Technische Analyse Spreker: Sven Vande Broek

Presentatie over: "Technische Analyse Spreker: Sven Vande Broek"— Transcript van de presentatie:

1 Technische Analyse Spreker: Sven Vande Broek
Locatie: ‘t Galerijke - Turnhout Datum: 23 maart 2005 – 20u30, ~85’ Bronvermelding grafieken: finance.yahoo.com

2 Inhoud 1. Inleiding 10’ 2. Soorten Grafieken 10’ 3. Tekenles 10’
Wat is Technische Analyse? De Dow-theorie De waarde van TA 2. Soorten Grafieken ’ Line Candles Barchart Point and Figure (optioneel: +3’) Schaalverdeling 3. Tekenles ’ Steun- en weerstandslijnen: vraag en aanbod Trendlijnen en –kanalen Trendsterkte Trendbreuk Voorbeeld 4. Formaties en patronen herkennen 15’ Driehoek Wig Vlag Hoofd- en schouders Cup with Handle (optioneel: +5’) Diamant (optioneel: +5’) Crosses (optioneel: +5’) Saucer (optioneel: +5’)

3 Inhoud (vervolg) 6.1 Soorten Indicatoren
5. Grafiekspecifieke patronen (optioneel) Aan- en verkoopsignalen bij P&F grafieken (optioneel: + 5’) Patronen en signalen bij Candlesticks grafieken (optioneel: +10’) Voorbeeld met candlesticks (optioneel: +3’) 6. Indicatoren ’ Soorten Indicatoren Trendvolgende Indicatoren (lagging) Trading Indicatoren (leading) Marktindicatoren (market breadth) Moving Averages MA Exponential MA RSI MACD OBV (optioneel: +5’) Bollinger Bands (optioneel: + 5’) Elliot Waves (optioneel: +10’) Fibonacci Fibonacci Retracements Fibonacci Arcs

4 Inhoud (vervolg) 7. Koersdoelen en stop-losses bepalen 10’
8. Voorbeeld van een Technische Analyse 20’ 9. Conclusie ’

5 1. Inleiding 1.2 De Dow-theorie 1.3 De waarde van TA
Wat is Technische Analyse? De Dow-theorie De waarde van TA

6 1.1 Wat is Technische Analyse?
- TA is de studie die zich volledig baseerd op historische koers- en volumegegevens - De “Dow Theory” ligt aan de basis van TA - TA laat ons toe om vooruit te blikken, de toekomst ligt vervat in het verleden. In TA gaan we uit van het EMH: de hypothese van de efficiente markt - Koersen worden niet enkel door feiten bepaald. Ook verwachtingen worden ingeprijsd. Er is ook een belangrijk menselijk aspect. TA wordt gebruikt om aan- en verkoopsignalen te genereren: Herkennen van trends en het meten van de trendsterkte Herkennen van trendomkeringen - We zouden TA vooral moeten zien als een middel om onze kansen te verhogen, niet om exacte voorspellingen mee te doen. “Play the percentage game!” TA verliest vaak veel van haar waarde bij (erg) illiquide aandelen. Vele beleggers handelen vaak op basis van psychologische invloeden of op basis van andere criteria die weinig of niets met de waarde van een aandeel te maken hebben. Persoonlijke situaties en relaties beïnvloeden ons allemaal. Vaak laten we ons in meer of mindere mate beïnvloeden op basis van het advies of gedrag van anderen. Vaak kopen of verkopen we een aandeel omdat wij het goedkoop of duur genoeg vinden. Ons handelen wordt beïnvloedt als we plannen om te bouwen of op reis te vertrekken. Zoals u merkt zijn er heelwat relatieve zaken die ons denken en handelen beïnvloeden. Koersen zullen dus altijd in onzekere mate onvoorspelbaar blijven, we kunnen hooguit trachten om een benadering van de toekomstige koers te bekomen. We moeten leren omgaan met een “margin of error” in onze analyses en trachten van onze eigen emoties zoveel mogelijk buiten ons handelen te houden. Play the percentages: we moeten niet voor de meeste winst gaan, maar wel voor de voor ons meest aanvaardbare winst/risico verhouding. De trends: De trends worden aangegeven door lijnen te trekken tussen toppen en bodems. Wanneer een top boven de vorige top uitkomt is er sprake van een opgaande trend en levert dit een koopsignaal op. Vanuit de Dow-theorie volgt dan ook de overbekende zin: “The trend is your friend” en “Never fight the trend”.

