Fronto-temporale dementie Semantische variant Patiëntdemo 30-03-05 Ariane Bour

Patiënt Dhr. V, 72 jaar, voormalig eigenaar van handel in ijzerwaren. Medische VG; basocellulairca voorhoofd, hypertensie Med; enalapril

anamnese Sinds 3 jaar ‘vergeetachtig’ Problemen met namen, woorden en afspraken Ondervindt zelf weinig problemen

Heteroanamnese (echtgenote en zoon) Sinds 5-7 jaar klachten, geleidelijk verslechtering Verkeerd gebruik woorden en vreemde zinsconstructies Opdrachten niet of verkeerd uitvoeren Namen van bekenden niet herinneren/ mensen niet herkennen Onrustig, ‘neurotisch’ en ongeduldig,drammend Winkelieren gaat ongestoord! Moeilijk om klachten te verwoorden, maar omgeving wordt stapelgek

Psychische anamnese Geen stemmingsverandering Geen evidente emotionele afvlakking Geen hallucinaties of achterdocht Geen verandering dagritme Dwanghandelingen Enig interesseverlies door minder begrip Lichte karakterverandering

Sociale anamnese Gehuwd, 2 zonen Hobbies; fietsen, lezen detectives Geen hulp bij eigen verzorging Administratieve zaken thuis goed geregeld

Neurologisch onderzoek Indruk Vriendelijk en cooperatief, verzorgd uiterlijk conform kalenderleeftijd Gebruikt veel ‘excuses’, reageert lacherig op fouten Stopwoorden (‘feitelijk’) Zoekt hulp bij bekenden

Neurologisch onderzoek Hogere cerebrale functies Inprenting gestoord, retrieval goed Taal; Goede zinnen, fluent, stopwoorden, parafasieën Licht gestoord begrip en benoemen. Lezen en schrijven ongestoord MMSE 25/30

Neurologisch onderzoek Geen focale neurologische afwijkingen

conclusie 72-jarige man met geleidelijk progressieve verandering in aangeleerde vaardigheden, zich uitend in taalbegripstoornis, stoornis in korte termijn geheugen en lichte karakterveranderingen, waardoor het functioneren licht gestoord is. E.e.a. suspect voor dementieel syndroom

Aanvullend onderzoek CT cerebrum: ga SPECT: ga Lab: ga Apo E typering: E3/E3 EEG: normaal

Neuro-psychologisch onderzoek Spontane spraak Semantische parafasieën Standaard onderwerp stopwoorden Taalbegrip Licht gestoord in gesproken en geschreven taal Benoemen Gestoord met semantische parafasieën Verbale geheugen Licht gestoord Word-fluency gestoord Herkennen bekende personen Herkennen emoties

Diagnose Dementie uit het Fronto-Temporale Dementie spectrum: Semantische Dementie

dementie Syndroom gekenmerkt door progressieve achteruitgang in meerdere cognitieve functies of stoornissen in gedrag en persoonlijkheid bij normaal bewustzijn, dusdanig dat het dagelijks functioneren gestoord raakt.

indeling 1.Corticale syndromen 2.Subcorticale syndromen 3.Syndromen met gemengde kenmerken

Ad1. Corticale dementie Uit zich in achteruitgang van corticale functies. Cognitieve functiestoornissen staan op de voorgrond M.Alzheimer Frontotemporale dementiesyndromen M. Creutzfeld-Jakob ( diffuse Lewy-body disease)

Ad 2. Subcorticale dementie Gekenmerkt door traagheid en ‘ophaaldefecten’. Vaak motore stoornissen. Geassocieerd met aandoening basale kernen; M.Parkinson, M.Huntington Normal pressure hydrocefalus Subcorticale arteriosclerotische encefalopathie/M.Binswanger Aids-dementie complex

Ad 3. Syndromen met corticale en subcorticale kenmerken Vasculaire dementie Lewy body dementie

Frontotemporale dementie-spectrum Subtype met gedragsstoornissen Fronto-temporale variant (FTD) 2. Subtype met taalfunctiestoornissen Progressieve non-fluent afasie (PA) Semantische dementie (SD) 3. Subtype met motorische stoornissen Fronto-temporale dementie met motor neuron disease Cortico-basale degeneratie (N.B.: 1 en 2 gaan vaak samen en worden vaak als zelfde aandoeningen gezien)

Frontotemporale dementie spectrum (I.e.FTD en PA en SD) FTD:AD= 1:5 Preseniele leeftijd 45-65 jaar (21-75jaar) Man=vrouw Duur ± 8 jaar (2-20 jaar) Vaak familiair Snel progressief/langzaam. Veel bias door sluipend begin; begin vaak niet precies bekend. 2 studies 50% familair

Kliniek frontotemporale dementiespectrum Gepaard met forse stoornissen in gedrag en karakterverandering Debuteert vaak met affectieve en psychiatrische problemen Daarna gedrags- en cognitieve stoornissen Opvallend goede lichamelijke conditie Somatiek uit zich in rigiditeit, zeer laat in proces

