hyperlinks, hypertext, hypermedia over links en relaties Eric Sieverts Universiteitsbibliotheek Utrecht / Instituut voor Media en Informatie Management

What is a link? or A link is an expression of a relation A link is underlined and blue or A link is a connection from one page to another destination such as another page or a different location on the same page A link is an expression of a relation  Ole Husby (Bibsys)‏

A link is an expression of a relation Different ways of expressing: Citing together Explicitly stating in text ("See:")‏ Using controlled vocabularies Data modelling (relational databases)‏ Sharing metadata (identifiers etc.)‏ Linking in hypertext ( looks like this )‏  Ole Husby (Bibsys)‏

relaties “relaties” zijn een algemeen verschijnsel in informatiesystemen tussen begrippen/woorden (bijv. thesaurus, semantisch netwerk)‏ tussen objecten (bijv. literatuurreferenties, relationele database, hyperlinks)‏

relaties tussen objecten relaties zeer gestructureerd relationele database link tussen uitleenrecord en lenersrecord link tussen uitleenrecord en boek-itemrecord relaties “beetje” gestructureerd + getypeerd relaties in FRBR-model <komt zo> literatuurreferenties <komt straks> relaties hoeven niet gestructureerd/getypeerd hyperlinks (als op web)‏ <kern van vandaag>

voorbeeld van FRBR FRBR = functional requirement for bibliographic records eigenlijk maar deels “requirements”; vooral model voor relaties tussen bibliografische “entiteiten” (entity-relationship model): werk (het intellectuele product)‏ expressie van een werk (bijv. NL-vertaling)‏ manifestatie van een werk/expressie (bijv. 3de druk)‏ individueel exemplaar (bijv. dat op 3de plank links)‏ …….

Voorbeeld: "Boris Godunov"  Patrick LeBoeuf (BNF)‏ The Pushkin play, the libretto, the opera, etc…

SUP FRBNW004 FRBNW006 FRBNW003 FRBNW005 FRBNW007 FRBNW002 E001 E001 Борис Годунов: tragedy FRBNW004 W study about the opera Борис Годунов FRBNW006 W Борис Годунов: libretto FRBNW003 W illustrations for the play Борис Годунов FRBNW005 W introduction to the play Борис Годунов FRBNW007 W Борис Годунов: opera FRBNW002 ADA COM S S E001 E Russian text COM TRA TRA TRA COM TRA TRA COM E French translation E001 E 1869 version E001 E 1872 version E002 E Rimsky-K's arrangement E003 E001 E Russian text 1869 version E002 E Russian text 1872 version E Russian text ed. by P. Lamm E003 E French transl. by Lily Denis E004 E French tr. by Delines and Laloy E005 E French transl. by O. Lanceray E002 E English translation E003 E French transl. by A. Baranoff E004 E definitive state E001 E original text E001 A 1997 recording A001 A 1997 recording A001 A 1962 recording A001 M ca. 1922 publication FRBNM010 M 1998 release FRBNM002 M 1996 re-release FRBNM003 M 1980 publication FRBNM004 M 1937 publication FRBNM005 M 1926 publication FRBNM006 M 1910 publication FRBNM007 M 1982 (Paris)‏ publication FRBNM008 M 1927 publication FRBNM011 M 1982 (NYC)‏ publication FRBNM009 I I001 I I001 I I001 I I001 I I001 I I001 I I001 I I002 I I001 I I001 I I001 REP

getypeerde FRBR relaties tussen Werk, Expressie, Manifestatie en Item: E2 <vertaling van> E1 M1 <manifestatie van> E1 van/naar Personen en Corporaties: P1 <auteur van> W1 I1 <eigendom van> C1 tussen Personen: P1 <verwijst vaak naar> P2 P3 <publiceert vaak samen met> P4

Voorbeeld: Coronelli’s "Terrestrial Globe"  Patrick LeBoeuf (BNF)‏ 3D cartographic material which may also exist as 2D cartographic material, which has been photographed, of which there are electronic versions, (on CD-ROM and on the Web), and manuscript resources…

FRBNW009 FRBNW010 FRBNW011 FRBNW012 FRBNW008 FRBNW010-E001 "Coronelli, les globes de Louis XIV" : CD-ROM about Coronelli's "Globe terrestre" and "Globe céleste" FRBNW009 W Coronelli's contract for producing his "Globe terrestre" for Louis XIV FRBNW010 W Anonymous photograph of Coronelli's "Globe terrestre" in Lille Museum FRBNW011 W Information from the Texas Tech Uni- versity's Web site FRBNW012 W "Le Globe terrestre" by Vincenzo Maria Coronelli FRBNW008 E Draft FRBNW010-E001 E FRBNW009-E001 E Plate version FRBNW008-E002 E Globe version FRBNW008-E001 E FRBNW011-E001 E FRBNW012-E001 M FRBNM016 M Published by Bibliothèque nationale de France in 1999 FRBNM015 M Published by Nolin in 1690 FRBNM013 M Published by Nolin in 1699 FRBNM014 M Produced by [?] in 1688 FRBNM012 M FRBNM017 M FRBNM018 I BNF Clair. 1054 fol. 180 FRBNM016-I001 I BNF MDC 12 005713 FRBNM015-I001 I BNF Ge CC 1273(5)‏ FRBNM013-I001 I BNF Ge DD 2987(82)‏ from "Collection D'Anville" FRBNM014-I001 I Texas Tech University in Lubbock, Texas FRBNM012-I002 I Fine Arts Museum in Lille FRBNM012-I001 I BNF Ge D 26032 FRBNM017-I001

