Evolutie: van Kosmos tot Mens Het Heelal 29 sept.Ons wereldbeeld (Rintro + R1) 29 sept.Ons wereldbeeld (Rintro + R1) 6 okt.Sterren stralen (R2 + R3) 6 okt.Sterren stralen (R2 + R3) 13 okt.Cosmic Microwave Background 13 okt.Cosmic Microwave Background 17 nov.De zwaartekracht en Zwarte Gaten (R4 + R5) 17 nov.De zwaartekracht en Zwarte Gaten (R4 + R5) wo 17 of do 18 nov Telescoopexcursie FNWI ( uur) wo 17 of do 18 nov Telescoopexcursie FNWI ( uur) 24 nov.De vorming van sterrenstelsels (R6 + R7 + R8) 24 nov.De vorming van sterrenstelsels (R6 + R7 + R8) 1 dec.Het allereerste begin en de verre toekomst (R9…) 1 dec.Het allereerste begin en de verre toekomst (R9…) do 9 dec. Excursie Westerbork Synthese Radio Telescoop do 9 dec. Excursie Westerbork Synthese Radio Telescoop

Evolutie: van Kosmos tot Mens Het Heelal 29 okt.Ons wereldbeeld (Rintro + R1) 29 okt.Ons wereldbeeld (Rintro + R1) 5 nov.Sterren stralen (R2 + R3) 5 nov.Sterren stralen (R2 + R3) 12 nov.Cosmic Microwave Background (R5,R7) 12 nov.Cosmic Microwave Background (R5,R7) 19 nov.De zwaartekracht en Zwarte Gaten (R5 + R6) 19 nov.De zwaartekracht en Zwarte Gaten (R5 + R6) 26 nov.De vorming van sterrenstelsels (R4 + R5 + R7) 26 nov.De vorming van sterrenstelsels (R4 + R5 + R7) 3 dec.Het allereerste begin en de verre toekomst (R8,R9) 3 dec.Het allereerste begin en de verre toekomst (R8,R9)

Zijn de nevelvlekken sterreneilanden als het onze? Immanuel Kant ( ) Het heelal is niet onveranderlijk! William Herschel ( ), dubbelsterren Waarom is het ‘s nachts niet even licht als overdag? Heinrich Olbers: Olbers paradox (1826) Het heelal dijt uit! Vesto Slipher 1912; Edwin Hubble 1929 Is de oergloed nog zichtbaar? George Gamow 1948; Arno Penzias & Robert Wilson 1963 Is het heelal homogeen en isotroop? Gerard de Vaucouleurs 1970; Hubble Space Telescope Geschiedenis

1.Dopplereffect en Uitdijing heelal Wet van Hubble

Frequentie hangt af van relatieve snelheid: Dopplereffect

Hubble’s metingen!

Moderne uitbreiding

DNA

DNA

Heelal dijt uit en koelt af Omkeren: heelal vroeger steeds kleiner en heter (Gamow) “Big Bang” (Oerknal) Oergloed nog zichtbaar? COBE (1989) (Nobelprijs 2006)

2. De oergloed

Babyfoto van het heelal!!!! Na aftrek van dipoolcomponent en galactische straling van stof (termische straling), heet gas (vrij-vrij straling), kosmische straling in magneetveld (synchrotronstraling).

Kosmische Achtergrondstraling Thermisch spectrum T ~ K COBEFIRAS Per polarisatierichting en gemiddeld over richting en polarisatie. De fout in de waarnemingen is veel kleiner dan de dikte van de (Planck-)kromme

oerknal Planck-tijd uitvriezen p, n Helium produktie (3 min.) ontkoppeling jaar eerste sterrenstelsels (1 miljard jaar) ontstaan Aarde (4,6 miljard jaar BP) 14 miljard jaar seconds sec heden “Lucy” (A. afarensis) (3,2 miljoen jaar BP) Homo sapiens ( jaar BP) Quark Soep TIJDEN

De inertie van de wetenschap 1964 Penzias & Wilson Nobelprijs Penzias & Wilson Nobelprijs Dicke & Peebles1965 Dicke & Peebles 1948 Gamov,Hermann, Alpher: K! Voorspelling reststraling1948 Gamov,Hermann, Alpher: K! Voorspelling reststraling 1940 McKellar: 2,3 K! Vibratietemperatuur interstellair CN, CH, CH1940 McKellar: 2,3 K! Vibratietemperatuur interstellair CN, CH, CH

Boomerang1998 Mt. Erebus Antarctica

Boomerang

WMAP 2001

Fluctuaties zijn begin structuurvorming (volgende keer)

Revolutie in de Kosmologie Kosmologie is (zeer) kwantitative tak van wetenschap geworden Combinatie WMAP, Grote optische telescopen, Hubble space telescope en röntgentelescopen (in de ruimte) Eigenschappen heelal in detail bekend Grote verrassing: donkere energie

Eigenschappen ruimte

Vlakheid en massa gerelateerd en bepalen verdere uitzettingssnelheid Grote verrassing: heelal zet versneld uit!

Conclusie: Heelal is vlak + Kosmologische constante

Krabnevel: pulsar + relativistische wind 6000 ljr J: 2 % kinetisch + 98 % neutrinos

krabpulsar krabwind

(NASA/CXC/ASU/J.Hester et al.)

Afstandsbepaling met supernovae

Type Ia supernovae Kernfusie in C-witte dwerg

Hoe herken je dat het een Ia is?

4. Baryonen