܠܐ ܗܘܐ ܩܪܝܒ I see him, but not now; I behold him, but not near-- ܂ ܢܕܢܚ ܟܘܟܒܐ ܡܢ ܝܥܩܘܒ a star shall come out of Jacob, ܂ ܘܢܩܘܡ ܪܫܐ ܡܢ ܐܝܣܪܝܠ and a leader shall rise out of Israel;. ܂ ܘܢܘܒܕ ܠܓܢܒܪ̈ܐ ܕܡܘܐܒ he shall defeat the mighty of Moab, ܂ ܘܢܫܥܒܕ ܠܟܠܗܘܢ ܒܢ̈ܝ ܫܝܬ܂ and subject the children of Seth videbo eum sed non modo I shall see him, but not soon intuebor illum sed non prope I shall behold him, but not near orietur stella ex Jacob a star shall come out of Jacob, et consurget virga de Israhel and a shoot shall rise out of Israel;. et percutiet duces Moab he shall pierce the leaders of Moab, vastabitque omnes filios Seth and crush the children of Seth

21 Interpretatie van Num 24 in 1QM xi:1-11
1Maar de strijd is van U (1 Sam 17:47b)! Door de macht van uw hand worden lijken verpletterd, zodat niemand hen begroef. Goliath, de Gattiet, een dappere krijgsman, 2hebt Gij overgeleverd in de hand van David, uw knecht, want hij vertrouwde op uw grote naam, en niet op zwaard en speer (1 Sam 17) Niet onze macht en de sterkte van onze handen hebben kracht geoefend, maar (het is geschied) door uw macht en het vermogen van uw grote kracht, zo[als] Gij 6 ons sedert eerlang hebt aangekondigd: ‘Een ster gaat op uit Jakob, een scepter rijst op uit Israël, en verbrijzelt de slapen van Moab en verplettert alle zonen van Set Sedert eerlang hebt Gij [ons] doen ho[ren de vastgestelde t]ijd van de kracht uwer hand tegen de Kittieten met de woorden: ‘Assur zal vallen door het zwaard van wie geen man is, en het zwaard van 12wie geen mens is, zal het verslinden’ (Jes 31:8).

22 Ancient Jewish interpretations of Num 24: Josephus
Flavius Josephus was a Jewish priest and Pharisee who took part in the first Jewish Revolt against Rome (66-70 ce). When he saw that the Jewish revolt was unsuccessful and that inner-Jewish strives undermined the rebellion, he changed sides and defected to the Romans. He applied the star prophecy in a very special way (which turned out to e very successful for him): Josephus, Jewish War τὸ δ’ ἐπᾶραν αὐτοὺς μάλιστα πρὸς τὸν πόλεμον ἦν χρησμὸς ἀμφίβολος ὁμοίως ἐν τοῖς ἱεροῖς εὑρημένος γράμμασιν, ὡς κατὰ τὸν καιρὸν ἐκεῖνον ἀπὸ τῆς χώρας αὐτῶν τις ἄρξει τῆς οἰκουμένης. τοῦθ’ οἱ μὲν ὡς οἰκεῖον ἐξέλαβον καὶ πολλοὶ τῶν σοφῶν ἐπλανήθησαν περὶ τὴν κρίσιν, ἐδήλου δ’ ἄρα τὴν Οὐεσπασιανοῦ τὸ λόγιον ἡγεμονίαν ἀποδειχθέντος ἐπὶ Ἰουδαίας αὐτοκράτορος. But now, what did the most elevate them in undertaking this war, was an ambiguous oracle that was also found in their sacred writings, how," about that time, one from their country should become governor of the habitable earth." The Jews took this prediction to belong to themselves in particular, and many of the wise men were thereby deceived in their determination. Now this oracle certainly denoted the government of Vespasian, who was appointed emperor in Judea.

