Bling Bling in de Republiek

Presentatie over: "Bling Bling in de Republiek"— Transcript van de presentatie:

1 Bling Bling in de Republiek
Oscar Gelderblom (Universiteit Utrecht) Nathalie Lagoutte (Erasmiaans Gymnasium) Dit lesmateriaal is voor dit jaar en volgend jaar te gebruiken. Een van de CE onderwerpen dit jaar is de Republiek. Vanaf 2015 zullen de tien tijdvakken met de kenmerkende aspecten getoetst worden. In die tien tijdvakken zijn er vier onderwerpen uitgewerkt waarvan er een de Republiek is. (Deze introductiedia kunt u vanzelfsprekend verwijderen als u de diapresentatie in uw les gebruikt. Voelt u zich sowieso vrij om dingen weg te halen of toe te voegen als dat in uw lessen van pas komt)

2 Bling Bling in de Republiek
Deze titelpagina bevat in een notendop de belangrijkste doelstellingen van de lesbrief Leerlingen vanuit hun eigen belevingswereld meevoeren naar de Republiek Duidelijk maken dat opzichtige sieradendracht niet alleen iets is van nu of van rappers in achterstandswijken Leerlingen de vraag stellen waarom mensen eigenlijk sieraden dragen Leerlingen leren om bronnen kritisch te bevragen: wat zien ze eigenlijk? De figuur links is Puff Daddy, of Puff Diddy, of Diddy, die we straks nog een keer tegenkomen. Rechts ziet u een hoge functionaris van de VOC in Azie die we ook in de Bling Bling Studio nog tegen zullen komen.

3 Bling Bling In de Republiek
Powerpoint Lesbrief Onderwater scherm Opdracht 1 Studio Bling Bling In de Republiek Opdracht 2 Deze slide is niet bedoeld om aan uw leerlingen te tonen. Ze is voor eigen gebruik om in een oogopslag de structuur van de lesbrief te overzien. Opdracht 3

4 Bepaal je zelf wat je draagt…?!
Sieraden kun je gebruiken om je te onderscheiden van anderen om je groepsidentiteit te versterken als appeltje voor de dorst Bepaal je zelf wat je draagt…?! Deze dia is nu geplaatst voor de afbeeldingen van de Jay Z en Puff Daddy maar in de les kunt u ze ook gebruiken als samenvatting voor het eerste klassikale deel waarin de rappers en de interviewopdracht besproken worden, of als samenvatting van een discussie in de klas naar aanleiding van de interviewvragen uit de opdracht. Kern is hoe dan ook dat leerlingen een onderscheid kunnen maken tussen de materiele en symbolische waarde van sieraden en tussen de persoonsgeboden en groepsgebonden motivatie om sieraden te dragen. Dat laatste roept de vraag op wie er eigenlijk bepaalt wat je draagt en die vraag komt in het tweede deel van de presentatie terug.

5 Jay-Z is een van de meest succesvolle rappers ter wereld
Jay-Z is een van de meest succesvolle rappers ter wereld. Op dit moment is hij ook bekend als de echtgenoot van Beyonce, dat is een zangeres, en onlangs waren beiden nog in het nieuws vanwege een wat duur uitgevallen vakantiereisje met een jacht. Op internet is gemakkelijk heel veel over beiden te vinden maar waarschijnlijk kunnen uw leerlingen het u vertellen. Warren Buffett zal onder uw economiecollega’s allicht hetzelfde sterrendom genieten als de popartiesten bij uw leerlingen. Hij is een van Amerika’s allerrijksten en samen met Bill Gates de initiatiefnemer van een filantropische rijkenclub die zichzelf tot doel stelt de helft van hun vermogen weg te schenken aan goede doelen. Ook over Buffett is op internet heel veel te vinden. Het contrast spreekt in de context van deze les natuurlijk voor zich. De man die zich eerst met goud behing om daarmee een bepaald imago en een bepaalde status te verwerven laat zich daarna in pak fotograferen naast een zeer gerespecteerd zakenman en dat op de voorpagina van Forbes. Het verschil is misschien minder groot dan het lijkt omdat het in beide gevallen nadrukkelijk gaat om het publiekelijk tonen van succes en het financiele gewin dat daar bij hoort. Daarbij is het belangrijk dat de leerlingen zich ervan bewust worden dat sieraden dus een middel zijn om je eigen persoonlijkheid, je succes, of het behoren tot een bepaalde groep uit te drukken. Maar pas op. Er zijn ook wereldberoemde rappers die nooit zulke exuberante juwelen droegen noch zich zouden laten willen fotograferen met de grijsaard Buffett.

