Weetjes en verhalen over paddenstoelen

Presentatie over: "Weetjes en verhalen over paddenstoelen"— Transcript van de presentatie:

1 Weetjes en verhalen over paddenstoelen
Weetjes en verhalen over paddenstoelen Hans Vermeulen & Wim Veraghtert Natuurpunt Educatie Graatakker 11 2300 Turnhout

2 Over deze cursus… Mengeling van disciplines: antropologie, etnomycologie, mythologie, … Wetenschappelijk onderbouwd?

3 Inhoud Algemene inleiding Van hekserij tot wetenschap
Inhoud Algemene inleiding Van hekserij tot wetenschap Historisch overzicht Wijdverbreide misvattingen Weetjes en verhalen per soort

4 Inleiding Mycologie Uitgebreide soortgroep Zwam als organisme

5 Voortplanting

6 Ecologie: ecologische groepen
Ecologie: ecologische groepen 1 Parasieten 2 Saprofyten 3 Symbionten

7 Parasieten Op bomen of planten Op dieren of mensen Op paddestoelen
Parasieten Op bomen of planten Op dieren of mensen Op paddestoelen Rechts: Gewone rupsendoder; Links: Grote Sponszwam (zwakteparasiet op naaldbomen)

8 Saprofyten Op dood organisch materiaal
Saprofyten Op dood organisch materiaal Bruinrotters: verteren cellulose Witrotters: verteren cellulose en lignine Rechts: bruinrot

9 Symbionten Uitwisseling van voedingsstoffen tussen plant (boom) en zwam Ectomycorrhiza en endomycorrhiza

10 Classificatie

11 Paddenstoelen kijken

12 Tussen angst & nieuwsgierigheid
Tussen angst & nieuwsgierigheid Natuurlijke angst voor zwammen? Giftigheid Vernietigende werking (rottingsproces, parasieten)

13 Tussen angst & nieuwsgierigheid
Tussen angst & nieuwsgierigheid Nieuwsgierigheid > angst ? Eten van eetbare & hallucinogene soorten 3 attitudes Germanen: mycofoob Romeinen: mycofiel Slavische volkeren: fervente mycofagen

14 Tussen angst & nieuwsgierigheid
Tussen angst & nieuwsgierigheid Liminele organismen Zwammen ontstaan uit het niets!? Pietro Antonio Micheli (1729)

15 Paddenstoelen in de oudheid
Paddenstoelen in de oudheid Bij de Grieken Term ‘mykes’ Homerus ( vC): lucht + aarde Athanaeus ( nC) Galenus ( nC)

16 Paddenstoelen in de oudheid
Paddenstoelen in de oudheid Bij de Romeinen Term ‘fungus’ (< funus & ago?) Apicius: De re coquinaria

17 Paddenstoelen in de oudheid
Paddenstoelen in de oudheid Romeinse naam Nederlandse naam Wetensch. naam Boletus Keizersamaniet Amanita caesarea Suillus Eekhoorntjesbrood Boletus edulis Agaricus Lorkenzwam Laricifomes officinalis Funguli Weidekringzwam Marasmius oreades Amanita Weidechampignon Agaricus campestris Merulius Morielje Morchella sp. Lingua bovina Biefstukzwam Fistulina hepatica

18 Paddenstoelen in de oudheid
Paddenstoelen in de oudheid

19 Paddenstoelen in de oudheid
Paddenstoelen in de oudheid Keizersamaniet vs. Groene knolamaniet 54 nC: Claudius vermoord (Agrippina minor) Complot Nero & Agrippina

20 Paddenstoelen in de oudheid
Paddenstoelen in de oudheid Herkenning van eetbare zwammen Horatius: weidesoorten Plinius: giftig = vale kleur Dioscorides: giftig = sneller rottend

21 Paddenstoelen in de ME Wetenschap boekt weinig vooruitgang in Europa
Paddenstoelen in de ME Wetenschap boekt weinig vooruitgang in Europa Sint-Antoniusorde (°1095): Moederkoren