23 Bar Kochba opstand (132-135 na Chr.)
Rabbi Simeon bar Yobai leerde: “Akiva, mijn meester ( n.Chr.) leerde, “Een ster komt voort uit Jacob” (Num 24:17) in de zin van: “Koziba komt voort uit Jacob.” Toen Akiva bar Koziba zag, zei hij: “Dit is de koning Messias!” Rabbi Yochanan bar Torta zei tegen hem: “Akiva, gras zal uit jouw wangen groeien, maar de zoon van David zal dan nog niet gekomen zijn. Rabbi Yochanan zei: Op bevel van Hadrianus, doodden ze man in Betar . תני ר' שמעון בן יוחי עקיבה ר' היה דורש (במדבר כד) דרך כוכב מיעקב דרך כוזבא מיעקב. ר' עקיבה כד הוה חמי בר כוזבה הוה אמר דין הוא מלכא משיחא א"ל ר' יוחנן בן תורתא עקיבה יעלו עשבים בלחייך ועדיין בן דוד לא יבא. א"ר יוחנן קול אדריינוס קיסר הורג בביתר שמונים אלף ריבוא.

24 Messiaanse gestalten in de eerste eeuw
Flavius Josephus (ca. 37-ca. 100 na Chr.): Een Samaritaan tijdens Pilatus’ prefectschap (Ant.Jud. 18:85-87) Theudas tijdens Fadus’ procuratorschap (Ant.Jud. 20:97-98 cf. Hand 5:36) Een Egyptenaar tijdens Felix’ procuratorschap (Bell.Jud. 2: ; Ant.Jud. 20: ) Tekenprofeten t.t.v. Felix (Bell.Jud. 2: ) en aan het einde van de opstand in 70 (Bell.jud. 6: ) Anonieme profeet tijdens Festus’ procuratorschap, ca na Chr. (Ant.Jud. 20:188) Menachem tijdens Joodse opstand in 66 na Chr. (Bell.Jud. 2: ) Simon bar Giora tijdens de Joodse opstand in na Chr. (Bell. Jud. 4:510; 7:26-32) Vespasianus (Bell.Jud. 6: ; cf. Suetonius, Vespasianus 4:5; Tacitus, Hist. 5:13).

25 Jewish Messiah Claimants (na Bar Kochba)
Lucas (115 na Chr.) leider van de joodse Kitos opstand in Egypte Mozes van Kreta (ca na Chr.) Izaäk ben Jacob Obadiah Abu Isa al-Isfahani ( na Chr.): opstand Perzië Yudghan al Raï (na 750 na Chr.); diens leerling; stichter sekte Serene (na 750 na Chr.) Mozes al-Dar’i (ca. 1127; kruistochten) David al-Roï (ca. 1160; Kurdistan) Abraham ben Samuel Abulafia ( ; Kabbalist) Nissim ben Abraham (a. 1295, Avila) Mozes Botarel van Cisneros (ca. 1413) Asher Lämmlein, Asjer Kai (Venetië, ca. 1502)

26 Wikipedia: Jewish Messiah Claimants
Isaäc Luria ( ; Sefat, Israël, grootste Kabbalist) Chaïm Vital ( ; Alchemist, volgeling van Luria) Shabbatai Zvi (1665); leider van de grootste joodse-messiaanse beweging uit de Moderne tijd en wist Joden uit heel Europa te mobiliseren; werd evenwel door de Ottomanen gedwongen tot bekering; heeft nog steeds volgelingen in Turkije. Mordechai Mokia ( ) opvolger van Zvi geëindigd in Polen Jacob Querido (1690) Sabbateër Miguel Cardoso ( ) Sabbateër

27 Jesaja 7 1 Yn ’e dagen fan kening Achaz fan Juda, soan fan Jotam, soan fan Oezzia, sette kening Resin fan Aram mei kening Pêkach fan Israel, soan fan Remalja, op Jeruzalem ta om dêr de striid tsjin oan te gean. Mar hy koe der neat tsjin begjinne. 2 Doe’t Davids hûs trochdien waard: De Arameeërs binne op Efraïm delstrutsen, doe trille de kening en syn folk it hert, sa’t de beammen fan ’e bosk trilje yn ’e wyn. 3 Mar de Heare sei tsjin Jesaja: ... 7b. Dat giet net troch, dat sil net wêze. 8-9 Al is Damaskus de haadstêd fan Aram en Resin haad fan Damaskus, al is Samaria de haadstêd fan Efraïm en de soan fan Remalia haad fan Samaria, it duorret gjin fiifensechstich jier mear, dan is it dien mei Efraïm en is it as folk wei. ... 14 Dan sil de Heare jim út Himsels in teken jaan: Sjoch, de jonkfrou (עלמה-παρθένος) is yn ferwachting, hja sil in soan krije en him de namme jaan: Immanûel – Mei ús is God. 15 Molkenbrij en hunich sil er te iten krije; oant er sa wiis is, dat er it ferkearde fersmyt en it goede kiest. 