waarom FRBR? niet alleen (in zekere mate) efficiënter catalogiseren, maar: ook “navigatie” en andere leuke "linking"-gebaseerde diensten mogelijk; met één druk op de knop: bij gevonden (of al bekend) boek meteen overzicht van andere edities of vertalingen, wat nog meer op dat boek gebaseerd is, wat wellicht aan dat boek ten grondslag heeft gelegen, etc. bij boek in (bijv.) Australische catalogus, overzicht krijgen welke edities er in eigen land/bibliotheek zijn, . . . .

reference linking link van bibliografisch record in database naar digitale full-text van dat artikel link van literatuurreferenties in full-text artikel naar full-text van aangehaalde referentie links van artikel in citatie-index naar artikelen waarin die referentie geciteerd wordt …….

bibliografische metadata  full-text

referentie bij full-text (of andere vorm) van aangehaald artikel

links naar “citerende” artikelen

“open” linking (met bijv. SFX)‏ uitbreiding van reference linking op basis van bij een “object” meegestuurde metadata NISO-standaard daarvoor: OpenURL voor tijdschriftartikel: John W. Newcomer, Dan W. Haupt : The Metabolic Effects of Antipsychotic Medications - Journal of Psychiatry, vol. 51, no. 8 (July 2006) p.480-491 kunnen OpenURL metadata bijvoorbeeld luiden: genre=article&issn=0706-7437&volume=51&spage=480&epage=491& aulast=Newcomer&aufirst=John&date=2006&&atitle=The+Metabolic… software kan op basis van die metadata links (of queries) genereren voor aanvullende “diensten”, gerelateerd aan dat object vaak via keuzemenu

gegevens van uitgangspublicatie uit database links naar full-text versies link naar catalogus links naar meer info over auteur tijdschrift onderwerp

via ISBN

hypertext een meer algemeen framewerk voor linking tussen ………….. (niet noodzakelijkerwijs volgens strikte structuur of met getypeerde relaties)‏

wat is hypertext ? een hypertext is een informatiesysteem dat: is opgebouwd uit individuele brokstukjes informatie in allerlei verschijningsvormen waartussen relaties (hyperlinks) zijn gelegd waardoor die tekst een niet-sequentieel maar via systematische en/of functionele en/of associatieve relaties georganiseerd systeem vormt

Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf

ook hypertext ? of eigenlijk taxonomie ? Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf ook hypertext ? of eigenlijk taxonomie ? Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf

wel hypertext Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf wel hypertext Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf Asgdksgaksd Sadfsdaf Asdfsdfasdf Asdfsdafsfggas Asdffa Asdfsafasf asdfsdfaasfaf

wat is hypertext ? een hypertext is pas een hypertext als er een computerprogramma is dat er voor zorgt dat: gebruiker aanwezige links kan volgen op willekeurige wijze, naar eigen luimen maar een gewone browser kan dat al

wat zijn hyperlinks ? hyperlinks zijn verwijzingen naar informatie-items die één of andere inhoudelijke relatie hebben met het "vertrekpunt" van die link relevantie hebben met betrekking tot inhoud en context van dat vertrekpunt hyperlinks zijn dus ook een middel om informatie inhoudelijk toegankelijk te maken

hypertext historie 1945: Vannevar Bush - "As we may think” (Atlantic Monthly)‏ Memex “Our methods of transmitting and reviewing the results of research are generations old and by now are totally inadequate for their purposes. …. The human mind operates by association. With one item in its grasp, it snaps instantly to the next that is suggested by the association of thoughts, in accordance with some intricate web of trails carried by the cells of the brain”

hypertext historie 1945: Vannevar Bush - "As we may think” (Atlantic Monthly)‏ Memex “When the user is building a trail, he names it … before him are the two items to be joined, projected to adjacent viewing positions. The user taps a single key and the two items are permanently joined. Thereafter, at any time, when one of these items is in view, the other can be instantly recalled merely by tapping a button.”

hypertext historie (2)‏ 1960’s: Ted Nelson Project Xanadu (1963/65)‏ Hypertext 1987: Bill Atkinson HyperCard (voor Apple Macintosh)‏ 1989/91: Tim Berners-Lee World Wide Web HTML, HTTP

types inhoudelijke links andere tekst over zelfde onderwerp verwant onderwerp uitleg van onderwerp uitleg van woord inhoudelijke verwijzing verdere informatie over …. plaatje bij …. geluid bij …. literatuurreferentie bij …. …. <associatieve navigatie> .

