Fons Gabreëls Probusclub Leeuwarden 7 maart 2012

Presentatie over: "Fons Gabreëls Probusclub Leeuwarden 7 maart 2012"— Transcript van de presentatie:

1 Fons Gabreëls Probusclub Leeuwarden 7 maart 2012
Neanderthalers Fons Gabreëls Probusclub Leeuwarden 7 maart 2012

2

3 Neanderthalers vernoemd naar vindplaats van eerste fossielen in het Neanderthal (1856) locale leraar herkende ze als menselijke fossielen beschrijving door prof. Schaaffhausen (1858): fossielen van een wild en barbaars ras uit het noorden van Europa, verdreven door Kelten en Germanen Virchow leverde scherpe kritiek (1872): fossielen zijn van een ziek, modern individu en niet van een prehistorische mens

4 Nieuwe vondsten nieuwe vindplaatsen in Europa, Midden-Oosten en Centraal-Azië maakten onwaarschijnlijk dat het om een ziekelijke variant ging grote vondst in 1899 in Kroatië leverde overtuigend bewijs dat de Neanderthaler een aparte soort van vroege mensen vormt eigen soortnaam: Homo neanderthalensis (King,1864) leefde – jr geleden

5 Verspreiding Neanderthaler

6 Traditionele visie op Neanderthaler
Reconstructie van Neanderthaler fossiel vgls Marcellin Boule ( ) - grote mensaap met gebogen rug en knieën - domme bruut en kannibaal - staat dichter bij chimpansee dan bij mens

7 2 % verschil in DNA tussen chimpansee en H. sapiëns
Hersenomvang van chimpansee en Homo sapiëns 2 % verschil in DNA tussen chimpansee en H. sapiëns

8 Neanderthaler schedel
Voor- en zijaanzicht

9 Plaats in de genealogie van mens
Vanaf 1900 fel debat over plaats van Neanderthaler in de menselijke afstamming Twee stromingen: directe lijn van Neanderthaler naar Homo sapiëns (moderne mens) Neanderthaler zijtak in de evolutie van H. sapiëns Schedel van Neanderthaler vrouw, gevonden in Krapina, Kroatië

10 Stamboom van primaten primaten
(relatief) grote hersenen ogen staan naar voren: stereoscopisch zien grijphanden met nagels sociale structuur stamboom van primaten is a.h.w. overvloedig vertakte struik waarbij voortdurend zijtakken zijn gesnoeid (uitgestorven)

11 Evolutie van homoniden
Paranthropus Australopiticus Ardipithecus voorloper / voorganger ≠ voorouder

12 Vroege Homoniden Ardipithecus (‘Ardi’) 4,4 milj. jr (1994)
Australopithicus (‘Lucy’) 4 milj. jr (1924)

13 Australopithecus sediba
milj. jr - oude homonide ontdekt in Zuid Afrika: Australopithecus sediba waarschijnlijk oudste nu bekende voorloper van het geslacht Homo : - kleine tanden - duidelijke neus

14 Australopithecus → Homo
ongeveer 2 milj. jr geleden geleidelijke overgang waardoor ? gebruik van stenen werktuigen en het zich richten op eten van vlees ? eten van vis ? (viseiwitten groot effect op hersengroei)

15 Afstamming geslacht Homo
7 milj. jr gemeenschappelijke voorouder met mensapen 6 milj. jr afsplitsing chimpansee van mensachtigen (homoniden) 4,4 milj. jr Ardipithecus ramides, eerste rechtoplopende primaat 4 milj. jr Australopithecus (‘Lucy’) 2 milj. jr Australopithecus sediba 2 milj. jr Homo erectus

16 Afstamming Neanderthaler
Homo erectus (2 milj. jr geleden) trekt vanuit Afrika naar andere werelddelen deze mensachtigen komen terecht in andere biotopen → aanpassing aan omgeving ontwikkeling andere lichaamskenmerken in Europa ontstaat de Homo heidelbergensis ( jr geleden) hieruit ontwikkelt zich de Homo neanderthalensis ( jr geleden)

17 Afstamming Homo sapiëns
H. sapiëns is jr geleden in Afrika ontstaan uit een ondersoort van de Homo erectus (onafhankelijk van de Homo neanderthalensis) H. sapiëns koloniseerde vanuit Afrika de rest van de wereld bereikte jr geleden Europa en verdrong andere soorten, waaronder de Neanderthaler

18 Isolatie DNA uit fossielen
isolatie uit geselecteerde botten scheiding van vreemd DNA slechts minimale fragmenten DNA resteren; DNA in loop van tienduizenden jaren namelijk uiteengevallen m.b.v. computerprogramma’s worden stukjes samengevoegd (totaal ± 3 miljard baseparen)

19 DNA als moleculaire klok
stamboom opgesteld aan de hand van het onderling vergelijken van DNA hierbij is toegenomen kennis van de ± 300 levende primaten belangrijk uit de DNA-verschillen wordt afgeleid hoe lang geleden de gemeenschappelijke voorouder heeft geleefd uit DNA-overeenkomsten wordt verwantschap tussen soorten bepaald

20 H.sapiëns en H.neanderthalensis
Onderlinge contacten jr geleden? geen vermenging ? eerder genoom onderzoek leek dit te bevestigen mogelijk incidentele kruising, maar dan infertiel ? vermenging ? Bewijs als men mutaties in H. sapiëns aantoont die specifiek zijn voor de H. neanderthalensis

21 Geen vermenging ? Met DNA onderzoek werd genoom ontrafeld van H. sapiëns (2000) en deel van genoom van Neanderthaler (2009) Conclusies (2009): - laatste gemeenschappelijke voorouder leefde > jr geleden - DNA voor 99,8 % identiek; 0,2 % verschil - verschil valt buiten natuurlijke variatie H. sapiëns - bij eventuele kruising nageslacht mogelijk ?