Cognitieve stoornissen bij frontotemporale dementiespectrum Spraakarmoede, leidend tot mutisme Teloorgaan van verwerken en genereren van informatie Verminderde abstractie en organisatievermogen Verminderde mentale flexibiliteit Opvallend goede ruimtelijke orientatie, behouden autobiografie, rekenfunctie

Frontotemporale variant (FTD) 3 subtypen Ontremde type Geremde/apathische type Type met stereotype gedrag en utilisatie

Gedragsveranderingen FTD Persoonlijkheid Overactief, rusteloos, ontremd Apathisch, initiatiefloos, ongeïnteresseerd Sociaal verkeer ‘asociaal’ ongepast gedrag en verbale uitingen Verwaarlozen hygiëne Eetpatroon Schrokken en proppen, grote hoeveelheden Hang naar zoet Affectie Verminderde empathie Hypochondrie en bizarre somatische pre-occupaties

Cognitie FTD Gedragsstoornissen en karakterverandering op de voorgrond Stoornissen in taalfuncties Geheugenproblemen; ‘afwezigheid’/verminderde attentie lijkt selectief in het voordeel van patient

Progressieve non-fluent afasie (PA) Zeldzaam; PA: preseniele AD= 1:40 Typisch in 6e decade; 50-65 jaar Man=vrouw Duur ± 8 jaar (4-12 jaar) Familiair in ongeveer 40%

Kliniek PA Verminderde fluency met woordvindstoornissen, hesitatie,fonemische parafasieën Nazeggen gestoord Schrijven gestoord Begrip en inzicht goed Geen andere cognitieve stoornissen Later ook gedragsstoornissen richting FTD Apathie, verminderde zelfzorg, stereotype handelingen, inflexibiliteit Aanvankelijk veel psychische problemen en schaamte

Semantische dementie (SD) Incidentie komt overeen met incidentie PA Debuut 50-65 jaar (48-71 jaar) Man: vrouw= 1:2 Familiair in 25% Duur ± 8 jaar ( 3- >15 jaar)

Kliniek SD Stoornis in betekenis; verminderd begrip in woorden en namen Stoornis in benoemen en namen herinneren bij vloeiende, snelle, lege spraak. Semantische parafasieën en stopwoorden Nazeggen ongestoord Moeite in herkennen gezichten en objecten (getallen goed!) Consistent in niet-herkennen Autobiografie goed, historie niet-persoonlijke zaken slecht Bijv; tijger, leeuw etc ‘dier’ noemen, of overal ‘hond’ op zeggen

Kliniek SD Resulteert in echolalie en uiteindelijk mutisme Later in beloop gedragsstoornissen richting FTD Compulsief, stereotype handelingen, pre-occupaties mn met tijd, egocentrisch, starre dagelijkse routines, gevaarlijk gedrag, verminderde empathie

Oorzaken; atrofie FTD Orbitomediale zone frontaalkwabben (ontremde type) Dorsolaterale convexiteit frontaalkwab en frontotemporaal, onderliggende subcorticale structuren (apathisch type) Striatale atrofie met temporale atrofie (stereotype type)

Oorzaken: atrofie PA SD Asymmetrische atrofie tnv li hemisfeer Atrofie temporaalkwabben met relatief sparen van frontaalkwabben

histologie 3 subdivisies n.a.v. kleuringen Motorneuron disease dementie met ubiquitine+ inclusies en corticobasale degeneratie met tau+ en ubiquitine- inclusies Dementie zonder histologische kenmerken Met tau+ inclusies Klassieke argentofiele tau+ en ubiquitine+ Pick lichaampjes Tau-mutaties en diffuse tau+ inclusies in neuronen en glia-cellen

histologie Histologie zegt weinig over ‘subtype’, hoewel ubiquitine+ lichaampjes met motore varianten (cortico-basale degeneratie) lijken te correleren Histologie zegt weinig over het familiaire karakter Veel overlap

Aanvullend onderzoek Lab; ga EEG; ga MRI/SPECT/PET; atrofie en verminderde functie volgens voorheen beschreven patroon. Afwijkingen vaak pas zeer laat in het ziekteproces meetbaar.

behandeling Ondersteunend Medicamenteus Bijvoorbeeld afasievereniging Dagopvang Medicamenteus Gedrag: SSRI’s (cholinesteraseremmers niet effectief) NB; kleine studies met kleine groepen, ongecontrolleerd en niet-dubbelblind.

conclusie Indrukwekkend beeld Diagnose lastig Jonge mensen Veel invloed op sociaal en maatschappelijk functioneren Diagnose lastig Begint sluipend Aanvullend onderzoek niet conclusief Prognose redelijk: mensen kunnen lang thuis blijven

literatuur Neary D., Snowden JS. Frontotemporal lobar degeneration, frontotemporal dementia, progressive aphasia, semantic dementia. Churchill Livingstone Lichtenberg, Murman, Mellow. Handbook of dementia. Wiley and sons 2003 Kirshner HS. Behavioral neurology. Butterworth-Heineman 2002