22 Paddenstoelen in de ME

23 16e Eeuw Renaissance in Europa Beperkte vooruitgang
16e Eeuw Renaissance in Europa Beperkte vooruitgang Clemens VII († 1534) Hadrianus Junius ( )

24 17e eeuw 17e eeuw: onstabiele periode ‘oude wijn in nieuwe zakken’
17e eeuw 17e eeuw: onstabiele periode ‘oude wijn in nieuwe zakken’ John Parkinson (Theatrum botanicum)

25 17e eeuw Franciscus van Sterbeeck (1631-1693)
17e eeuw Franciscus van Sterbeeck ( ) 1675: Het toneel van de campernoelien

26 18e eeuw Micheli (1729) Carl von Linné, alias Linnaeus (1707-1758)
18e eeuw Micheli (1729) Carl von Linné, alias Linnaeus ( ) Binominale nomenclatuur Classificatie o.b.v. voortplantingsorganen

27 19e eeuw: Pioniers Christian Hendrik Persoon (1761-1836)
19e eeuw: Pioniers Christian Hendrik Persoon ( ) Elias Magnus Fries ( ) 4 monumentale werken met 2770 soorten

28 19e eeuw Adalbert Ricken (1915) > Rickenella fibula

29 20ste en 21ste eeuw Microscopische revolutie Chemische revolutie
20ste en 21ste eeuw Microscopische revolutie Classificatie wijzigt o.i.v. microscopie Chemische revolutie Chemicaliën gebruikt bij determinatie Genetische revolutie DNA-onderzoek wijzigt taxonomische inzichten

30 20ste en 21ste eeuw Specialisatie Verruiming van het toepassingsveld
20ste en 21ste eeuw Specialisatie Beperken tot studie van 1 genus Verruiming van het toepassingsveld Bijv. inzet van fungi in farmaceutische industrie Fytopathologie: studie van plantenziekten

31 Wijdverbreide misvattingen
Wijdverbreide misvattingen Als paddenstoelen uit de grond schieten Ontwikkeling primordium – volgroeide zwam: meerdere dagen tot een week

32 Wijdverbreide misvattingen
Wijdverbreide misvattingen Giftigheid Dodelijk vs. culinair waardevol Geen simpele trucjes om giftigheid te achterhalen

33 Pertinent onjuiste beweringen
Pertinent onjuiste beweringen Giftige paddenstoelen zijn slijmerig Giftige paddenstoelen smaken bitter Giftige paddenstoelen verkleuren bij kneuzen Giftige paddenstoelen doen peterselieblaadjes geel verkleuren Giftige paddenstoelen stremmen de melk Giftige paddenstoelen doen een ui bij het meekoken bruin verkleuren Giftige paddenstoelen worden niet aangevreten door dieren Giftige paddenstoelen zijn jong wel eetbaar

34 Eetbaar of giftig?

35 Voedingswaarde Paddenstoelen als vleesvervangers?
Voedingswaarde Paddenstoelen als vleesvervangers? Vers product: vlees heeft hogere voedingswaarde Droog product: vlees = paddenstoelen MAAR: Mensen eten geen gedroogd(e) vlees/zwammen Snel verbrandende vetten

36 Fungilore Legenden Naamgeving Paddenstoelen in de mythologie?
Fungilore Legenden Naamgeving Paddenstoelen in de mythologie? Weinig echte legenden! Namen vaak van recente oorsprong

37 Christendom en zwammen
Christendom en zwammen Paddenstoelen wel belangrijk in volksgeloof Vanwaar connotatie tussen zwammen en demonische wezens?