6 De foto van Jennifer Lopez met Diddy is afkomstig van: http://www
De foto van Jennifer Lopez met Diddy is afkomstig van: Op die site is ook de achtergrond van het plaatje te lezen: “Jennifer Lopez’s love life hasn't exactly played out like a Nora Ephron movie, but it's still hard to believe that she actually dated Diddy at one point in time in her life. Lopez got with Diddy at the tail-end of the '90s, back when he was known to his millions of fans as Puff Daddy. Their relationship fell apart shortly after a shootout at Club New York on Dec. 27, 1999, in which police found weapons inside their car. Diddy was arrested on possession charges and was later found not guilty. Of course, they were also together for some high points, too -- like the time J-Lo wore that Versace dress to the 2000 Grammys. Then there was this photo particular photo, taken at the '99 MTV Video Music Awards, which pretty much sums up their entire relationship.”

7 Opdracht 1 Foto’s van vier personen in dagelijkse outfit.
Geportretteerden worden geïnterviewd In de les worden de resultaten besproken Welke sieraden bezitten mensen? Welke sieraden dragen mensen? Waarom dragen mensen sieraden? Dit is informatie die veel uitgebreider in de lesbrief staat. U kunt deze dia gebruiken om de opdracht in het kort aan de leerlingen te introduceren maar u kunt haar ook weglaten.

8 Exactitudes Ari Versluis & Ellie Uyttenbroek
Van website: “Ari Versluis and Ellie Uyttenbroek have spent the past fourteen years documenting the striking dress codes of various social groups from skinheads to gangs. Exactitudes is a humorous photographic look at the way in which we distinguish ourselves from others yet still remain part of a group identity.”

9 Sieraden in de Republiek
Edelstenen uit Azië veranderen ontwerp Burgers worden belangrijkste gebruikers Amsterdam centrum van handel en productie De Lage Landen Antwerpen en Amsterdam behoorden in de vroegmoderne tijd tot de belangrijkste Europese centra voor de productie en distributie van juwelen. Kooplieden voerden er grote hoeveelheden diamanten, parels, robijnen en smaragden uit Azië aan. Diamantsnijders en parelgaters bewerkten deze edelstenen, waarna ze geëxporteerd werden, of door lokale goudsmeden in armbanden, ringen, hangers, oorbellen en tal van andere kleinoden werden verwerkt. De juwelen vonden vervolgens hun weg naar klanten in de Lage Landen, Italië, Duitsland, Frankrijk, Engeland en het Oostzeegebied. In de zestiende eeuw was het juweliersbedrijf volledig geconcentreerd in Antwerpen maar nadat die stad in Spaanse handen was gevallen in 1585 werd een groot deel van de handel en productie naar Amsterdam verplaatst. De Hollandse stad die tot op dat moment geen enkele rol in de juwelenhandel gespeeld had, groeide binnen enkele decennia uit tot een vooraanstaande producent van sieraden en een van de voornaamste centra voor de in- en verkoop van edelstenen in Europa. Adellijke afnemers De adel was een heel belangrijke afnemer van juwelen. Vorsten en andere edellieden gebruikten sieraden, meer nog dan schilderijen, tapijten, of beeldhouwkunst om hun macht, rijkdom en prestige te tonen. Vooral bij bijzondere gelegenheden als dopen, huwelijken of ontmoetingen met hooggeplaatste personen werd veel werk gemaakt van de juwelendracht. Het was bovendien goed gebruik sieraden te schenken om zo de vriendschappelijke relaties met familieleden, hovelingen en andere edellieden te bestendigen. Ook werden juwelen bij wijze van bruidschat geschonken. Vrouwen waren immers de belangrijkste dragers. De aanschaf van sieraden en edelstenen was des te aantrekkelijker omdat ze een solide onderpand voor krediet vormden. Edelen aarzelden dan ook niet om hun juwelen te belenen wanneer geldnood dreigde. Burgerlijke klanten Zelfs al kochten edellieden de kostbaarste juwelen in vroegmodern Europa, verkopen aan kooplieden en burgers waren nog belangrijker voor de bloei van het juweliersbedrijf in de Lage Landen. Tussen 1450 en 1650 nam vraag naar juwelen van stedelijke middengroepen in de Nederlanden sterk toe. Toenemende welstand stimuleerde de verkoop van sieraden en edelstenen aan lagere edelen, ambtenaren, kooplieden en welgestelde ambachtslieden. De kostbaarheden maakten deel uit van hun bruidschatten, ze werden geschonken bij dopen en huwelijken, ze dienden als onderpand voor leningen en werden soms zelfs gebruikt om handelstransacties af te wikkelen. Sieraden waren ook geliefde prijzen bij stedelijke loterijen en schutterscompetities. Zo waren er uiteindelijk ook steeds meer kleine luiden met sieraden in hun bezit. Een eigen stijl De internationale belangstelling voor juwelen uit de Lage Landen werd gewekt door het nieuwe ontwerp van de sieraden. Geïnspireerd door voorbeelden uit andere kunstambachten ontwikkelden goudsmeden uit de Nederlanden (en uit Zuid-Duitsland) een nieuwe vormentaal, waarin mythologische en wereldlijke voorstellingen domineerden. De juwelen werden bovendien gekenmerkt door een uitbundig gebruik van edelstenen. De Noord-Europese stijl verspreidde zich snel doordat kunstenaars als Hans Collaert, Albrecht Dürer, Erasmus Hornick en Hans Holbein de Jonge hun, mede op de beeldhouw- en schilderkunst gebaseerde ontwerpen vastlegden in gedrukte voorbeeldboeken die door goudsmeden in heel Europa gebruikt werden.