28 Een vertaalfoutje met wereldwijde gevolgen?
Jesaja 7:14 > Mattheüs 1:23 הנה העלמה הרה וילדת בן וקראת שׁמו עמנו אל “Zie de jonge vrouw zal zwanger zijn en een zoon baren en zal hem de naam Immanuël geven.” ἰδοὺ ἡ παρθένος ἐν γαστρὶ ἕξει καὶ τέξεται υἱόν, καὶ καλέσουσιν τὸ ὄνομα αὐτοῦ Ἐμμανουήλ “Zie de maagd zal zwanger zijn en een zoon baren, en men zal hem de naam Immanuël geven.”

29 Celsus (Gr. Filosoof, ca.170 n.C.), De ware leer

30 Tiberius Iulus Abdes Panthera (22 v.C. – 40 na C.)

31 Justinus martelaar (ca. 100-165 na Chr.)

32 Isis-cultus Exclamatie bij zonnewendefeest (25 december):
ἡ παρθένος ἡ ἐν γαστρὶ ἔχουσα καὶ συλλαμβάνουσα καί τίκτουσα υἱόν de parthenos is zwanger, draagt en baart een zoon (bron: Hippolytus van Rome [ na Chr.] Weerlegging van alle ketterijen )

33 Het orakel van de Pottenbakker
3. De Griekse vertaling van Jesaja 7 in context

34 Egyptisch Orakel van het sprekende lam (Perzische tijd)
Griekse vertaling Orakel van de pottenbakker (Griekse tijd) Degene die gehaat is bij alle mensen komt uit Syrië en zal twee jaar heersen maar die is niet van ons Assyrische koning Esarhaddon die Egypte veroverde en daar 2 jaar heerste ( v.C.) Syrische koning antiochus IV Epiphanes die 2 jaar regeerde over Egypte ( v.C.) en daarna de tempel in Jeruzalem liet plunderen (167 v.C.) Degene die wel van ons is zal 55 jaar heersen Farao Nectanebo I (ca v.C.) De Grieks-Ptolemese koning Ptolemeus VII Euegetes II ( v.C.)

35 Demotisch orakel van de priester Hor (168-159 v. Chr.)
Een memorandum voor de priesters van Hor, de schrijver, een man van Pi-Toth in het gewest van Sebennytos (...). Het gebeurde in jaar 21, ... dat ik Heliopolis was (...). Mij werd verteld in een droom het volgende: Isis de grote godin in Egypte en het land Syrië loopt met het gezicht gericht naar het water van de Syrische zee. (...) Ze zegt: Alexandrië is veilig tegenover de vijand. Farao regeert het samen met zijn broers. (...) Het bewijs hiervoor: de koningin zal een zoon baren.

36 eeuw jaar politiek Bijbelse gesch Literatuur/teksten 18 1750 Hammurabi Abraham? Babylonische wetten , mythen 14 1350 Echnaton; begin IJzertijd Mozes? Kanaänitische mythen (Ugarit) 13 1200 onrust, Filistijnen Uittocht? 10 1000 Koninkrijkjes David/Salomo Oudste psalmen? 8 Opkomst Assyrië Amos, Hosea, Jesaja, oudste delen Genesis-2 Koningen? 722 Val Samaria Hizkia Jesaja, Micha 7 667 Esarhaddon Manasse Redactie Deuteronomium? 622 Opkomst (nieuw) Babylonische rijk Josia Deuteronomistische geschriften 6 597 Nebuchadnezzar Ezechiël, Jeremia 586 verwoesting tempel Klaagliederen 539 Cyrus; Perzen einde ballingschap Jesaja 40-55? Haggai-Zacharja 5 500 Darius Priesterlijke teksten? Ezra 4 331 Alexander Kronieken? 3 Hellenistische tijd Griekse vertaling 2 167 Antiochus IV Daniël Makkabeeën 1-2 Makk, Qumran