38 Christendom en zwammen
Christendom en zwammen Heksen en elfen aanvankelijk nuttig Kentering in de vroege middeleeuwen Kelten/Germanen: natuurgodsdienst Christendom: antropocentrisch

39 Over padden, zwammen en onweer
Over padden, zwammen en onweer Padden: in vele culturen positief; vooroudercultus Relatie pad & zwam: NL, GB & DK Zwammen met vooroudergeest Zwam als poort naar dodenwereld Demonisering door christendom

40 Over padden, zwammen en onweer
Over padden, zwammen en onweer Plinius: °paddenstoelen waar bliksem de bodem raakt Paddenstoel als goddelijk mysterie Relatie met goden donder en bliksem: Thor of Donar, Taranis, Zeus, Jupiter, … Intermediaire plaats tss. aarde, onderwereld en hemel

41 Het kleine volkje Mythische wezens met kleine menselijke gestalte
Het kleine volkje Mythische wezens met kleine menselijke gestalte Germaanse mythologie Elfen, kobolden, trollen en aardmannen

42 Het kleine volkje Lichtelfen

43 Het kleine volkje Kobolden, trollen en aardmannen

44 Het kleine volkje Dwerggestalte:
Het kleine volkje Dwerggestalte: Animistische natuurbeleving (bijna wereldwijd) 2 verklaringen: Kleine volkje: ziel van de mens (cfr. hallucinaties) Kleine volkje: symbool vr natuur- en zwamgeesten

45 Het kleine volkje Demonisering Evolutie van goedaardig naar duivels
Het kleine volkje Demonisering Evolutie van goedaardig naar duivels Alleen de mens bezit een ziel

46 Tovenaars, heksen en heksenkringen
Tovenaars, heksen en heksenkringen Kelten: druïden en vates (zieners/-essen) Top van de maatschappij ME: Druïden → tovenaars Vates → heksen

47 Tovenaars, heksen en heksenkringen
Tovenaars, heksen en heksenkringen Heksenkring

48 Paddenstoelen herkennen
Paddenstoelen herkennen Vorm vruchtlichaam Kleur sporenpoeder Voelen, ruiken, proeven, … Plukken?

49 Zakjeszwammen

50 Steeltjeszwammen Zwamdraden met chitine Sporen op basidia
Steeltjeszwammen Zwamdraden met chitine Sporen op basidia Steriele cellen: cystiden Grote diversiteit aan vruchtlichamen

51 Plaatjeszwammen Plaatjes op onderzijde van de hoed Kleur sporee?
Plaatjeszwammen Plaatjes op onderzijde van de hoed Kleur sporee?

52 Veldkenmerken plaatjeszwammen
Veldkenmerken plaatjeszwammen

53 Weetjes per soort Amanieten Bekerzwammen en truffels
Weetjes per soort Amanieten Bekerzwammen en truffels Boleten en krulzomen

54 Amanieten Kenmerken Amaniet < Amanos
Amanieten Kenmerken Plaatjeszwammen met witte sporen Vrije plaatjes Velum: plakjes, beurs en/of ring Amaniet < Amanos

55 Gele knolamaniet Verwarring met groene knolamaniet Onschuldig!
Gele knolamaniet Verwarring met groene knolamaniet Onschuldig! Planchon (1887) Chauvin (1922) Société mycologique de France (1927)

56 Gele knolamaniet Zaak Girard (1917)

57 Groene knolamaniet 95% van dodelijke vergiftigingen Niet zeldzaam!
Groene knolamaniet 95% van dodelijke vergiftigingen Niet zeldzaam! Kenmerken

58 Groene knolamaniet Vergiftiging Medisch niet traceerbaar
Groene knolamaniet Vergiftiging Medisch niet traceerbaar Latentietijd 6 tot 48 uur Duizeligheid & kortademigheid Zware spijsverteringsstoornissen & zweten Spasmen en neerslachtigheid Schijnbaar herstel Leverstoornissen, falen van de nieren, coma

59 Groene knolamaniet Phalloïdine-vergiftiging Complexe vergiftiging
Groene knolamaniet Phalloïdine-vergiftiging Complexe vergiftiging Amatoxinen: spijsverteringsstoornissen Phallotoxinen: aantasting lever en nieren

