Voedsel, biodiversiteit en klimaatverandering Mondiale opgaven en nationaal beleid Basis voor deze brochure: twee PBL-studies uit 2009. Growing within Limits (mondiaal) en Getting into the Right Lane for 2050 (Europees). Deze brochure geeft een doorvertaling voor Nederland. Recente relevante publicatie: Rethinking Global Biodiversity Strategies. Maarten Hajer, 2 februari 2011 1

Is de aarde groot genoeg? Klimaatverandering/biodiversiteit: via ruimtebeslag (biobrandstoffen, bosuitbreiding voor CO2-opslag); verschuiving klimaatzones; rol blijvende graslanden en veengebieden bij vasthouden koolstof. Klimaatverandering/voedselvoorzieningVoedselvoorziening/biodiversiteit: uitbreiding landbouwareaal (Wereldvoedselvraag in 2050 50-65 procent hoger dan nu); daarnaast ruimte nodig voor hout en mogelijk biobrandstoffen. : effect klimaatverandering op voedselproductie; andersom: effect broeikasgasemissies landbouw op klimaatverandering . Ad 1: zie brochure figuur 1.1(pag. 22) en 1.2 (pag. 24) Ad 2: zie ook brochure figuur 1.5 (pag. 28) Ad 3: zie brochure figuur 1.6 (pag. 31) Toelichting bij opbouw schema: relaties tussen de drie opgaven lopen in eerste instantie via het fysieke domein, omdat de opgaven veelal invloed hebben op gebruik van land, water en nutriënten (fosfaat, stikstof etc.). De schaarste hiervan beïnvloedt onder meer de prijzen en heeft daarmee effect op de maatschappij en de beleidsdoelen. Aanvullende info: Data in de brochure gebaseerd op trendscenario zoals ook in Growing within Limits gehanteerd. Wereldbevolking neemt toe tot ca. 9 miljard in 2050. Volgens trendscenario zijn in 2030 nog 700 miljoen mensen ondervoed. Nu zijn dat er ongeveer 1 miljard. Voedselvraag stijgt niet alleen door groei bevolking, maar ook door verwachte verandering in dieet. Voedselproductie per hectare neemt toe, maar daarnaast ook groei landbouwareaal. Maarten Hajer, 2 februari 2011 Voedsel, biodiversiteit en klimaatverandering 2

Druk op landgebruik, dilemma’s voor beleid Productie intensiveren of areaal uitbreiden? Scheiden of verweven van biodiversiteit en voedsel-productie? Land inzetten om klimaat-verandering te beperken? Wereldvoedselvraag in 2050 50-65 procent hoger dan nu. Landbouwareaal neemt toe; de mate waarin is onzeker. Daarnaast meer ruimte nodig voor hout, katoen en mogelijk biobrandstoffen. Data in de brochure gebaseerd op trendscenario zoals ook in Growing within Limits gehanteerd. Wereldbevolking neemt toe tot ca. 9 miljard in 2050. Volgens trendscenario zijn in 2030 nog 700 miljoen mensen ondervoed. Nu zijn dat er ongeveer 1 miljard. Voedselvraag stijgt niet alleen door groei bevolking, maar ook door verwachte verandering in dieet. Voedselproductie per hectare neemt toe, maar daarnaast ook groei landbouwareaal. 3 Maarten Hajer, 2 februari 2011 Voedsel, biodiversiteit en klimaatverandering 3

Invloed van de mensheid op de natuur 100% 100% MSA 0% Natuurlijk Maarten Hajer, 2 februari 2011 Voedsel, biodiversiteit en klimaatverandering

Invloed van de mensheid op de natuur 100% 97% MSA 0% 1700 Maarten Hajer, 2 februari 2011 Voedsel, biodiversiteit en klimaatverandering

Invloed van de mensheid op de natuur 100% 97% MSA 0% 1750 Maarten Hajer, 2 februari 2011 Voedsel, biodiversiteit en klimaatverandering

Invloed van de mensheid op de natuur 100% 96% MSA 0% 1800 Maarten Hajer, 2 februari 2011 Voedsel, biodiversiteit en klimaatverandering