10 De Modepolitie van de Gouden Eeuw
Weeldewetten tegen - overdadige consumptie - vervagen standsbesef De hyperlink in de titel is naar een korte sketch uit koefnoen over de modepolitie; om leerlingen duidelijk te maken dat je niet altijd zelf beslist over wat je draagt. Dat was voor juwelen in de vroegmoderne tijd niet anders. In Venetie bijvoorbeeld, de stad die lange tijd de belangrijkste importeur van edelstenen in Europa was, werden in de zestiende eeuw bij herhaling wetten afgekondigd die het dragen van overdadige sieraden door vrouwen van de lokale elite aan banden legde. Ook in de Republiek werden bezwaren tegen opzichtige consumptie geopperd, bijvoorbeeld door de Synode van Dordrecht in 1619, of door de Amsterdamse burgemeester Nicolaas Tulp die het stadsbestuur in 1655 zover kreeg dat overdadige luxebanketten bij bruiloften aan banden werden gelegd. Ook het opzichtig dragen van juwelen zal door sommigen met opgetrokken wenkbrauwen bekeken zijn. Afgebeeld hier is een schilderij dat Cornelis van der Voort in 1622 maakte van Maria Overrijn van Schoterbosch. Zij was getrouwd met Dirck Corver een rijke Amsterdamse koopman, waarvan in het Rijksmuseum ook een portret bewaard is, dat echter nog niet online beschikbaar is. Tien jaar nadat dit schilderij gemaakt werd erfde Dirck met vier broers en zussen een vermogen van gulden van zijn vader, die handel dreef met het Middellands Zeegebied. Maria was de moeder van Mr. Joan Corver die het in 1652 tot stadssecretaris van Amsterdam en burgermeester bracht. Zie over de familie Corver bijvoorbeeld het boek van Elias over de Amsterdamse Vroedschap: Het schilderij (dat ook is opgenomen in de Studio Bling Bling) toont de typische dracht van Amsterdamse burgeressen omstreeks 1600 toen edelstenen nog maar net hun intrede maakten in de sieraden van de burgerij. Maria’s armbanden, knopen en haar halsketting en de ketting om haar heup zijn van goud en zilver. De heupketting is bovendien tamelijk grof wat typisch was voor de dracht van het einde van de zestiende eeuw. Edelstenen zijn wel al terug te vinden in de twee ringen van Maria en in de oorbel (parel). Verder is het vooral kant en dure stoffen die haar rijkom tonen. De waaier is natuurlijk het verbindende element tussen Maria en de mannen van Koefnoen Dan doorgaan met uitleg weeldewetten, synode van dordrecht, verbod op feestmalen in Amsterdam door Nicolaas Tulp in 1655.

11 “Jonge lieden van ‘t veld” (1737)
Treen die vrijster niet parmant? Hoe zal ik dien opschik malen! Let eens op dien ro koralen? Om den roffels hals! De hant, Hard van eelt, draegt goude ringen; ‘t Zilver rinkelt op haer zij: Blinkt die gouden naelt niet bly Onder ‘t mutsje? O stedelingen, Staen haer rokken naer uw zin? Daer zijn geen balijnen in. Hester Dibbits neemt in haar boek Vertrouwd bezit (2001, p. 172; URL: dit gedichtje op van de Maasluizer Hendrik Schims. Maer wie komt daer herwaerts treden? ‘t schijnen jonge lien van ‘t velt, Die voor dezen dag verzelt Met vermaek den tyt besteden Treen die vrijster niet parmant? Hoe zal ik dien opschik malen! Let eens op dien ro koralen? Om den roffels hals! De hant, Hard van eelt, draegt goude ringen; ‘t Zilver rinkelt op haer zij: Blinkt die gouden naelt niet bly Onder ‘t mutsje? O stedelingen, Staen haer rokken naer uw zin? Daer zijn geen balijnen in. Het beschrijft het contrast tussen dorpelingen en stedelingen maar laat natuurlijk vooral zien dat ook dorpelingen zich tooiden met sieraden en dat ze zich mooi maakten om een dagje uit te gaan. Op de dia is het fragment opgenomen waaruit blijkt welke sieraden de dorpse deernes droegen (rood koralen kettingen, gouden ringen, zilveren haarnaalden en waarschijnlijk ook zilveren riemen of met zilver beslagen tasjes aan hun heup). Leerlingen kunnen gevraagd worden naar deze elementen, ze kunnen ook gevraagd worden naar andere distinctiemiddelen (de kleding, rokken zonder balijnen). Ook kan leerlingen gevraagd worden naar de mening van de schrijver, waarbij niet helemaal duidelijk is of het oordeel van de schrijver nu positief of negatief is. Belangrijk is vooral dat leerlingen opmerken dat het dragen van sieraden een duidelijke functie had, zowel bij het onderscheiden van bevolkingsgroepen als bij het persoonlijk uitdossen om in dit geval een dagje naar de stad te gaan.

