Johan de Witt de eerste echte Republikein? De Staatsopvatting van Johan de Witt aan de hand van de Deductie van 1654 Dr. S. ter Braake, Vrije Universiteit Amsterdam 22 maart 2014, Rijnsburg

Aanleiding Deductie Vredesonderhandelingen met Engeland vanaf 1653 Lord Protector Oliver Cromwell eist uitsluiting van Willem III van Oranje van de hoogste functies Johan de Witt staat dit wat betreft Holland toe in de Akte van Seclusie, storm van verwijten volgt

Opbouw Deductie Relaas van de onderhandelingen Deel I: Betoog dat Holland alle recht had de Akte van Seclusie aan te nemen Deel II: Waarom erfelijk gezag slecht is

De Deductie in Cijfers Aantal woorden: 34.453 Aantal zinnen: 749 Aantal woorden per zin: 46 Tijd om voor te lezen: 5 uur Mark Rutte (Innovation Convention in Brussel op 10 maart 2014): 2.199 woorden, 16 woorden per zin

Wordcloud Deductie

Woordfrequentie Ende: 1275 keer Provinc/tie(n): 262 Acte: 72 Unie(n): 72 Prince: 63 Vrede: 53 Seclusie: 50 Saecke: 47 Tractaet: 41 Beverningk: 41 Nieupoort: 41 Oraigne: 31 Republiecque: 32 Godt: 27 keer (+ 10 keer een afgeleide) Vryheyt: 27 Bondtgenooten: 24 G(h)emeene: 22 Bondtghenooten: 12 Ondanckbaerheyt: 12 (samen met Ondanckbaerheydt) Publijcque: 5

Thema’s I. De Nederlanden als een eenheid 2. Algemeen Belang 3. Erfopvolging 4. De rol van God

7 of 17 Nederlanden? 1363 Bourgondië: Cadeau van de koning van Frankrijk aan zijn zoon Filips de Stoute 1384 Artois, Vlaanderen, Franche-Comté, Nevers, en Rethel: huwelijk (1369) met erfdochter Margaretha van Vlaanderen 1421 Namen: gekocht van Jan III van Namen, die gebukt ging onder schulden 1430: Brabant, Limburg: Filips de Goede bepleit zijn opvolging met succes

7 of 17 Nederlanden? 1435 Picardië, Péronne, Axerois en Macon: vrede van Atrecht met Frankrijk 1441/1451 Luxemburg: verkocht door hertogin Elizabeth, bij gebrek aan een erfgenaam 1463 Picardë: Franse koning koopt dit gewest terug zoals bepaald in 1435 1477 De facto verlies van Bourgondië en Artois, recente veroveringen gaan teniet

17 of 7 Nederlanden? 1428/1433 Henegouwen), Holland, Zeeland: claims op basis van dubbelhuwelijk 1385, ‘zoen’ van Delft 1428, na burgeroorlog Hoeken en Kabeljauwen 1515/1524 Friesland: Moeilijke inlijving door oorlog met Gelre 1528/1536 : Utrecht, Overijssel, Drenthe, Groningen: Oorlog met Utrecht eindigt in 1528, andere provincies volgen 1543 Gelre: Langlopend conflict eindigt met opvolging door Karel V

Bourgondische bepalingen 1548/1549: Karel V weekt de Bourgondische Nederlanden los van het Duitse Rijk en bepaalt dat de erfopvolging in al die territoria hetzelfde is

Opstand: een briljant masterplan van republikeinisme? Weg van Spanje, maar wat nu te doen met soevereiniteit? Na een aantal mislukkingen richting Frankrijk en Engeland, soevereiniteit in 1587 over op de Staten van iedere provincie als vertegenwoordigers van de bevolking Einde eenhoofdig gezag bij toeval Stadhouders nu dienaars van de Staten

Unie van Utrecht 1579 Defensief verbond Geen onaangekondigde acties van een van de provincies die de anderen zou kunnen meetrekken in een oorlog Johan de Witt gebruikt de Unie en wat daar kort op gebeurde als een van de grondteksten voor zijn betoog: ‘Het staat immers buiten kijf dat hun interpretatie de juiste moet zijn en dat hun oordeel zonder enig probleem gevolgd kan worden.’