37 Jesaja-Worte in der Josiazeit (Barth)
Was koning uit het geslacht van David Als achtjarig kind op de troon (2 Kon 22:1) Kon regeren in een tijd dat de Assyrische legers zich moesten teugtrekken op kernland Kon daardoor profiteren van de rijkdommen die de Assyriërs noodgedwongen achterlieten Kon ook openliggend gebied annexeren Stelde een cultusreformatie in Jesaja

38 Jesaja-Worte in der Josiazeit (Barth)
Josia (2 Kon 22-23) Was koning uit het geslacht van David Als achtjarig kind op de troon (2 Kon 22:1) Kon regeren in een tijd dat de Assyrische legers zich moesten teugtrekken op kernland Kon daardoor profiteren van de rijkdommen die de Assyriërs noodgedwongen achterlieten Kon ook openliggend gebied annexeren Stelde een cultusreformatie in Vgl. Hermann Barth, Die Jesaja-Worte in der Josiazeit. Israel und Assur als Thema einer produktiven Neuinterpretation der Jesajaüberlieferung (WMANT 48; Neukirchen-Vluyn, 1977). Jesaja (Jes 9:1-6, 11:1-10, 32) > teksten spreken van een vrede-vorst (Jes 9:5), een telg uit de stronk van Isaï (Jes 11:1), een koning die rechtvaardig heerst (Jes 32:1), maar nergens messias wordt genoemd! Kenmerken: Davids troon; Telg van Isaï (Jes 11:1, 10) “kind ons geboren, zon ons gegeven” Profetiën steeds na passages over herstel van Asyrische veroveringen (Jes 8:23b; 10:5-34; 31:8-9) Aftocht van Assyrië (stampende laarzen) geschiedt op wonderlijke wijze (Jes 31:8-9) Koningschap heeft paradijselijke dimensies (Jes 11:6-9, 32:1-8)

39 Jesaja: opbouw en formatie
Assyrische expansie Historische Jesaja Proto-Jesaja 1, 2:6-22, 3-4; 5; 6-8:23; 9:7-10:32; 14-23; 27; 28-32 Straf over Juda (maar tijdelijk) 701? 36-39 (cf. 2 Kon 24-25) Zion onaan-tastbaar 620? Ondergang Assyrië Josia-redactie 8:23b-9:6; 11-12; 14:24-27; 30:27-33 Messianis-me 587 Val Jeru-zalem en Babylonischeballingschap 520? Perzische tijd Cyrus, Darius Deutero-Jesaja (34-35) (60-62) Terugkeer naar Zion 450? Artaxerxes, Ezra, Neh. Trito-Jesaja 56-66 Cultusge-meenschap

40 De profetie van de lijdende knecht in Jes 40-55
Tekst Profetie over de knecht Parallel in leven van Jezus Waarnaar verwijst de profetie in DtJes? Jes 41:8-16 Uitverkiezing; verslaan van vijanden ? Doop in de Jordaan? --- Dienaar=Jakob-Israël Jes 42:1-4 Schreeuwt niet; gekrookte riet Zwijgen bij verhoor Nog steeds Jakob-Israël? Jes 44:1-5 Uitgieten van de geest Mijn dienaar=Jakob Jes 44:24-45:7 Heilsorakel over Cyrus=bevrijder Cyrus=Messias; dienaar=Jakob-Isr. Jes 49:1-7 Terugkeer uit ballingschap --- (stuurt discipelen naar volken) Israël=dienaar, maar ook object! (vs 5-6) Jes 50:4-9 ? Rug blootgesteld voor folteraars Zweepslagen Babylonische ballingschap?

