De Gouden Eeuw en de Natuur

Presentatie over: "De Gouden Eeuw en de Natuur"— Transcript van de presentatie:

1 De Gouden Eeuw en de Natuur
Jan Luiten van Zanden

2 Discussie: economische groei en duurzaamheid
Ging economische groei in verleden ten koste van natuur? Gouden Eeuw: ongekende groei BBP per hoofd, urbanisatie, overzeese expansie Wat waren gevolgen voor natuur en milieu? Project biodiversiteit in Nederland Website Athena-research.nl

3 Periode 1350-1800 Ingeklemd tussen
Grote Ontginningen Middeleeuwen: ontstaan Nederlandse landschappen, ontbossing Industriële Revolutie: bevolkingsgroei (van 2,1 naar 17+ miljoen), economische groei, urbanisatie, infrastructuur, vervuiling Soort stabiliteit (LeRoy Ladurie ‘Histoire Immobile’), maar juist niet in Nederland

4 Bevolking van Nederland: van 0,8 naar 2,1 miljoen

5 Gouden Eeuw Zwarte Dood Franse Bezetting

6 Wat zijn gevolgen geweest?
Veranderingen in landbouw en landschap - west-Nederland: opkomst gespecialiseerde veehouderij - oost-Nederland: beheer gemene gronden door marken - duinen: het konijn als exoot Jacht Visserij: binnenwateren, Noordzee, Spitsbergen Vogelen: reigersbossen, eendekooien en vinkenbanen Overzee: VOC in Zuid-Afrika en Sri Lanka Is men ook anders tegen de natuur gaan aankijken?

7 Landschapsverandering: laag Nederland
Ontstaan veenweidegebied in laag Nederland Grote ontginningen : akkerbouw op veen Erosie, verveningen, stijging waterspiegel Crisis vanaf ca 1370 in akkerbouw Sint Elisabethvloed 1421 Specialisatie op melkveehouderij, invoer granen uit Oostzee Weidegebied met weidevogels: grutto, tureluur, kievit, kemphaan, scholekster

8 Opbrengst tienden

9 Nieuw landschap Veenweidegebied is ‘cultuurproduct’ (half-natuur – Westhoff) Dichtheid weidevogels ‘onnatuurlijk’ – komen oorspronkelijk van toendra, heide, duinen Vonden in weidegebied nieuwe habitat Ingebed in Nl/Friese cultuur: kievitseieren Discussie over historische ups en downs; Recent sterke achteruitgang Maar hoogtepunt in 19e eeuw, of halverwege 20e eeuw? Door meer intensieve bemesting?

10

11 Landschapsverandering: hoog Nederland
Transitie van Middeleeuwen tot 19e eeuw: Late Middeleeuwen: veel bos, gebruikt voor akeren varkens, jacht op wild 18e/19e eeuw: bos grotendeels verdwenen, plaatsgemaakt voor heidevelden en zandverstuivingen Ecologische ‘degeneratie’?

12

13

14 Hoog Nederland: rol marken
Woeste gronden beheerd door markegenootschappen Probeerden gebruikt te reguleren: beperking akeren, kappen bos (brandhout, timmerhout), weidegronden (aantal stuks vee) Intensivering landbouw en groei areaal: plaggenbemesting: plaggen van heide nodig voor potstal (schepen en runderen) Marken beperkt succesvol: lange termijn verlies biodiversiteit bos -> zandverstuiving Ook hier: landschap is cultuurproduct

15 Duinen als konijnen’warande’
Konijn is exoot, rond 1300 in Nl ingevoerd vanuit zuiden Oorsprong Spanje? Rol Romeinen en Franse kloosterlingen in verspreiding Duinen als woeste gronden geclaimd door Graaf van Holland Vanaf 1300 ingericht voor teelt konijnen: waranda’s, door graaf verpacht Concurrenten (vos, roofvogels) onderdrukt Consumptie vlees en bont Konijnen verwilderen: plaag voor landbouw Na 1700 konijnenteelt over hoogtepunt

16 Jacht Feodaal recht, kleine elite (2000 jagers in 18e eeuw)
Slechte reputatie: doden als vermaak Maar eerste ‘natuurbescherming’ (van de ‘wouden’) was gericht op in stand houden jachtgebieden Plakkaten laten zien hoe jacht gereguleerd werd Geleidelijk werd wild schaarser, en begon met meer restricties in te voeren: start/einde jachtseizoen, verbod te effectieve vangstmethoden Toch verdwijnt meeste wild (wolf, wild zwijn, edelhert) en vogels (kraanvogel, **** Jacht door vorst van Holland naar Utrecht/Gelderland;