Invloed van de mensheid op de natuur 100% 93% MSA 0% 1850 Maarten Hajer, 2 februari 2011 Voedsel, biodiversiteit en klimaatverandering

Invloed van de mensheid op de natuur 100% 90% MSA 0% 1900 Maarten Hajer, 2 februari 2011 Voedsel, biodiversiteit en klimaatverandering

Invloed van de mensheid op de natuur 100% 77% MSA 0% 1970 Maarten Hajer, 2 februari 2011 Voedsel, biodiversiteit en klimaatverandering

Invloed van de mensheid op de natuur 100% 71% MSA 0% 2000 Maarten Hajer, 2 februari 2011 Voedsel, biodiversiteit en klimaatverandering

Invloed van de mensheid op de natuur 100% 65% MSA 0% 2030 Maarten Hajer, 2 februari 2011 Voedsel, biodiversiteit en klimaatverandering

Invloed van de mensheid op de natuur 100% 62% MSA 0% 2050 Maarten Hajer, 2 februari 2011 Voedsel, biodiversiteit en klimaatverandering

Dilemma’s voor beleid 14 Maarten Hajer, 2 februari 2011 Landbouwgrond omzetten in natuur: concretisering van dilemma ‘Scheiden of verweven’: beschermen biodiversiteit in natuurgebieden versus bevorderen van biodiversiteit die is verweven met o.a. de landbouw. Hier hoort ook bij het onderscheid tussen ‘functionele biodiversiteit’ en ‘biodiversiteit met een intrinsieke waarde’. N.B.: ‘Rethinking Global Biodiversity Strategies’ laat zien dat beide strategieën nodig zijn. Kanttekeningen bij intensiveren: beperkt areaaluitbreiding, maar brengt risico’s mee (milieubelasting, uitputting grondstoffen). productieverhoging betekent niet altijd afname armoede en ondervoeding. voorwaarde bij intensiveren is dus rekening houden met agro-ecologisch systeem en sociaaleconomische omgeving. ethische overweging: misgunnen wij ontwikkelingslanden inhaalslag die Europa en Noord-Amerika eerder hebben doorgemaakt? Inzet biobrandstoffen: concurrentie met voedselproductie? Volgende generaties biobrandstoffen als optie? 10%-taakstelling EU vraagt voor Nederlandse aandeel 200.000 tot 400.000 ha landbouwgrond. Legt dus groot beslag op landbouwareaal (1 miljoen ha). Vastleggen van CO2 in bossen; of, effectiever vasthouden van CO2 in blijvende graslanden (buitenland), veengronden (ook in eigen land). Om huidige uitstoot CO2 te compenseren is enkele tientallen malen de oppervlakte van het huidige bos nodig. CO2-uitstoot beperken is dus reëlere optie. Zie ook brochure figuur 3.2 (pag. 50). Maarten Hajer, 2 februari 2011 Voedsel, biodiversiteit en klimaatverandering 14

Nederland kan invloed hebben, ook mondiaal Ontwikkelen en exporteren van kennis over duurzame vormen van landbouw. Consumptie van eiwitten en van grondstoffen als fosfaat en water verlagen. Beïnvloeden Europees beleid (o.a. GLB) voor aanpak mondiale opgaven. Maarten Hajer, 2 februari 2011 Voedsel, biodiversiteit en klimaatverandering 15

Bedrijven en NGO’s nemen voortouw Diverse Nederlandse bedrijven opereren mondiaal. Voorbeelden van bedrijven die het voortouw nemen zijn er al. Nederlandse NGO’s leveren belangrijke bijdrage aan mondiale debat. Voorbeelden van bedrijven die voortouw nemen: Nutreco, Unilever. Maarten Hajer, 2 februari 2011 Voedsel, biodiversiteit en klimaatverandering 16

