Erik van der Spek evdspek@hvds.nl Meester van metaforen Erik van der Spek evdspek@hvds.nl

Verkiezingsprogramma PVV “De afgelopen decennia zijn wij getuige van de langzame erosie van onze vrijheid en onafhankelijkheid. Een trots volk zwemt een fuik binnen die steeds knellender wordt. We zijn erin gelokt door progressieve elites die ons welvaart beloofden en ons bang maakten voor het alternatief: economische ondergang en oorlog. Wie zich verzet, kan rekenen op de grijsgedraaide langspeelplaat van linkse journalisten en linkse politici: die is xenofoob, populist, of wil zich verschuilen achter de dijken. Liefst alle drie.”

Metaforen PVV Metaforen zijn een vast onderdeel geworden van het politieke discours. Was een verkiezingsprogramma vroeger een zakelijke weergave van de belangrijkste voornemens van een partij, nu is het een van de middelen waarmee de partij strijdt om de gunst van de kiezer. Het gaat steeds meer over de soundbite en de oneliner. De toon en de verpakking worden steeds belangrijker, en daarmee ook het gebruik van metaforen.

Wat zijn metaforen? Aristoteles: Een metafoor bestaat daaruit dat men een woord in de betekenis gebruikt die dit woord oorspronkelijk niet toekomt. Een tekstschrijver is een hoer Een metafoor is een woord dat niet letterlijk bedoeld is, maar waarbij je wel gebruik maakt van de oorspronkelijk betekenis en associaties.

Stekkerdoos http://www.youtube.com/watch?v=L3e7MYZEBZ4 Te letterlijk, en een open deur voor Wilders, die constateerde dat de stekker er bij Sap nooit helemaal in gezeten had. Het incident bleef haar achtervolgen tot het einde van haar carrière. Nog op 5 oktober 2012 concludeerde NRC Handelsblad: “De drie doodsteken voor Sap: Kunduz, Dibi… en uiteraard die stekkerdoos.” http://www.youtube.com/watch?v=L3e7MYZEBZ4 5

Waarom metaforen? 1. Om iets nieuws te verbinden met iets bekends 2. Om een verhaal aantrekkelijker en afwisselender te maken 3. Om een betoog krachtiger te maken 4. Om bepaalde frames te versterken 5. Om creativiteit te bewerkstelligen Voorbeelden: 6

Iets nieuws verbinden met iets bekends In een grijs verleden wisten we meer over onze hersenen dan over computers. Daarom werden computer in de begintijd vaak vergeleken met onze hersenen. Een computer kon taken uitvoeren, zoals rekenen, die tot dan specifiek menselijk waren. Die metafoor maakte het mogelijk om bijvoorbeeld computers te voorzien van een geheugen. En net als bij mensen werd dat verdeeld in een werkgeheugen en een langetermijngeheugen of vast geheugen: de harde schijf dus. Maar: je vergelijkt in principe het minder bekende met het bekendere. Mijn kinderen leerden omgaan met computers lang voordat ze iets begrepen van hersenen. Dus voor hen iss het veel logischer om de andere kant op te vergelijken. Mensen die slecht geslapen hebben, zeggen bijvoorbeeld: ik heb vandaag opstartproblemen. Als ze iets vergeten zijn, zeggen ze: het is compleet van mijn harde schrijf gewist. Ik moet nodig eens wat geheugen laten bijplaatsen. Je ziet dat ook terug als je op internet zoekt naar cartoons over computers: drie van de vier stellen computers voor als een menselijk wezen. 7

Abstracte concepten toelichten Een andere manier om iets nieuws met iets bekends te vergelijken, is praten over abstracte concepten. NRC Handelsblad: Een rechtvaardige samenleving zorgt voor twee dingen: een vangnet voor de allerarmsten en een ladder waarmee mensen zich omhoog kunnen werken. De regering heeft hervormingen in het stelsel van sociale zekerheden geïntroduceerd die scheuren in het vangnet maken en die ladder buiten bereik brengen. In dit fragment is economisch met taal omgegaan. Om de informatie die besloten ligt in de begrippen vangnet en ladder over te brengen zonder metaforen, is veel meer tekst nodig. Bovendien zou een dergelijke uitleg al snel een technisch karakter krijgen. Deze versie is fris, duidelijk en spreek tot de verbeelding. 8

Variatie en aantrekkelijkheid: sportmetaforen Sluitpost Kuitenbijter Stofzuiger Postbode Wieltjeszuiger Waterdrager Sport is concreet genoeg. Er is geen noodzaak om begrippen te verduidelijken. Maar als je een voetbalwedstrijd of een Tour de France-etappe aantrekkelijk wilt houden, heb je behoefte aan variatie. Metaforen helpen daarbij. Sportmetaforen. Zie Voetbaltaal van René Appel. Een keeper heet een sluitpost, verdedigers zijn terriërs of kuitenbijters (als ze vasthoudend zijn). Een middenvelder is een stofzuiger of een postbode. Bij wielrenner is een knecht al gauw een waterdrager, een renner die het tempo niet kan bijhouden staat geparkeerd. 9