17 ‘Vogelen en Vissen’ Belangrijke bron werk laag nederland rond 1500
Relatief stabiele vormen van exploitative – beperkte invloed op populaties (Thijsse over vinkenbanen) Grote varieteit aan directe exploitative natuur Binnenvisserij (paling, snoek), riviervisserij (zalm en steur) Vogelen: Opkomst eendenkooien Teloorgang reigersbossen: vraag veranderd? Opkomst vinkenbanen

18

19

20

21 Eendenkooien

22 Reigersbossen: Schollevaarseiland

23 Algemene trends Natuur veelal geexploiteerd via ‘feodale’ eigendomsrechten en beheer door landheer Voorbeelden: duinen, marken, jacht, Mix van stabilisatie (als strategie) en geleidelijke erosie populatie (door collectieve actie problemen & bevolkingsgroei) Omslag na 1800: Verlichting schaft ‘feodaliteit’ af: marken opgeheven, jacht gedemocratiseerd Nieuwe ideologie: ‘woeste gronden’ en ‘ongedierte’ moet plaats maken voor ‘vooruitgang’

24 Buiten de landsgrenzen
Economie Republiek niet aangrenzen gebonden Haringvangst: stabile, geen aanslag op populatie(s) (Poulsen) Walvisvaart: Spitsbergen: exploitative ‘naieve’ populatie – eerst zeer hoge opbrengsten, later uitputting, verplaatsing naar Groenland

25 VOC in Zuid-Afrika en Azië
Maritius en de Dodo: paradijselijk begin (onbewoond eiland met maagdelijke, ‘naieve’ fauna en flora) Door VOC geannexeerd en leeggeplunderd 1603: ‘ende noch vinghen wij alhier waeter schiltpadden, rochen, harders, platte visschen gelijk als brasem, en de oyck salmenetten, ende noch vinghen wij met hoecken seer groote visschen…… somma hier is soo overvloedich van visch dat het qualyck is om te geloven’. ‘Item van de gedierten dy er haer opt land onthouden, als schildpadden, walchvogels (de bekende dodo’s), flamenchus, ganssen, endtvoegelen zoo velthoenderen groot en kleyn, Indiaenschen ravers, oyck duyven, daer syn oyck roostarte duyven, daer menich man sieck aff geweest is, hier syn oyck menichte van grauwe papegaeyen, ende oyck groene met langhe starten, waarvander sommighe gevanghen wordden”

26 De overvloed van Mauritius’ ‘megafauna’

27 VOC en de olifant Kaap de Goede Hoop 1652
Deels ‘naieve’ natuur – San en Khoikhoi vaak geen ernstige bedreiging ‘megafauna’ VOC uit op handel in ivoor en heeft geweren en paarden Ivoor in trek in Europa, Japan en India Grootschalige jacht op olifanten: van in 1650 naar enkele honderden in 1800 Alleen nog in bosgebieden in Zuid-kust Alleen olifanten zonder slagtanden overleven

28 Addo Elephantspark

29 VOC en olifant: Sri Lanka
VOC neemt systeem olifantenjacht over dat al bestond ‘perfectioneert’ het met ‘kraalmethode’

30 Sri Lanka Indische olifant & bossen in binnenland
Markt in India en Perzië; oorlogvoering, ceremonies,werkkracht Olifant gemiddeld 2000 gulden waard (ivoor 1 gulden per pond) Ook daar ‘genetic drift’ richting slagtandloze olifanten VOC oogst selectief (geen vrouwtjes, import mannetjes) Totale populatie op peil, Kwaliteit daalt?

31 Conclusies Algehele beeld: geleidelijke achteruitgang natuur (maar niet zo snel als in 19e eeuw) Traag is gebieden met heldere beheersmethoden en eigendomsrechten (Nl., Sri Lanka) Snel, dramatisch in ‘lege’ gebieden: Spitsbergen, Mauritius, Kaapkolonie Grotere diversiteit misschien alleen in centrum: weidegebied laag Nederland

32 Interventies in natuur
Mauritius: Uitsterven dodo en veel endemische planten en diersoorten Kaapkolonie: uitsterven Quagga Indische en Afrikaanse olifanten zonder slagtanden Veenweide gebied: weidevogels afkomstig uit toendra, heide, duinen, strand