12 Opdracht 2 STUDIO BLING BLING
We hebben met de webapplicatie Rijks Studio van het Rijksmuseum een ‘studio’ gemaakt over Bling Bling in de Gouden Eeuw. In de studio hebben we een heel diverse verzameling werken opgenomen om een rijk geschakeerd beeld te geven van het onderwerp van de lesbrief. Natuurlijk zijn er portretten van rijke burgeressen maar ze dragen niet allemaal hetzelfde soort juwelen en soms zelfs bijna niet (zoals de regentessen van het leprozenhuis). We hebben ook sieraden opgenomen die laten zien hoe uitbundig het gebruik van edelstenen was en sieraden die juist heel sober zijn. Daarnaast is er een nepkroon die uw leerlingen misschien niet meteen als zodanig herkennen, en er is een gravure van de moord op een juwelier in Den Haag in 1616 om nog eens op een andere manier te benadrukken hoe kostbaar juwelenbezit is. Een aantal werken wordt nader besproken in de lesbrief maar we laten het ook graag aan u om naast deze bling bling verzameling nog een andere verzameling te maken, of gebruik te maken van bestaande studio’s van ‘sieraden’, ‘parels’ en ‘juwelen’, die laatste onder andere van Dirk Jan Biemond die ook enkele andere verzamelingen maakte. Belangrijk om op te merken zijn enkele stijlkenmerken. Zoals al beschreven bij het portret van Maria Overrijn van Schoterbosch waren juwelen in de Republiek aan het eind van de zestiende eeuw nog veelal van goud en zilver met beperkt edelstenengebruik. U ziet dat ook terug op het Antwerpse portret van Gilles Hooftman en zijn vrouw. In de zeventiende eeuw ziet u de parels verschijnen die eigenlijk nooit meer weggaan, en daarnaast een rijke schakering aan edelstenen gebruikt in ringen, hangers en broches. We namen slechts een horloge op in de studio omdat het zo opvallend sober was, maar ook horloges zijn er veel meer in de collectie van het rijksmuseum. Het is tenslotte goed om te benadrukken dat wij geen kunsthistorici zijn maar vooral belangstelling hebben voor de juwelen uit sociaal-economisch en cultureel perspectief. En zelfs dan: we willen de sieraden vooral gebruiken om leerlingen te laten nadenken over identiteit en om ze met bronnen te laten werken. Daarover gaat ook de laatste opdracht. STUDIO BLING BLING

13 Opdracht 3 Door mijn man geschonken, een halssnoer van 40 paarlen
De derde opdracht laat de leerlingen met heel andere bronnen werken, boedelinventarissen waarvan we een deel samenvatten in tabellen en een ander deel in tekst vatten. De uitgeschreven boedel is die van Wendela Bicker, de vrouw van Johan de Witt. Op deze dia is een schilderij getoond van een vrouw waarvan een aantal kunsthistorici dacht dat het Wendela Bicker was. Dat blijkt niet zo te zijn, om allerlei goede redenen, maar interessant is dat de toeschrijving in de jaren 1960 gedaan werd op basis van de boedelinventaris en meer in het bijzonder de parelketting die ze om haar hals draagt. Geciteerd is de omschrijving van deze parelketting. Doel van opdracht 3 is om studenten te laten werken met bronnen zoals ze dat ook bij het eindexamen zullen moeten doen. U kunt de antwoorden op de vragen die we bij de bronnen stellen, zelf eenvoudig afleiden uit die bronnen.

14 Bling Bling—conclusies
Het dragen van sieraden werd door de opkomende stedelijke burgerij in de Republiek gebruikt om de eigen identiteit te vormen In de Republiek ontstond een markt voor luxegoederen gevoed door de consumptie van stedelijke middengroepen en elites De handel met Azië maakte van de Republiek een belangrijk centrum voor de handel en productie van met edelstenen versierde juwelen Deze conclusies zijn rechtstreeks overgenomen uit de beschrijving van de leerdoelen in de lesbrief. U kunt daar aan toevoegen dat de leerlingen ook geoefend hebben met het analyseren van bronnen.