41 De profetie van de lijdende knecht
Profetie over de knecht Parallel in leven van Jezus Waarnaar verwijst de prof in DtJes? 52:13 Ja, mijn dienaar zal slagen, hij zal groots zijn, hoog verheven in aanzien 52:14 Zoals hij velen deed huiveren – zo gruwelijk, zo onmenselijk was zijn aanblik, zijn uiterlijk had niets meer van een mens-, 52:15 Zo zal hij veel volken opschrikken, En koningen zullen sprakeloos staan. En zij aan wie niets was verteld, zullen zien, Zij die niets hadden gehoord, zullen begrijpen. 53:1 Wie kan geloven wat wij hebben gehoord? Aan wie is de macht van de Heer geopenbaard? 53:2 Als een loot schoot hij op onder Gods ogen, Als een wortel die uitloopt in dorre grond. Onopvallend was zijn uiterlijk Hij miste iedere schoonheid. Zijn aanblik kon ons niet bekoren Was Jezus ugly?

42 De profetie van de lijdende knecht
Profetie over de knecht Parallel in leven van Jezus Waarnaar verwijst de prof in DtJes? 53:3 Hij werd veracht, door mensen gemeden, Hij was een man die het lijden kende En met ziekte vertrouwd was, Een man die zijn gelaat voor ons verborg, Veracht, door ons verguisd en geminacht Ziekte? ? Wie zijn wij? Beeldspaak voor balling-schap? Wij=Israël? Andere volken? 53:4 Maar hij was het die onze ziekten droeg, Die ons lijden op zich nam. Wij echter zagen hem als een verstoteling, Door God geslagen en vernederd Verzoenend lijden van Jezus door kruisdood Metafoor voor onterechte straf (ballingschap) van Israël. 53:5 Om onze zonden werd hij doorboord, Om onze wandaden gebroken. Voor ons welzijn werd hij getuchtigd, Zijn striemen brachten ons genezing 53:6 Wij dwaalden rond als schapen, Ieder zocht zijn weg; Maar de wandaden van ons allen Liet de Heer op hem neerkomen

43 Deutero-Jesaja (Jes 40-55) Lijdende Knecht = Jezus
vs Jes 52:13-53:12 Jezus 52:13 Ja, mijn dienaar zal slagen, hij zal groots zijn, hoog verheven in aanzien. Verheven aan het kruis? 52:14 Zoals hij velen deed huiveren – zo gruwelijk, zo onmenselijk was zijn aanblik, zijn uiterlijk had niets meer van een mens –, Was Jezus wanstaltig? 52:15 zo zal hij veel volken opschrikken, en koningen zullen sprakeloos staan. En zij aan wie niets was verteld, zullen zien, zij die niets hadden gehoord, zullen begrijpen. Welke koningen? Herodes? 53:1 Wie kan geloven wat wij hebben gehoord? Aan wie is de macht van de Heer geopenbaard? 53:2 Als een loot schoot hij op onder Gods ogen, als een wortel die uitloopt in dorre grond. Onopvallend was zijn uiterlijk, hij miste iedere schoonheid, zijn aanblik kon ons niet bekoren. Onmisken- baar meta-forisch; was Jezus lelijk?

44 5. Deutero-Jesaja (Jes 40-55)
53:3 Hij werd veracht, door mensen gemeden, hij was een man die het lijden kende en met ziekte vertrouwd was een man die zijn gelaat voor ons verborg, veracht, door ons verguisd en geminacht Werd Jezus gemeden? Was Jezus ziek? 53:4 Maar hij was het die onze ziekten droeg, die ons lijden op zich nam. Wij echter zagen hem als een verstoteling, door God geslagen en vernederd. Ziekte? Plaatsver-vangend lijden van Jezus 53:5 Om onze zonden werd hij doorboord, om onze wandaden gebroken. Voor ons welzijn werd hij getuchtigd, zijn striemen brachten ons genezing. Speer in zijde Jezus gebroken Via dolorosa 53:6 Wij dwaalden rond als schapen, ieder zocht zijn eigen weg; maar de wandaden van ons allen liet de Heer op hem neerkomen. Zijn de “wij” de discipelen? 53:7 Hij werd mishandeld, maar verzette zich niet en deed zijn mond niet open. Als een schaap dat naar de slacht wordt geleid, als een ooi die stil is bij haar scheerders deed hij zijn mond niet open. Zwijgen van Jezus in het sanhedrin? Bij Pilatus? 5. Deutero-Jesaja (Jes 40-55)