7 De Dow-theorie bestaat uit 6 stellingen:
 Zie bijlage De Dow-theorie bestaat uit 6 stellingen: 1) De koers geeft alle informatie weer 2) De markt bestaat uit 3 trends 3) Primary trends hebben 3 fases 4) De indexen moeten elkaar bevestigen 5) Het volume bevestigt de trend 6) Een trend is intact totdat hij een definitieve omkeer signaleert Charles Dow, een financieel onderzoeksjournalist, werd in 1885 lid van de NYSE en verwierf hierdoor vele inzichten in de marktwerking. In 1889 publiceerde hij een nieuwsbrief: de Wall Street Journal. Een aantal jaren later werd deze nieuwsbrief een volwaardige krant waarin hij gedurende een paar jaren de editorials neerpende. Deze editorials waren van zulks een hoge kwaliteit waardoor zijn aanhang alleen maar toenam. Tot op de dag van vandaag vinden heelwat beleggers het de moeite om de originele editorials te lezen. De Dow Theory mag dan wel krediet geven aan Charles Dow, hij heeft echter nooit zijn theorieën zelf willen publiceren. Zijn opvolgers hebben de Dow Theory verder uitgewerkt en diverse publicaties hierover gemaakt.

8 Waar kunnen we T.A. positioneren in een aandelenanalyse?
De waarde van TA Waar kunnen we T.A. positioneren in een aandelenanalyse? Dat is wellicht voor iedere belegger weer anders… Mijn opinie: *** FA (ratios, schuld, marges, EBIT(DA), ROE, ROI) ** EA (productmix, markt, marktaandeel, rente, conjuncuur,…) * TA (aankoopmoment bepalen, trend, (stop-loss))  TA is voor mij dus meer een aanvulling op de overige analyses: - om een goed aan- of verkoopmoment te bepalen - om de trendsterkte te meten - om trendomkeringen te herkennen FA: fundamentele analyse EA: economische analyse: micro- en macro-economisch TA: technische analyse

9 2. Grafieken en schalen 2.1 Line 2.2 Candles 2.3 Barchart
Point and Figure (optioneel) Schaalverdeling

10  slotkoersen worden weergegeven met een puntje
Line  slotkoersen worden weergegeven met een puntje  het eerste puntje wordt telkens verbonden met het volgende waardoor een lijn wordt gevormd Het belangrijkste voordeel van een line grafiek is de eenvoud. Het nadeel is dat je ondermeer intraday-schommelingen niet kan onderscheiden. De grafiek is de daggrafiek van Fortis over een periode van 6 maanden (8/6/04).

11  Japanse candlesticks, kortweg candles
 een eenvoudige, eeuwenoude Japanse methode  grafiek wordt samengesteld uit candles (kaarsjes)  geven vaak een vroeg signaal  vergemakkelijkt het herkennen van steun en weerstand en van omkeringen  vergemakkelijkt het bepalen van een stop-loss Japanse candlesticks-grafieken bevatten OHLC informatie. OHLC staat voor Open, High, Low en Close. 4 Koersgegevens stellen 1 candle samen. Candlesticks geven tevens weer hoe amateurs en professionelen handelen. Amateurs zijn het meest actief aan het begin van de dag en aan het begin van de week. Met de close kunt u een globaal beeld krijgen wat de professionals vinden van de koers: zij handelen meestal aan het slot.

12 Barchart  vergelijkbaar met een Candles-grafiek  Openings- en slotkoers worden weergegeven met een horizontaal streepje. Het linkse streepje is de openingskoers

13 2.4 Point and Figure (optioneel)
 deze grafiek bestaat uit X-jes (koersstijgingen) en O’tjes (dalingen)  vereenvoudigt het herkennen van trends en van steun- en weerstandsniveaus  houdt enkel rekening met koers- veranderingen en niet met de tijd Grafiek is deze van Microsoft.

14 Lineaire schaal vs logaritmische schaal: korte vs lange termijn
Schaalverdeling Lineaire schaal vs logaritmische schaal: korte vs lange termijn Een stijging met $5 geeft over de tijd procentueel grote verschillen: $5  $10: 100% $10  $20: 100% $20  $40: 100% Evengrote intervallen voor gelijke procentuele verschillen Grafiek is deze van Cisco Systems. Logaritmische schaal wordt voornamelijk gebruikt op lange termijngrafieken.

