Poldermolens & Wateropvoerwerktuigen dinsdag 9 februari 2016 Ranko Veuger

Poldermolen - exameneisen Kent van de poldermolen: De voornaamste werktuigen scheprad Vijzel Tonmolen of vijzelton Waaier of centrifugaalpomp De manier van aandrijven van het wateropvoerwerktuig hoe het proces verloopt: water opvoeren, van polder naar boezem => wat kom je tegen?

‘Onder zeeniveau’

Ingepolderd Nederland

Poldermolen - inleiding Kort en bondige historie: Ontwatering van het veen via veenstromen /rivieren Snellere afvoer van water door graven van greppels en sloten => veen klinkt sneller in Dijken eromheen om het (zee)water tegen te houden => Sluizen die bij laagwater het overtollig water aflaten Op een bepaald moment was dit niet voldoende meer => men probeerde het water met hulpmiddelen, hand bediend of rosmolens Windmolen wordt toegepast om water af te voeren: ergens tussen de 13e en 14e eeuw opgekomen

Poldermolen - inleiding Vervolg historie: Volgende stap: kleinere meren droogmalen 16e eeuw, de volwassen achtkante binnenkruier ontstaat Begin 17e eeuw grote droogmakerijen, Schermer, Beemster, introductie getrapte bemaling 18e eeuw, uitgeveende polders verder droog gemaakt, grote opvoerhoogte nodig. Eind 18e eeuw: grote polders op stoom over, Haarlemmermeer, Cruqiuis. Begin 19e eeuw: motorisering polderbemaling, ruwolie, electra, afgeknotte rompen, moderniseringen zoals Ericsson installatie, Dekkerpompen

Een polder in doorsnee

Poldermolen - inleiding Waar komt hij voor? Voornamelijk in het westen en noorden van het land: Groningen, Friesland, Noord- en Zuid Holland, Utrecht, Gelders rivierengebied, Noord Brabant Is het een Nederlandse uitvinding? Dat mogen we graag denken maar de oudste bekende vermelding van een poldermolen is op dit moment een molen in West Vlaanderen (de Moeren)

Poldermolen – Typen(groot) De wipmolen of kokermolen het oudste type poldermolen Achtkante poldermolen Binnenkruier (boven IJ) Buitenkruier (onder IJ) Stenen poldermolen Rond 12 kantig Amerikaanse Windmotor Friesland en NH (Kalverpolder)

Poldermolen – Typen(klein) Mounts (moents): Friese variant van achtkante grondzeiler Spinnekop: Friese variant van wipmolen Weidemolen: simpel en klein watermolentje Tjasker: Zeer simpele tonmolen ‘Bosmanmolen’ Simpele stalen molen met waaier Ook andere fabrikanten

Polderbemaling type Typen bemaling Van laag naar hoog: In één keer In meerder stappen: Getrapte bemaling: een molengang tweegang driegang Viergang

Polderbemaling type Bemaling boezem In- en uitmalen Van ene boezem naar de andere: ‘strijkmolens’ Zes Wielen en Rustenburg Van Raaksmaatsboezem naar Schermerboezem Van lage boezem(transport) naar hoge boezem(berging): complex Kinderdijk In- en uitmalen In winter uitmalen, in zomer inmalen Vooral bij hooggelegen polders zoals de Zijpe en Hazepolder

Polderbemaling type In- en uitmalen Hoe? In winter water de polder uit in zomer water de polder in Vooral bij hoogliggende polders Noord Holland: de Zijpe en Hazepolder Hoe? Met een circuit en sluisjes Met een extra vijzel

Wateropvoerwerktuigen - typen Scheprad Vijzel Schroefpomp (systeem Dekker) (Texel, Hazerswoude, Maarssen) Centrifugaalpomp / Waaierpomp

Scheprad Oudste vorm geheel van Hout

Scheprad In een achtkante binnenkruier Diameter: 5.50 à 6.50 m Breedte: 40 tot 60 cm Opvoerhoogte: max. 1,5 m Overbrenging: 2:1

Scheprad Waar het zitten? Achtkant => binnen Stenen romp => binnen, soms buiten wipmolen = altijd buiten de molen Open scheprad Half-gesloten scheprad Gesloten scheprad Scheprad op afstand

Scheprad Onderdelen (hout): 1 Afschotcirkel 2 Hoekzwaard 3 Afschot 4 Hoofdschoep 5 Tussenschoep 7 Gording (staal)

Scheprad

Scheprad IJzeren Scheprad: 1 plaats wiel 2 lagerpen binnen 3 Wateras 4 Schoepveer 5 lagerpen buiten 6 Gording 7 Sintelstuk 8 Schoep

Scheprad (Uit Jan de Besten) Aanzicht: B Schoepen C Gordingen D Intredepunt E Uittredepunt F Opleider H Opvoerhoogte K Slagdorpel S Afschotcirkel T Tasting W Wachtdeur