45 5. Deutero-Jesaja (Jes 40-55)
53:8 Door een onrechtvaardig vonnis werd hij weggenomen. Wie van zijn tijdgenoten heeft er oog voor gehad? Hij werd verbannen uit het land der levenden, om de zonden van mijn volk werd hij geslagen. 53:9 Hij kreeg een graf bij misdadigers, zijn laatste rustplaats was bij de rijken; toch had hij nooit enig onrecht begaan, nooit bedrieglijke taal gesproken 53:10 Maar de HEER wilde hem breken, hij maakte hem ziek. Hij offerde zijn leven voor hun schuld, om zijn nageslacht te zien en lang te leven. En door zijn toedoen slaagde wat de HEER wilde. 53:11 Na het lijden dat hij moest doorstaan, zag hij het licht en werd met kennis verzadigd. Mijn rechtvaardige dienaar verschaft velen recht, hij neemt hun wandaden op zich 53:12 Daarom ken ik hem een plaats toe onder velen en zal hij met machtigen delen in de buit, omdat hij zijn leven prijsgaf aan de dood en zich tot de zondaars liet rekenen. Hij droeg echter de schuld van velen en nam het voor zondaars op. 5. Deutero-Jesaja (Jes 40-55)

46 Samenvattend Eerste Christenen zagen Jezus als uiteindelijke messias, een titel die voorheen voor koningen en hogepriesters was gereserveerd, m.n. in polemiek tegen Romeinse overheersers (Pilatus) Ze baseerden zich op een actualiserende interpretatie van oude Hebreeuwse orakels uit de Assyrische (8ste-7de eeuw v.C.) en Babylonische perioden (6de eeuw v.C.) én de herinterpretaties daarvan in de Perzische (5de-4de eeuw v.C.) en Griekse perioden (3de-2de eeuw v.C.) Num 24 (zelf al een Judese herinterpretatie van een Aramese ziener uit c. 850 v.C.) > Davidische dynastie > Dan 9-11: hogepriester Onias III (ca. 170 v.C.); Qumran teksten: hemelse figuur; Josephus: keizer Vespasianus (70 n.C.); rabbi Aqiva: Bar Kochba (134 n.C.); Christenen: Jezus enz. Jes 7: koning Hizkia als zuigeling van de jonge vrouw van koning Achaz (730 v.C.) > Jezus als zoon van de maagd Maria Jes 9: koning Josia (620 v.C.) > Jezus als vredevorst Jes 53: metafoor voor Israël in ballingschap > Jezus als lijdende knecht Qumranteksten: Leraar der Gerechtigheid (= lijdende hogepriester?)

47 Terug naar de beginvraag: Wat is waarheid?
Wie was er nu eigenlijk koning volgend Joh 18:31? Waren de oudtestamentische profetieën werkelijk geschreven met het oog op Jezus van Nazareth? Of moeten we een post-modern antwoord veronderstellen op deze vragen en iedereen z’n eigen waarheid gunnen?

48 Post-moderne waarheid
Is dan alles mogelijk? Is elke interpretatie ook “waar”?

49 Post-moderne waarheid
Is dan alles mogelijk? Is elke interpretatie ook “waar”?

50 Een schitterend licht – Hannah van Daam
Buiten laat de herfstnevel de wereld verdwijnen, binnen buigen we ons over het boek. Duizenden jaren verhalen over het begin van de aarde, over God, goden, Ik ben die ik ben. Steeds weer verraad, Steeds weer vertrappen paarden het land Visioenen botsen op beelden. Een profeet spreekt: Immanuel

51 Een schitterend licht – Hannah van Daam
Stem en tegenstem, als een koraal van Bach. Voortdurende vertelling, vertaling, eender en anders, als de lage zon de verdorde koppen van de kleine clematis omtovert tot een woud van wijzen. De kastanje valt, de bolster barst, de vrucht rolt in open aarde. Voor een volk dat ronddoolt in duisternis Een schitterend licht.

52