Overheid kan helpende hand bieden 17 Overheid kan helpende hand bieden Kennisnetwerken benutten voor verantwoorde vormen van intensivering; oog voor milieudruk en lokale bevolking Regelrust en zekerheid Ruimte binnen Europa voor productie voedsel en biobrandstoffen beter benutten? Bedrijfsleven en NGO’s roepen om voortrekkersrol EU Kennisnetwerken benutten: er bestaat brede concensus dat intensivering van de voedselproductie nodig is. Voorwaarde is echter wel dat dit op een wijze gebeurt die de positie van de lokale bevolking ten goede komt en het milieu ontziet. Essentieel is dat bestaande landbouwgronden zo effectief en duurzaam mogelijk worden benut. Tot nu toe is dat allerminst het geval. Denk aan erosie van landbouwgrond, verzilting etc.: factoren die steeds opnieuw uitbreiding van het areaal nodig maken. Nederlandse actoren kunnen via hun rol in het kennisnetwerk een belangrijke bijdrage leveren aan het optimaal benutten van bestaande landbouwgrond. Ook voor Nederland geldt echter dat omslag naar een meer duurzame benadering nog veel inspanning vraagt. Hier heeft de overheid ook een rol omdat het voor een deel om de ontwikkeling van kennis gaat die niet op korte termijn valt te vermarkten. Regelrust en zekerheid: hier gaat het vooral om het omgaan met spanningen. Bijvoorbeeld: eisen die westerse landen aan de voedselveiligheid stellen, maken de toegang van ontwikkelingslanden tot deze markten lastig. Ander voorbeeld: overwogen wordt om (weer) diermeel bij te mengen in veevoeder. Kan positief effect hebben omdat minder soja nodig is, maar brengt risico’s van o.a. dierziekten met zich mee en betekent druk op milieu (het gaat immers om dierlijke eiwitten). N.B.: echt perverse regelgeving krijgt inmiddels aandacht. Denk aan zoektocht naar nieuwe generatie(s) biobrandstoffen. Ruimte binnen Europa: in bijvoorbeeld Oekraïne zijn er mogelijkheden om voedselproductie te intensiveren en productie verhogen. Is dus reële optie. Niet reëel is de optie om braakvallende gronden te benutten voor voedselteelt of teelt van biobrandstoffen. Het gaat immers om marginale gronden die niet kunnen concurreren met productieve gronden elders op de wereld. Maarten Hajer, 2 februari 2011 Voedsel, biodiversiteit en klimaatverandering 17 17

Binnen Nederland: geef visies de ruimte Functionele natuur Beleefbare natuur Wensbeeld voor Nederland nodig: veilig voor water, vasthouden CO2, creëren energie. Insteek van kijkrichting functionele natuur. Ook andere kijkrichtingen mogelijk, uitgaande van waardenorëntaties en maatschappelijke uitdagingen. Optie biodiversiteit: accent leggen op internationaal belangrijke natuur (kijkrichting vitale natuur). Zie ook brochure figuur 2.4 en 2.5 (pag. 39). Waardenoriëntaties: Groen als bron van inkomsten Functioneel/duurzaam gebruik Schoonheid/arcadisch Intrinsieke waarde biodiversiteit/wildernis Maatschappelijke uitdagingen:natuur tot 2040 zijn: Stoppen biodiversiteitsverlies Meer natuur om te recreëren Beter benutten van natuurlijke hulpbronnen Natuur meer als lust en minder als last In de kijkrichting Functionele Natuur levert de natuur de mens diensten en producten. De samenleving verkiest de duurzame oplossingen van de natuur boven technisch vernuft. Duurzaam gebruik van natuurlijke hulpbronnen staat voorop in deze oriëntatie. In de kijkrichting Beleefbare Natuur biedt de natuur bovenal een mooie en fijne leefomgeving. Mensen kunnen zich ontspannen in de vele natuurgebieden in en om de stad, maar ook elders, bijvoorbeeld aan de kust. In de kijkrichting Inpasbare Natuur maakt de mens gebruik van natuur. In en rond natuurgebieden bruist het van de economische activiteiten. Het groen en het water vormen hiervoor een aantrekkelijke omgeving. In de kijkrichting Vitale Natuur staat het herstel en behoud van biodiversiteit voorop. De aandacht gaat vooral uit naar natuur die buiten de landsgrenzen schaars is. Zo pakt Nederland zijn internationale verantwoordelijkheid op en draagt het bij aan het behoud van biodiversiteit in Europa. Meer info op website PBL. Inpasbare natuur Vitale natuur Maarten Hajer, 2 februari 2011 Voedsel, biodiversiteit en klimaatverandering 18