Metaforen bepalen het debat Verkiezingen in de VS: zwarten aan de ketting Van de zomer tijdens de verkiezingsstrijd sprak vice-president Joe Biden zo’n 800 mensen toe in Virginia – voor het merendeel zwarte Amerikanen. Daarbij voorspelde hij dat Mitt Romney hen weer aan de ketting zou leggen. Hij kreeg een storm van protest over zich heen. [film] Romney – en vele andere Republikeinen – reageerden alsof ze door een adder gebeten waren. Maar het campagneteam van Obama reageerde laconiek (‘het was een metafoor’) en gaf aan dat Obama het waarschijnlijk met de strekking van Biden’s opmerkingen eens is. Ook Biden blijft achter zijn woorden staan, hoewel hij wel aangaf dat hij liever ‘shackles’ in plaats van ‘chains’ had gebruikt. Waarmee maar weer eens gezegd is dat de keuze van een metafoor nauw luistert. http://www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&v=f7Q1I6PIIuY 10

Europa als geldverslindend monster Frames Metaforen kunnen dus helpen om een bepaald frame te versterken, een conceptueel kader dat rijk aan betekenis en associaties is, en dat vaak bepaalde emoties bij het publiek oproept. Zo hanteert de PVV het frame van de EU als geldverslindend monster dat onze onafhankelijkheid bedreigt. In het PVV-programma wordt alles uit de kast gehaald om dit frame pakkend neer te zetten. De grote vijand is Brussel (“de blinde bewoners van de ivoren toren in Brussel”), waar “lieden die de Groot-Europese gedachte aanhangen” bouwen aan een superstaat. De EU “heeft nog vele nachtmerries voor ons in petto”, en kost vooral heel veel geld: “Holle bolle EU heeft steeds meer geld nodig.” Ook de SP begrijpt heel goed dat metaforen een rol kunnen spelen bij framing. Het programma hanteert een aantal duidelijke oneliners: zorg is geen markt, Nederland is geen eiland en Europa is geen fort. Daarmee brengt het de visie van de partij in gecondenseerde vorm over. Soms gebruikt het programma een tegenstelling van metaforen: “Sociale zekerheid is geen kostenpost, maar de basisverzekering van onze samenleving.” Europa als geldverslindend monster 11

Misdaad: virus of beest? Hoe werken metaforen? Onderzoekers van de universiteit van Stanford, hebben een leesexperiment gedaan bij twee groepen studenten. Ze kregen allebei een tekst te lezen over groeiende misdaadcijfers in de fictieve stad Addison. De teksten verschilden alleen in de gebruikte metaforen. In de ene helft van de teksten werd misdaad beschreven als een virus, in de andere werd misdaad vergeleken met een beest. Aan de lezers de taak om een oplossing aan te dragen voor dit probleem. Lezers van de tekst waarin misdaad werd voorgesteld als een virus, kwamen met oplossingen die sterk overeenkomen met het bestrijden van een echt virus: de oplossingen werden vooral gezocht in het voorkomen van misdaad, door het bestrijden van armoede en het verbeteren van het onderwijs. Lezers van de tekst waarin misdaad werd voorgesteld als een beest, kwamen met meer restrictieve oplossingen. Oplossingen werden gezocht in het vangen en opsluiten van misdadigers. Beide groepen beriepen zich op de statistieken. Misdaad: virus of beest? 12

Opdracht Bedenk een metafoor die op deze column van toepassing is Schrijf een paar zinnen om de tekst op te frissen met behulp van deze metafoor 13

Invalshoek: ING IM Balansbeheer als puzzel Financiële doolhof Grip op uw beleggingen Evenwicht in uw portefeuille 14

Metafoor als logo Als een metafoor de invalshoek van je verhaal kan bepalen, kan het ook als symbool staan voor het verhaal dat een bedrijf wil vertellen. Een paraplu is een prachtige metafoor voor bescherming, bescherming tegen de regen en bij uitbreiding tegen alle nare dingen die ons kunnen overkomen. En bescherming is weer een sleutelwoord voor een verzekeringsmaatschappij. 15

… of als beeldmerk Dat geldt ook voor politieke partijen. De tomaat is zo sterk met de SP verbonden, dat ze het beeld vaak zonder bijgaande tekst afbeelden. Wat is er zo goed aan deze metafoor? De tomaat is – net als het rotte ei - het handelsmerk van de actievoerder. Maar het is ook het wapen van de tegenstemmer. Dat is dus een kracht, maar ook een zwakte: de tomaat past minder bij een partij die mee wil regeren. Vandaar dat Roemer bij de laatste verkiezingen geen tomaten meer gooide, maar tomatenijsjes uitdeelde. Daarmee laat hij zien dat de SP een actiepartij light is. 16

Metaforen en nieuwe taal Met metaforen kun je een oud begrip of probleem op een andere manier bekijken. Nieuwe metaforen veranderen niet alleen de taal, ze zorgen ook voor nieuwe inzichten. In het denken over bedrijven en organisaties zijn metaforen heel belangrijk. Gareth Morgan heeft er een boek over geschreven, Images of Organization. Je kunt een bedrijf vergelijken met een machine, maar ook met een levend organisme. Dat verschil laat zien dat zo’n metafoor niet neutraal is. De machinemetafoor legt de nadruk op efficiëntie en regelbaarheid. Maar als je een bedrijf ziet als levend organisme, let je op andere aspecten. Bijvoorbeeld op aanpassingsvermogen. Nieuwe metaforen maken het mogelijk een oud probleem in een nieuw licht te zien. EU heeft nieuwe metaforen nodig staat boven een artikel over de Europese eenwording: “Europa is geen legodoos waar de politieke elite van kan bouwen wat ze wil. Het is eerder een grote tuin, waar de echte tuinman geduldig snoeit, wiedt en plant, maar waar ook ruimte is voor spontaniteit en openheid.” Bedrijf: machine of organisme? 17

Tot slot “Kennen is niets anders dan het inruilen van oude metaforen voor nieuwe.” (Friedrich Nietzsche) 18