60 Groene knolamaniet Gedroogde exemplaren even giftig
Groene knolamaniet Gedroogde exemplaren even giftig Sommige dieren verdragen gifstoffen wel Misvattingen bij de Romeinen Dioscorides: thee van marjolein/kippendrek met honing Plinius: eten van schors en perenbloesems

61 Groene knolamaniet Behandeling vergiftiging divers
Groene knolamaniet Behandeling vergiftiging divers Bloedtransfusie (o.a. tegen hypoglycemie) Lever: intraveneuze inspuitingen, enzymen & ATP Krachtige antibiotica Wetenschappelijk onderzoek naar stoffen die gifstoffen neutraliseren

62 Groene knolamaniet Beroemde slachtoffers Keizer Claudius (54 nC)
Groene knolamaniet Beroemde slachtoffers Keizer Claudius (54 nC) Clemens VII ( ) Karel VI ( )

63 Keizersamaniet Culinair gegeerd bij de Romeinen
Keizersamaniet Culinair gegeerd bij de Romeinen Lofzangen Horatius, Cicero, Plinius Recept Apicius ‘Amanita caesarea’

64 Keizersamaniet vs. Vliegenzwam
Keizersamaniet vs. Vliegenzwam

65 Parelamaniet Meest algemene amaniet Eetbaar, mits koken
Parelamaniet Meest algemene amaniet Eetbaar, mits koken Hemolytische stoffen

66 Vliegenzwam Verspreiding Kenmerken

67 Vliegenzwam Collectief geheugen Indo-Eur. volkeren

68 Vliegenzwam Vliegenvanger Vliegenzwam in gesuikerde melk bedwelmt
Vliegenzwam Vliegenvanger Vliegenzwam in gesuikerde melk bedwelmt Muscaria: < musca = vlieg Amanite tue-mouche, Fliegenpilz, Fly agaric

69 Vliegenzwam Naam < hallucinogene werking? ‘de zwam die gek maakt’
Vliegenzwam Naam < hallucinogene werking? ‘de zwam die gek maakt’ Gaspard (ca. 1600) Catalanen: ‘oriol foll’ R.G. Wasson: vliegen i.v.m. gekte

70 Vliegenzwam Vanaf 17e E: bewijzen van gebruik van vliegenzwam (NO-Eur. & Siberië) Hallucinogene werking rendieren Sjamanisme

71 Vliegenzwam Sjamanisme Contacten met doden- en godenwereld
Vliegenzwam Sjamanisme Contacten met doden- en godenwereld Nuttigen van 3 tot 7 vliegenzwammen Vruchten van de levensboom Drinken van urine

72 Vliegenzwam … in Indië Rigveda over god Soma
Vliegenzwam … in Indië Rigveda over god Soma R.G. Wasson (1968): Soma = vliegenzwam

73 Vliegenzwam …bij de Germanen
Vliegenzwam …bij de Germanen Germaanse mythologie: vliegende dieren, elfen, roesverwekkende drankjes Wodan & vliegende witte hengst Krijgers van Wodan: Berserkers Uitzinnig door mede?

74 Vliegenzwam … en de Sint Sint-Nikolaas (Myra, 4e eeuw); barmhartig
Vliegenzwam … en de Sint Sint-Nikolaas (Myra, 4e eeuw); barmhartig Naamfeest 6 december Vanaf 13e eeuw schoen zetten Vanaf 16e eeuw uit Spanje (met Piet)

75 Vliegenzwam De sint als sjamaan Witte hengst die kan vliegen
Vliegenzwam De sint als sjamaan Witte hengst die kan vliegen Geschenken uitdelen Komt binnen langs rookgat

76 Vliegenzwam … en Kerst Kerstman 1930 (Sundblom) Bedrijfskleuren
Vliegenzwam … en Kerst Kerstman 1930 (Sundblom) Bedrijfskleuren

77 Vliegenzwam Kerstman 1611 Nieuw Amsterdam Santa Claus Paard naar slede
Vliegenzwam Kerstman 1611 Nieuw Amsterdam Santa Claus Paard naar slede 1821 rendiernamen Spanje, Noordpool of Finland 1939: 9de rendier