15 3. Tekenles 3.1 Steun- en weerstandslijnen: vraag en aanbod
Trendlijnen en –kanalen Trendsterkte Trendbreuk Voorbeeld

16 3.1 Steun- en weerstandslijnen: vraag en aanbod
Een steun (weerstand) is een prijsniveau waar in het verleden de koers niet doorheen wilde zakken (stijgen). Kort na het doorbreken van een steun- of weerstandslijn volgt vaak nog een tegengestelde beweging. We noemen dit het testen van de uitbraak. Meestal zal de steun of weerstand bij die poging niet of maar net worden bereikt. We noemen dan de test succesvol en de uitbraak bevestigd. De beweging wordt vervolgens in de richting van de uitbraak vervolgd. Regelmatig komt het volgende voor bij het doorbreken van een niveau: oude weerstand wordt nieuwe steun (of oude steun wordt nieuwe weerstand).

17 3.2 Trendlijnen en -kanalen
The trend is your friend: kans op verderzetten trend > ommekeer !?! Stijgende trend: hogere toppen hogere bodems Zijwaartse trend Dalende trend X Een stijgende trend wordt gekenmerkt door hogere bodems en hogere toppen. !?! We vinden geen of moeilijk toppen die evenwijdig lopen met de steunlijn, enkel de steunlijn is belangrijk om de trend te herkennen : toppen variëren vaak in een stijgende trend. Het omgekeerde is waar voor een dalende trend.

18 3.2.1 Trendsterkte De sterkte van een trendlijn neemt toe: - bij meer raakpunten op het pad van een trendlijn - naarmate de lengte van de trendlijn toeneemt (zonder te zijn gebroken) De sterkte van een trendlijn is afhankelijk van: - de hellingshoek van een trendlijn. Een stijle lijn kan snel worden gebroken door een korte consolidatiebeweging - 45° is vaak het sterkst (duurt het langst)

19 3.2.2 Trendbreuk De betrouwbaarheid van een trendbreuk hangt af van: - de afwijking t.o.v. de trendlijn: echte doorbraak pas vanaf 3% - bij een doorbraak naar boven moet het volume toenemen - bij een doorbraak naar beneden neemt het volume toe of zal het volume pas toenemen als de daling zich verderzet! Valse uitbraak: - afwijking trendlijn < 3% - of het ontbreken van een volume-toename bij een stijging

20 Rolwisseling: (trendbreuk)
3.2.3 Voorbeeld Steunlijn: Weerstandslijn: Rolwisseling: (trendbreuk) Trendkanaal: (evenwijdige met de steun- of weerstandslijn) Een stijgende trend wordt gekenmerkt door hogere lows en hogere highs

21 Formaties en patronen herkennen
Driehoek Wig Vlag Hoofd- en schouders Cup with Handle (optioneel) Diamant (optioneel) Crosses (optioneel) Saucer (optioneel)

22 Driehoek - De driehoek is een voortzettingspatroon die zowel in stijgende als in dalende bewegingen voorkomt: De symmetrische driehoek is gewoonlijk een voortzettingspatroon en komt zowel in stijgende als in dalende bewegingen voor. De driehoek bestaat uit twee naar elkaar toe lopende trendlijnen en breekt gewoonlijk uit in de richting van de beweging die vóór het ontstaan van de driehoek bestond. De stijgende rechthoekige driehoek (links) en de dalende rechthoekige driehoek zijn eveneens voortzettingspatronen. Ze onderscheiden zich van de symmetrische driehoek door hun horizontale boven- respectievelijk onderkant. De stijgende driehoek is een bullish patroon en de dalende driehoek een bearish patroon. Bronvermelding:

23 4.2 Wig - Een wig is een voortzettingspatroon die zowel in stijgende als in dalende bewegingen voorkomt: De dalende wig lijkt veel op de symmetrische driehoek. Bij een dalende wig lopen beide lijnen echter naar beneden en bij een stijgende wig beiden naar boven. De wig heeft dus een helling die tegen de trend ingaat. Net als de symmetrische driehoek is het een voortzettingspatroon, na de uitbraak zet de voorgaande trend zich voort. Bronvermelding:

24 stijgende als in dalende bewegingen voorkomt:
4.3 Vlag - Een vlag is een van de meest betrouwbare voortzettingspatronen die zowel in stijgende als in dalende bewegingen voorkomt: De vlag is een van de meest betrouwbare voortzettingspatronen, de oorspronkelijke beweging wordt vrijwel altijd vervolgd. Het wordt voorafgegaan door een steile lijn (de vlaggemast) en moet gezien worden als een pauze in de stijging of daling waarna de trend zich voorzet. Bronvermelding: De vlag staat meestal halverwege het patroon (als het ware halfstok) en dat maakt het mogelijk een koersdoel te bepalen. De lengte van de beweging voor de vlag is vaak ook de lengte van de beweging vanaf het punt van uitbraak.