formele/vaste links systematische structuur van het systeem (volgens boomstructuur)‏ naar volgend onderwerp naar vorig onderwerp terug naar vorige scherm (weer) door naar volgend scherm terug naar beginscherm naar inhoudsopgave naar index naar zoekscherm naar (ander) systeem-specifiek scherm <systematische navigatie> .

knoppen / “ankers” (in HTML-code de <A> van "anchor")‏ waar zitten de links aan vast? tekstfragment in tekst woorden buiten de tekst icoon buiten de tekst onderdeel van plaatje, landkaart e.d. !! herkenbaarheid van de ankers !!

hypertext toepassingen handleidingen technische documentatie tekstboeken lesmateriaal encyclopedieën productcatalogi community information systems ……

eerste grootschalige voorbeeld (met hypercard)

mogelijke relaties tussen de hoofdcategorieën

gebruikersproblemen met hypertext welke informatie zit er in het systeem / de website ? (heeft het zin hier te gaan zoeken ?)‏ waar zit die informatie in het systeem / de website ? en: hoe kom ik daar ? (welke “86 links” moet ik aanklikken ?)‏ waar ben ik nu in het systeem ? ("lost in HyperSpace")‏

voorkómen van problemen wat zit er in het systeem ? informatie en overzicht over het systeem vooraf beschrijving op "home page" (onderwerpen, niveau, soort informatie, doel, ... )‏ inhoudsopgave index … maar van alle soorten informatiesystemen moet je vooraf eigenlijk dekking en scope kennen

voorkómen van problemen waar zit het in het systeem ? hoe kom ik waar ik wezen wil ? gericht zoeken en navigeren systematische basisstructuur (niet anders dan bij classificatie / taxonomie)‏ visualisatie van die structuur (sitemap/siteview)‏ bijbehorende inhoudsopgave aanwezig alfabetische index met hyperlinks echte zoekfunctie

voorkómen van problemen waar ben ik nu in het systeem ? (“lost in hyperspace” syndroom was in klassieke systemen onbekend)‏ standaard systematische navigatielinks op elke pagina standaard terug-knop standaard terug naar home-pagina beeld van de "omgeving" bieden beeld van gevolgde navigatiepad: “kruimelpad” (achterom kijken: "klein-duimpje" functionaliteit)‏ beeld van de omgeving (visualisatie)‏ (ook “linklist” van associatieve hyperlinks "vooruit“)‏

Beeld van navigatiegeschiedenis bij HyperCard

“kruimelpad” standaard navigatie “vooruit” navigatie .

automatisch door CMS gegenereerd kruimelpad ("achteruit")‏ diepere links ("vooruit")‏

voor- en nadelen van meeste visualisatietechnieken voor siteviews voordeel visueel zie je sneller structuur en verband dan met tekst nadeel overzicht blijft afhankelijk van kernachtige inhoudelijke beschrijving (paginatitels)‏ visualisatie laat weinig ruimte voor inhoudelijk beschrijvende tekst bij grote aantallen hyperlinks / onderliggende bestanden en mappen wordt de visualisatie zelf onoverzichtelijk niet makkelijk ook associatieve links te tonen

problemen voor makers van hypertext hypertext vereist een weldoordacht ontwerp systematiek, consistentie het maken van een goed ontwerp is arbeidsintensief waarvandaan waarheen linken (100 pagina's  100 x 99 mogelijke links)‏ het bouwen zelf is arbeidsintensief elk "anker" markeren en “doel” specificeren

hypertext als ontsluiting verwijst vaak naar losse fragmenten van "documenten" verwijst meestal naar documenten als geheel onderhoud (toevoegen onderwerp) betreft het volledige informatie-systeem onderhoud (toevoegen onderwerp) beperkt zich tot onderwerpssysteem link vrijwel altijd naar één specifiek gekozen object / item verwijzing naar één document / object onmogelijk / ongewenst geen linking naar omvangrijke volledige verzameling van "alle" teksten over iets kan verwijzen naar "alles" over een onderwerp gevoelsmatig toegankelijk systeem weinig toegankelijke kunstmatige taal volledige vrijheid beperkte vrijheid in toepassing associatieve links in precieze inhoudelijke context aangebracht vaak geen contextuele notie associatieve links kennen geen inhoudelijke beperkingen inhoudelijk bereik beperkt hyperlinks thesaurus / taxonomie

hypertext-technieken nu overal world wide web windows contextual help statische voorgestructureerde "echte" hyperlinks maar ook: dynamische ter plekke "berekende" probabilistische links; bijv.: klikken op woord in gevonden document om dat als nieuwe zoekterm te laten gebruiken wat vind ik over dit onderwerp op het web? wie citeren dit artikel? kan ik dit boek bij Amazon kopen? niet te voren bekend of/hoe zo'n link zal werken is dat nog "echte" hypertext ? zoals bij SFX