Scheprad (Uit Jan de Besten) Bovenaanzicht: G Krimpmuren J Verwijding L Voorwaterloop M Achterwaterloop W Wachtdeur b breedte schoep

Scheprad houten wateras gietijzeren wateras

Scheprad Lagering B = Binnenstoel A = buitenstoel

scheprad Op de foto: Krimpmuren Scheprad Achterwaterloop

scheprad Op de foto: Frontmuur Achterwaterloop Krooshek

Scheprad Op de foto: Deur Scheprad Wateras buiten lagerstoel Romp / Veldmuur Deur Scheprad Wateras buiten lagerstoel

scheprad Op deze foto: Schoepen Gording Wateras buitenlagerstoel

scheprad Rond de Wachtdeur: Wachtdeur Nok Komstuk Krimp Slagstijl Slagdorpel

scheprad Op deze foto: Schoepen Gording Sintelstuk Wachtdeur Slagstijl Krimpmuur

scheprad Op deze foto: Buiten scheprad IJzeren wachtdeur Slagstijlen

scheprad Op deze foto: Pothuis Dubbele wachtdeur

scheprad Op deze tekening: Pothuis Dubbele deuren Voorwaterloop

scheprad Op deze tekening: Onderschijfloop Waterwiel Wateras Wachtdeur Voorwaterloop Scheprad Krimp Buitenstoel Achterwaterloop

scheprad Op deze tekening: Waterwiel Wateras Kruisarmen Velg kammen

Vijzelton of tonmolen De tonmolen

Vijzelmolen Vijzel: Opvoerhoogte: max 4 a 5 meter Breedte: 1.00 tot 2.00 m Materialen: Hout en staal Overbrenging: 1:2 Helling: 30 graden

Vijzelmolen

Vijzel (hout) Op deze tekening: Spilkalf Onderbonkelaar Vijzelwiel Hals Vijzelbalk Waterloopdek Stortebed Bovenkalf Halslager Vijzel (hout)

Vijzel (hout) Op deze tekening: Vijzelkom Vijzel Waterpeluw Waterlager Onderkalf Vulpunt Kroosbrug krooshek Vijzel (hout)

Vijzel (hout) Op deze tekening: onderkroon met taats gang vijzelbalk slagijzer duigen Spijkerband bovenkroon met tap spoed Vijzel (hout)

Op deze foto: 3 gangen vijzelbalk slagijzer duigen Vijzel (hout)

Vijzel Op deze foto: Vijzel (snel draaiend) vijzelkom

Vijzel Op deze foto: Stalen vijzel Vijzelkom hekwerk

Vijzellagering boven Op deze tekening: A lager koningsspil B bovenlager Stalen vijzel Spilkalf Wervelbalk Bovenlager vijzel Taats koningsspil Lagerstoel Halslager(steen) Vijzelwiel Hartlijn vijzel bovenkalf C halslager houten vijzel

Vijzellagering onder Op deze tekening: Waterpeluw Verstelbare vorm Stelwiggen Bronzen neut Onderkant vijzel

Vijzelmolen Op deze tekening: Wachtdeur (hangend)

Vijzelmolen Op deze tekening: boezem Voorwaterloop Wachtdeur Onderbonkelaar Vijzelwiel Vijzel Achterwaterloop Kroosbrug Krooshek Molentocht Vijzelmolen

Een modern vijzelgemaal

Poldermolens Aandachtspunten poldermolenaar (in H7) Polderpeil Boezempeil Verhangmalen Wachtdeur Krooshek

Weidemolen

Weidemolen – verspreidingsgebeid

Weidemolen Waar: Noord Holland speciaal Zaan en Waterland Doel: Bemaling kleine polders Onderbemaling van weilanden

Weidemolen Types: Klein Groot (klap)staart Zelfkruiend Vlucht 2 tot 4 m Geen zeilen maar borden Groot Staart met schoren Vlucht 4 tot 9 m Vaker zeilen

Weidemolen Het kleine type

Weidemolen Het grote type

Weidemolen Bemalingswerktuig: Waaierpomp Vijzeltje Waaierpomp: Soort centrifugaalpomp Inlaat aan bovenkant Vier houten bladen Spil met koppelstuk Geheel onder water

Waaierpomp

Waaierpomp

Waaierpomp

Waaierpomp

Malende wipmolens Als de polder de vol is en er is een beetje wind…

Malende wipmolens Als de polder vol is en er is wind dan kan het er ook zo aan toe gaan…

Les Poldermolens - Colofon Voor het samenstellen is gebruik gemaakt van: Tekeningen van J.G. Wiessner Tekeningen van Anton Sipman Tekeningen van G.J. Pouw Foto’s van Jos van Schooten Foto’s van Kees Vanger Filmpjes ter beschikking gesteld door Thijs van Hoof

Poldermolens Vragen ?? Tot over 14 dagen