78 Vliegenzwam Kerstman WOII: Santa Claus in Europa
Vliegenzwam Kerstman WOII: Santa Claus in Europa MAAR: echte kerstmannen in Europa DK: Julemand met elfen S: Jultomten (kabouter met geitenbokken) SF: Joulupukki ISL: 13 Yule Lads (plagende trollen & kerstkat) Yulefeest (godin Freyr): 12 tot 25 december Joeldrinken (900, Haraldskvaedi) Echte kerstmannen: trollen, kabouters & elfen

79 Vliegenzwam Kerst Jezus in Nazareth Koude kerstnacht? Kerstboom in NT?
Vliegenzwam Kerst Jezus in Nazareth Koude kerstnacht? Kerstboom in NT?

80 Vliegenzwam Kerstboom
Vliegenzwam Kerstboom Altijdgroene boom met geschenk van goden Fijnspar in Midden-Europa Berk en zomereik in NW-Europa Pakjes onder kerstboom: vrucht van de levensboom Vliegenzwam als geluksbrenger Veel geloof rond winterzonnewende > geboorte Jezus op 25 december

81 Vliegenzwam Genesis: O.T. Adam & Eva Erfzonde Plaincourault
Vliegenzwam Genesis: O.T. Adam & Eva Erfzonde Plaincourault Theorie Allegro

82 Vliegenzwam Heksenzalf Op basis van vliegenzwam
Vliegenzwam Heksenzalf Op basis van vliegenzwam Opname hallucinogene stoffen Recept? Heksenvervolging

83 Vliegenzwam Gifstoffen: Muscarine Iboteenzuur

84 Vliegenzwam Gebroeders Grimm Prinses van Conti (1751)

85 Over bekerzwammen en truffels
Over bekerzwammen en truffels Ascomyceten Bekerzwam: beker- of napvormig Truffels: ondergrondse, knolvormige paddenstoelen

86 Kopergroenbekerzwam Mycelium kleurt hout (xylindeïne)
Kopergroenbekerzwam Mycelium kleurt hout (xylindeïne) Tunbridge ware (Kent)

87 Perigordtruffel Meest bekende eetbare truffel Afrodisiacum uit Kroätië
Perigordtruffel Meest bekende eetbare truffel Afrodisiacum uit Kroätië

88 Perigordtruffel Romeinen: Truffel = vereelting van de aarde (Plinius)
Perigordtruffel Romeinen: Truffel = vereelting van de aarde (Plinius) Plutarchus: conglomeraat ° door inwerking van bliksem, warmte en water op mineralen Knolvormige wortel van een plant (Dioscorides)

89 Geheimen van de truffelzoeker
Geheimen van de truffelzoeker Meer dan 1 soort truffel: 50 Tubers Ook bij ons! Truffels zoeken met zeug Truffels zoeken met hond Truffelvlieg

90 Truffels kweken Auguste Rousseau (1855)
Truffels kweken Auguste Rousseau (1855) Infecteren van eik met mycelium Kweekcentra Perigord, Poitou, Provence 1892: 2000 ton truffels in Frankrijk Anno 2008: ca. 100 ton

91 Over boleten Populaire groep Smakelijk Relaxerende werking

92 Over boleten Blauwverkleuring = oxydatie Boletol (chromogeen)
Over boleten Blauwverkleuring = oxydatie Boletol (chromogeen) Laccase (enzym)

93 Gewone heksenboleet Eetbaar Sterk blauwverkleurend

94 Gewoon eekhoorntjesbrood
Gewoon eekhoorntjesbrood Gekende soort Kenmerken Cèpe (de Bordeaux) Porcini Soortcomplex

95 Eekhoorntjesbrood

96 Koeienboleet Slijmboleet Bolet bovin (Aquitaine)

97 Satansboleet In Vlaanderen? Sterk giftig 1831 Lenz

98 Gewone krulzoom Plaatjeszwam of boleet? Eetbaar?