25 stijgende als in dalende bewegingen voorkomt:
4.4 Hoofd en Schouders - Dit patroon is een van de meest betrouwbare omkeerpatronen die zowel in stijgende als in dalende bewegingen voorkomt: Dit patroon bestaat uit drie duidelijke pieken waarvan de middelste (het hoofd H) boven de andere pieken (de schouders S) uitsteekt. Zodra de lijn die de bodems van de eerste twee pieken verbindt (de neklijn) wordt doorbroken is het patroon afgerond. In het algemeen zal de koers na deze doorbraak een daling maken die gelijk is aan de afstand van het hoofd tot de neklijn (groene pijl naar koersdoel). Dit koersdoel kan ofwel direct worden bereikt ofwel na een poging de neklijn vanaf de onderkant te bereiken (test). Wordt de neklijn daarbij naar boven gepasseerd dan is sprake van een valse uitbraak en verliest het patroon zijn waarde. Volume!! Neklijn! Bronvermelding:

26 4.4 Hoofd en Schouders (vervolg)
- Het omgekeerde hoofd- en schouders patroon: Dit patroon bestaat uit drie dalen die we onderscheiden als linkerschouder (S), hoofd (H) en rechterschouder (S). De bovenkant van deze dalen kunnen we verbinden door een lijn (de neklijn). De omgekeerde hoofd- en schouders formatie is een omkeerpatroon dat een bodem aangeeft. Het koersdoel wordt net als bij de hoofd- en schouder formatie bepaald door de hoogte van het hoofd te meten en dat op de neklijn te projecteren. Bronvermelding: Het omgekeerde hoofd en schouders patroon is het spiegelbeeld van het kop en schouders patroon.

27 4.4 Hoofd en Schouders (vervolg)
- Het hoofd- en schouders patroon als voortzettingspatroon: (optioneel) Soms is het hoofd- en schouderspatroon een voortzettingspatroon in plaats van een omkeer patroon zoals in de vorige grafieken. Dit is het geval als het er in een uptrend uitziet als een omgekeerd hoofd- en schouders patroon of in een downtrend als een normaal hoofd- en schouders patroon. De trend wordt in beide gevallen hervat na het doorbreken van de neklijn, waarna het koersdoel op dezelfde wijze wordt bepaald. Bronvermelding:

28 4. 5 Cup with Handle (optioneel).  Nog uit te werken 4
Cup with Handle (optioneel)  Nog uit te werken Diamant (optioneel)  Nog uit te werken Crosses (optioneel)  Nog uit te werken: golden cross, death cross Saucer (optioneel)  Nog uit te werken: maandenlange uitbodeming Bronvermelding:

29 Grafiekspecifieke patronen (optioneel)
Aan- en verkoopsignalen bij P&F grafieken (optioneel) Patronen en signalen bij Candlesticks grafieken (optioneel) Voorbeeld met candlesticks (optioneel)

30 5.1 Aan- en verkoopsignalen bij P&F grafieken (optioneel)
Bronvermelding:

31 5.1 Aan- en verkoopsignalen bij P&F grafieken (optioneel)
Bronvermelding:

32 5.2 Patronen en signalen bij Candlesticks grafieken (optioneel)
Candlesticks geven weer hoe amateurs en professionelen handelen. Amateurs zijn het meest actief aan het begin van de dag en aan het begin van de week. Met de close kunt u een globaal beeld krijgen wat de professionals vinden van de koers: zij handelen meestal aan het slot. Bronvermelding:

33 5.2 Patronen en signalen bij Candlesticks grafieken (optioneel)
Bronvermelding:

34 5.2 Patronen en signalen bij Candlesticks grafieken (optioneel)
Bronvermelding:

35 5.2.1 Voorbeeld met candlesticks (optioneel)
Bronvermelding:

36 6.1 Soorten Indicatoren Indicatoren
Trendvolgende Indicatoren (lagging) Trading Indicatoren (leading) Marktindicatoren (market breadth) Moving Averages MA Exponential MA RSI MACD OBV (optioneel) Momentum (optioneel) Elliot Waves (optioneel) Fibonacci Fibonacci Retracements Fibonacci Arcs

37 Soorten Indicatoren Trendvolgende Indicatoren (lagging) MA, EMA, MACD  zijn zeer nuttig bij sterke trends en geven de opportuniteit om in een trend te stappen als de trend duidelijk wordt. Dit werkt risico-verlagend, je mist dan wel steeds een eerste deel van de trend maar dat weegt niet op tegen het mindere risico.  geven valse signalen en zijn dus onbruikbaar indien ze worden toegepast in trading markets. Trading Indicatoren (leading) RSI, MACD, OBV, CCI, Stochastics, Williams %R,…  geven vroege signalen en worden best gebruikt in trading markets  kunnnen toegepast worden in trending markets, maar wel enkel met de trend mee. Bijv. om oververkochte situaties te herkennen in een opgaande trend om alsnog te kunnen kopen.