22 Wel vermenging eind 2010 volledige genoom van Neanderthaler ontrafeld
huidige Afrikaanse H. sapiëns heeft geen Neanderthaler-genen Euraziatische H. sapiëns : wel vermenging, heeft 1-4 % Neanderthaler-genen

23 Denisova-mens (nov. 2010) Na volledige DNA-analyse uit vingerkootje:
Denisova-mens (Zuid-Soedan) leefde samen met Neanderthaler en H. sapiëns (± jr terug) Na volledige DNA-analyse uit vingerkootje: Denisova-mens verschilt van zowel H. sapiëns als de Neanderthaler Denisova-mens staat dichter bij H. sapiëns dan de Neanderthaler zijn H. sapiëns, Denisova-mens en Neanderthaler wel aparte soorten ?

24 Genoomonderzoek Neanderthaler
Vergeleken met het genoom van de Homo sapiëns geen gen om melksuiker om te zetten (veeteelt vanaf jr geleden) wel taalontwikkelingsgen (FOXP2-gen) (bij ontbreken niet of nauwelijks taalontwikkeling) sommigen mogelijk blanke huid en rood haar door mutatie in MC1R gen; dit is een andere mutatie dan bij moderne, roodharige Europeanen mitochondriëel DNA minder energie / tijdseenheid dan mtDNA van H. sapiëns

25 Kenmerken Neanderthaler
Ongeveer 400 skeletten gevonden - lengte tot 1.60 m - skelet zware botten, forse spiermassa → grote kracht breed en kort lijf - aangezicht grote neus, terugwijkende kin - schedel zware wenkbrauwboog, laag voorhoofd langgerekte schedel, welving achterhoofdsbeen herseninhoud >> H. sapiëns - liep rechtop en niet gebogen Overige kenmerken volstrekt onbekend

26 Neanderthaler vs H. sapiëns
schedel van een Neanderthaler (links) naast die van een H. sapiëns uit dezelfde tijd skelet Neanderthaler

27 Uiterlijk Neanderthaler
voetafdruk Neanderthaler Natuurhistorisch Museum, Praag reconstructie gelaat Neanderthaler

28 Leefwijze Neanderthalers (1)
leefden in zware omstandigheden (2 ijstijden) werden gemiddeld 30 jr leefden in groepen en trokken rond woonden in grotten; bouwden mogelijk schuilplaatsen kenden het gebruik van vuur maakten vuistbijlen en speerpunten van vuursteen vuistbijlen en geperforeerde diertanden

29 Leefwijze Neanderthalers (2)
uitstekende jagers op groot wild gebruikten handsperen voor jacht op oeros, wisent, hert, rendier, muskus-os met korte handspeer werd gestoken → contactgevechten (veel skeletten met verwondingen aan hals en hoofd) carnivoren, geen vis-eters verzamelden waarschijnlijk ook planten, schaaldieren, reptielen kookten (soms) hun voedsel (Irak 2010) mogelijk kannibalisme

30 Neanderthalers op jacht
Neanderthalers met handspeer in gevecht met oeros waarbij vaak verwondingen werden opgelopen T. Berger National Geographic 2006

31 Leefwijze Neanderthalers (3)
geen kunstuitingen sporadisch geperforeerde diertanden / schelpen skeletten soms genezen van ernstige verwondingen → wijzend op verzorging door anderen sporen van grafrituelen in grotten bijgezet in foetushouding gericht naar oosten duim en wijsvinger in mond grafgiften: bloemen en dieren droegen mogelijk losse huiden als kleding

32 Taal Neanderthaler Blijft onderwerp van felle discussie en speculatie - anatomisch uitgerust om te spreken ; (gefossileerd) tongbeen lijkt identiek aan dat van H. sapiëns - recent aanwezigheid van enkele, voor taal noodzakelijke taalgenen aangetoond Men neemt aan dat Neanderthalers mogelijk een begin van primitieve taal hadden

33 Waarom uitgestorven? H.sapiëns verscheen jr geleden in Europa Neanderthaler ± jr geleden uitgestorven Diverse theorieën minder energieproductie, minder aangepast aan zware omstandigheden (ijstijden) onvermogen zich aan te passen, gezien de over duizenden jaren stagnerende, gespecialiseerde cultuur verdrongen door handigere, lichter gebouwde H.sapiëns wellicht uitroeiing door H. sapiëns

34 Eerste Nederlandse vondst

35 Noordzee Noordzee is rijkste pleistocene schatkamer van Europa
tijdens pleistoceen was Noordzee droog en koud steppegebied met meanderende rivieren in dit gebied leefden mogelijk een paar honderd Neanderthalers door klimaatverandering jr geleden stijging zeespiegel waardoor steppe onder water kwam

36 ‘Nederlandse’ Neanderthaler
10 cm groot fragment van schedeldak, gevonden voor Zeeuwse kust in 2001 bot van Neanderthaler (Leipzig, Leiden, 2009): op grond van vorm, CT-scans en vergelijking met 3D-modellen van bekende Neanderthalers op dezelfde plaats vuistbijlen en mammoetresten datering jr oud jong volwassen man isotopenonderzoek: vleeseter, geen viseter

37 Conclusies Homo neanderthalensis niet directe voorouder van Homo sapiëns Neanderthaler lijkt een voorganger in de evolutie Is de H. neanderthalensis wel een aparte, maar uitgestorven mensensoort?

38 In 2011 zal een reconstructie van onze stamboom worden gemaakt op basis van DNA-analyses .
Zijn er nog vragen?