2. Algemeen belang Hoe maak je een eenheid van een samenraapsel van provincies? Een gelegenheidsalliantie? Idee van corpus Christi (iedereen een taak om alles te laten functioneren) <= veel gebruikte metafoor: ‘Deze gebeurtenis is extra schrijnend omdat degene die de onderwerping afdwong door zijn ambt, en de eed daarop afgelegd, zelf een onderdaan was van het lichaam wiens leden hij probeerde te onderwerpen.’ Gemeene Saecke; Gemeene Beste; Gemeene Welvaren; ter liefde van ’t gemeen; 't interest vanden Staet in't gemeyn

Een roep tot saamhorigheid “Hebben de zeven verenigde provincies niet een gezamenlijk belang bij hun voortbestaan? Hebben zij niet dezelfde angst voor alle buitenlandse machten? Zijn zij niet door verbintenissen en huwelijken, van zowel regenten als van andere inwoners, door verenigingen, compagnieën en broederschappen, zowel voor handel als voor andere belangen, door omgang, wederzijdse bezittingen, gewoonten en andere zaken zodanig aan elkaar gehecht, door elkaar geknoopt en gevlochten dat het bijna onmogelijk is hen door iets anders dan door buitensporig geweld, wat niet voorkomt zonder belangrijke leiders, uit elkaar te scheuren?”

Solidariteit nieuw? Vooral solidariteit bij inbreuk op de privileges, zoals bij de ketterbestrijding Over het algemeen echter: nog veel verdeeldheid en voorkeur voor particuliere belangen. Onderhandelingen van Hollandse steden met de vorst ten koste van de andere steden.

3. Erfopvolging: lijn van stadhouders Onder de Bourgondiërs: 1428-1432: Frank van Borssele, heer van Sint Maartensdijk en Zuylen 1433-1440: Hugo van Lannoy, heer van Santes (bij Rijsel) 1440-1445: Willem van Lalaing, heer van Bingincourt 1445-1448: Gozewijn de Wilde 1448-1462: Jan van Lannoy 1462-1477: Lodewijk van Gruuthuse, prins van Steenhuize 1477-1480: Wolfert VI van Borselen, heer van Veere 1480-1483: Joost van Lalaing, heer van Montigny-en-Ostrevant en Hantes

Erfopvolging: lijn van stadhouders Onder de Habsburgers: 1483-1515: Jan III van Egmont, graaf van Egmont 1515-1521: Hendrik III van Nassau-Breda, graaf van Nassau-Breda 1522-1540: Antoon I van Lalaing, graaf van Hoogstraten 1540-1544: René van Chalon, prins van Oranje 1544-1546: Lodewijk van Vlaanderen, heer van Praet 1547-1558: Maximiliaan II van Bourgondië, markies van Veere 1559-1567: Willem van Oranje, prins van Oranje 1567-1573: Maximiliaan van Hénin, graaf van Boussu 1573-1574: Filips van Noircarmes, heer van Noircarmes 1574-1577: Gilles van Berlaymont, baron van Hierges

Erfopvolging: lijn van stadhouders In dienst van de Staten: 1572-1584: Willem van Oranje, prins van Oranje 1585-1625: Maurits van Nassau, prins van Oranje 1625-1647: Frederik Hendrik van Oranje, prins van Oranje 1647-1650: Willem II van Oranje,

Erfopvolging: lijn van stadhouders Discrepantie: voor Johan de Witt is de stadhouder niet meer dan een beëdigd ambtenaar van de verschillende Staten. Voor veel anderen is hij (en de Oranje dynastie) niet de plaatsvervanger maar de vervanger van de vorst geworden.

Erfopvolging een slecht plan … … ‘volgens alle politieke schrijvers’ … volgens voorbeelden uit de bijbel … volgens voorbeelden uit de Griekse, Romeinse, en Middeleeuwse West-Europese geschiedenis Echte adeldom komt van personen die tot het bestuur van de Republiek worden geroepen Kortom: teveel macht bij één persoon of familie corrumpeert altijd

De rol van God 37 keer een vermelding van God (meer dan 1 op de 1000 woorden). Al het goede komt in eerste instantie van hem Wat wij tegenover anderen rechtvaardig vinden, moeten wij ook accepteren Bindmiddel: ‘En worden hun harten en zielen niet bovenal verbonden door de goddelijke band van dezelfde godsdienst?’ Eeuwige versus het tijdelijke: ‘onsterfelijke vergaderingen en instellingen’ versus ‘uiterlijke pracht en autoriteit van sterfelijke mensen.’ Deugden zijn eeuwige schatten; wereldse goederen slechts tijdelijk. Daarom zijn mensen met goede deugden de werkelijke nakomelingen van eerdere leiders.

Conclusie: Vader Republikeins Gedachtengoed? Johan de Witt baseert zich vooral op oudere schrijvers en voorbeelden uit de geschiedenis om zijn argumenten kracht bij te zetten Dat is echter ook niet nieuw: ‘geen nyeuwicheyt’ werd gezien als iets positiefs Kracht van de Deductie zit hem vooral in de logica van het betoog, de zienswijze is niet nieuw