38 6.1 Soorten Indicatoren (vervolg)
Marktbreedte indicatoren (market breadth) - Monetair - rente (OLO) - money supply - inflatie - consumenten- en bedrijfsschuld - Sentiment: - A/D index: De Advance/Decline index meet de verhouding tussen stijgers en dalers - Put/Call index - Premie op indices - Momentum: - koers/volume indicatoren (RSI, MACD, OBV,…)

39 MA’s of voortschrijdende gemiddeldes zijn heel eenvoudig te berekenen:
Moving Averages MA’s of voortschrijdende gemiddeldes zijn heel eenvoudig te berekenen: MA(5) = [slotkoers1 + slotkoers2 + slotkoers3 + slotkoers4 + slotkoers5] / 5 MA(200) = [slotkoers1 + slotkoers2 + …..…+ slotkoers slotkoers200] / 200 20-daags voortschrijdend gemiddelde van Agfa Gevaert. De formules zijn deze van het vijfdaags- en het tweehonderddaags gemiddelde. Men telt de laatste x koersen bij elkaar op en deelt de uitkomst door x, dit geeft je het x-daags gemiddelde. Doe je dit dagelijks en plaats je voor iedere x-daags gemiddelde een puntje op de grafiek, dan kan je een MA-lijn bekomen door alle puntjes met elkaar te verbinden

40 6.2 Moving Averages (vervolg)
Exponential Moving Averages - EMA’s zijn voortschrijdende gemiddelden die meer gewicht geven aan de recentste koersen. - Des te korter de EMA wordt gemeten, bijv. 10 dagen, des te groter wordt het gewicht van de laatste koersen. - EMA’s reageren dus vlugger op schommelingen.

41 - Relatieve Sterkte Index: Welles Wilder
RSI - Relatieve Sterkte Index: Welles Wilder - Bekendste technische indicator - De RSI geeft aan of een aandeel oververkocht of overkocht is - Oscilleert tussen 0 en 100 - Klassieke grenzen: 30 en 70 De RSI is een momentumindicator en wordt als volgt berekend: - vergelijken van de groottes van recente stijgingen met recente dalingen - klassieke vergelijkingsperiode: 14 dagen De Relative Strength Index werd bedacht door Welles Wilder in 1978 in zijn boek “New concepts in technical trading systems” en is een van de bekendste technische indicatoren geworden. De RSI geeft aan of een aandeel oververkocht of overkocht is. Hiervoor worden de klassieke grenzen van 30 en 70 gebruikt. De RSI is een momentum indicator en wordt berekend uit de vergelijking tussen de grootte van recente stijgingen met recente dalingen. De vergelijkingsperiode is doorgaans 14 dagen. Bron:

42 RSI

43 - De MACD staat voor Moving Average Convergence-Divergence
- Deze indicator berekent het tradingmomentum - De grafiek bestaat uit 3 componenten: 1. De MACD zelf wordt berekend als het verschil tussen 2 EMA’s: MACD = EMA(12) – EMA (26) 2. Een EMA op 9 dagen van de MACD fungeert als seingever (signal): Seingever = EMA(9)(MACD) 3. Het MACD-histogram is het verschil van de MACD met de seingever 3 2 Een signaal ontstaat wanneer de MACD (blauwe lijn) de signaalgever (rode lijn) kruist. 1

44 MACD (vervolg) - De MACD indicator geeft 2 signalen: - Aankoop: de MACD kruist de seingever opwaarts - Verkoop: de MACD kruist de seingever neerwaarts - Het signaal wint aan kracht bij week- of maandgrafieken - Divergenties geven sterke koop- of verkoopsignalen

45 MACD (voorbeeld)

46 - On Balance Volume: momentumindicator, ontworpen door Joe Granville
OBV - On Balance Volume: momentumindicator, ontworpen door Joe Granville - De OBV ontstaat uit het samentellen van volumes: dag 1: koers stijgt, volume bij het volume van vorige dag optellen dag 2: koers daalt, dagvolume aftrekken van het bekomen volume na dag 1 De OBV is nuttig om: - divergenties te ontdekken - de money flow in te schatten: - stroomt er geld naar het aandeel toe of stroomt het weg? Andere momentumindicatoren: Stochastics, Williams %R, Chaikin Money Flow,… De On Balance Volume werd ontwikkeld door Joe Granville (Granville’s new key to stock market profits, 1963). De OBV onstaat uit het samentellen van volumes. De OBV telt dagelijks het volume van de voorgaande dag op bij het totaal, indien de slotkoers van vandaag hoger is dan het slot van gisteren. Bij een daling wordt het volume van het totaal afgetrokken. De OBV is een goede indicator om divergenties te ontdekken. Een bullish (bearish) divergentie komt voor als de koers nieuwe lows (highs) maakt, maar de OBV geen nieuwe lows (highs) neerzet.

47 OBV

48 Bollinger Bands  Zie bijlage

49 Elliott Waves  Zie bijlage

50 Fibonacci  Zie bijlage 6.8.1 Fibonacci retracements  Nog uit te werken 6.8.2 Fibonacci arcs

51 Koersdoelen en stop-losses bepalen  Nog uit te werken

52 Voorbeeld van een Technische Analyse 8.1 Pfizer 8.2 IBT

53 Voorbeeld Pfizer  Live uit te werken op

54  Live uit te werken op www.prorealtime.com
Voorbeeld IBT  Live uit te werken op + Een regressielijn werd getekend op de chart van Nokia, deze lijn divergeert met de lijn getekend op de RSI. + MACD gaf een (zwak) aankoopsignaal + Er zijn duidelijke tekenen van bodemvorming, sterke bodem op €10,68 - Er is nog geen krachtige rebound geweest (Fibonacci) - RSI neigt al naar een overkocht signaal. De CCI geeft nu reeds een overkocht signaal - MFI (Money Flow Index) door de recente sterke dalingen onder hoog volume sterk gedaald

55 9. Conclusie

56 Conclusie TA is een eenvoudig en handig hulpmiddel waarmee iedereen zijn/haar resultaten kan verbeteren. TA werkt! Door TA toe te passen verkrijg je heelwat meer gevoel in de marktbewegingen en dus ook heelwat meer vertrouwen in de eigen beslissingen. TA is geen exacte wetenschap maar eerder een kunst! De markten veranderen nu sneller dan ooit, maar de marktregels blijven in hun essentie wel intact! Zoals dat altijd is geweest, is een continue verfijning van de indicatoren aangewezen. Het letterlijk toepassen van klassieke TA is bijgevolg gevaarlijk en geeft een vals gevoel van veiligheid. Een voorbeeld: als je weet dat de trend stijgend is, dan maak je je minder zorgen over een (beperkte) onverwachte daling. Als je, na verdere analyse, concludeert dat de situatie na een daling niet verantwoord is en ook nog eens overeenkomt met je visie tijdens je eerste analyse, kan je hiervan profiteren door je positie te vergroten. Ten gevolge van de globalisering van de markten en de steeds snellere stroom van informatie werden de markten volatieler. Verklaring: de grote massa op de markten is sterk toegenomen en blijft wellicht toenemen. De massa handelt doorgaans op psychologische basis en vaak met een beperkte kennis, maar hebben wel een belangrijke invloed. Professionelen doen vaker aan manipulaties (in technische termen: chart painting) en lokken vaak bewust valse signalen uit. Intraday wordt er frequent gemanipuleerd om stoplosses te raken of om schijnbare trend-, steun- of weerstandsbreuken uit te lokken. Georkestreerde manipulaties hebben vaak een korte levensduur en kunnen slechts zelden een trend veranderen. Het is dan ook van essentieel belang om manipulaties van de normale gang van zaken te onderscheiden. kijk hiervoor bijvoorbeeld naar het volume. Laat je niet vangen door regelmatig terugkerende en normale fenomenen als de “spread” of het spel van de marktmakers. Weet wanneer “witching days”, splits of de dagen voor een dividenduitkering naderen. Heel veel mensen plaatsen alles wat ze niet volledig begrijpen onder de noemer manipulatie. Weet gewoon dat manipulatie dagelijks kan voorkomen. Weet ze te onderscheiden van de normale fenomenen en ernaar te handelen (opletten bijvoorbeeld bij het toekennen van stoplosses).