Vissen en andere zeebewoners
Overzicht Gewervelden Ongewervelden Wieren Op stap met een kruier… Vissen Kraakbeenvissen versus beenvissen Rondvissen versus platvissen In de kijker Zeezoogdieren Ongewervelden Neteldieren (kwallen en anemonen) Stekelhuidigen Schaaldieren Wieren Op stap met een kruier…
Gewervelden Algemeen kenmerk aanwezigheid van wervels (wervelkolom, ruggengraat) in been of kraakbeen Vissen Amfibieën Reptielen Vogels Zoogdieren
Drie groepen “vissen” Kraakbeenvissen Beenvissen Kaaklozen = Chondrichthyes = haaien, roggen en draakvissen Skelet bestaat uit kraakbeen Tanden in rijen, regelmatige wissel GEEN schubben, wel huidtanden Beenvissen = Osteichthyes Omvat 95% van huidige soorten Skelet bestaat uit been Schubben Kaaklozen = Agnatha Meest primitief Geen kaken “rondbekken” Geen schubben Huidtanden ~> vergelijk met schuurpapier ~> check artikel grote rede over haaien Draakvissen komen niet voor in onze streken Stekelrog Zeeprik Schorpioenvis ~> www.marbef.org – foto gallerij
Kraakbeenvissen Haaien Torpedo-vormig lichaam Assymetrische staartvin, lange bovenlob en kortere onderlob Meestal 5 (6-7) kieuwopeningen Voortbeweging Staartvin ~> voortbeweging Borstvinnen ~> sturen Rugvin ~> stabiliteit Scherpe, puntige tanden Meestal levendbarend, ook eierleggend Voedsel: vis, kreeftachtigen, inktvissen, vogels en zeezoogdieren Langzame voortplanting Wereldwijd ± 360 soorten ~> ongeveer 10 soorten echt gevaarlijk voor mens (mensenhaai, hamerhaaien, stierhaai (zie foto) en tijgerhaai) Haaienstaarten figuur. Bron => wikipedia, copyright free Heel sterke reukzin Foto “bull shark – stierhaai” – NOAA (wikimedia, copyright free)
Roggen “Schijfvormig” ~> borstvinnen sterk vergroot Bodembewoners Bek en kieuwopeningen onderaan Ogen en spuitgaten bovenaan Lange, dunne staart – doorgaans twee kleine rugvinnen Borstvinnen om te zwemmen Voedsel: vis, kreeftachtigen en weekdieren ~> voedsel wordt gekraakt met de vlakke tanden Leggen eieren Langzame voortplanting ~> overbevissing! Wereldwijd ± 460 soorten Mantarog Ademhaling via kieuwen ~> water wordt via spuitgaten naar binnen gehaald en verlaat het lichaam opnieuw via de kieuwopeningen. Door de ligging van de spuitgaten bovenop het lichaam wordt er vermeden van zand/modder mee naar binnen te zuigen Foto stekelrog onderaanzicht ~> wikimedia, copyright free ~> mondopening + kieuwen Foto stekelrog bovenaanzicht ~> Hans Hillewaert ~> ogen + spuitgaten Zwemmen gebeurt door golvende bewegingen van borstvinnen Foto mantarog: http://www.hawaiisfishes.com/fishes/hanauma/manta%20baby.JPG
Eikapsels Eieren van haaien en roggen “zeemeermintasjes” Leerachtige doosjes, uitsteeksel (hoorn) aan elke hoek ~> vasthechting aan stukken schelp, steentjes, wier Vergelijk met kippenei: Voedselrijke dooier voor het embryo Op het strand: meestal lege kapsels Spoelen vooral aan na NW-wind Zeldzaam geworden… Indicatie voor het voorkomen van volwassen haaien en roggen in de Noordzee Op strand meestal lege kapsels ~> haaitje of rogje is al uitgeslopen
Fossiele haaientanden Haaienkapsels Twee soorten (bij ons) Langwerpig Gekrulde hoorns Roggenkapsels Elf soorten (bij ons) Breder en donkerder Rechte hoorns Eikapsel gevlekte rog Eikapsel hondshaai Fossiele haaientanden Hondshaai (foto Leen) Gevlekte rog (foto Zee in Zicht) Stekelrog (www.natuurinformatie.nl) BIJ ONS: hondshaai en kathaai Haaientanden ~> foto zee in zicht (NL), Sytske van Dijken Eikapsel stekelrog
Beenvissen ± 24 000 soorten ~> = 95% van alle levende vissen Kieuwen bedekt door kieuwdeksel (operculum) Borst- en buikvinnen ~> voorste en achterste ledematen andere gewervelden Schubben en slijm Rondvissen versus platvissen Beiden beenvissen Totaal verschillend uiterlijk Kabeljauw ~> wikipedia, Hans Hillewaert Mul ~> idem Harnasmannetje ~> idem
Hoe een platvis plat wordt Platvis wordt “recht” geboren ~> larven zijn symmetrisch en zwemmen normaal Tijdens ontwikkeling migreert één oog Ogen op linkerkant Ogen op rechterkant Oogzijde meestal donker gepigmenteerd Andere zijde meestal kleurloos Meeste soorten kunnen kleur aanpassen aan omgeving ~> camouflage Voorbeeld: schol: migratie van oog compleet bij een grootte van 12.5 millimeter (paar weken)
Kabeljauw – wikimedia wijting tekening ~> zwarte vlek aan de basis van de zijvin Rode poon (knorhaan) foto Sprot (boven) en haring (onder). Verschil te zien door de stand van de buikvinnen ten opzichte van de rugvin. Schar (naast wijting) ~> wikipedia, Hans Hillewaert Schol (ruitvormig, oranje vlekken) ~> wikipedia, Hans Hillewaert
In de kijker Kleine pieterman Tot 15 cm lang In ondiepe kustwateren Eerste rugvin zwart (kroontje) Lange stekel op kieuwdeksel ! Stekels eerste rugvin en kiewdeksel bevatten gif! Graaft zich in, waarbij giftige stekels net boven zand komen Pijnlijke steek voor de mens EHBO-tip: wonde spoelen met heel warm water ~> gif (eiwit) ontbindt
Zeenaalden VIS! Langwerpig (uitzondering: zeepaardjes) Benige platen over het heel het lichaam Lange snuit Buisvormig ~> opzuigen van voedsel Broedzorg: mannetjes dragen de eieren Sommige soorten tot 50 cm lang Wereldwijd: ± 215 soorten zeenaalden, vooral in tropische wateren ± 35 soorten zeepaardjes Kleine zeenaald rechtsboven (foto VLIZ) Onder: zeenaald sp. (Zee In Zicht) Kortsnuitzeepaardje: www.anemoon.org
Zeezoogdieren Zeehonden Dolfijnen Gewone zeehond (Phoca vitulina) Grijze zeehond (Halichoerus grypus) Dolfijnen Bruinvis (Phocoena phocoena) Gewone zeehond (bovenaan): Boven (detail kop): www.marinespecies.org, Roland François Onder: www.marinespecies.org, René Billiau Grijze zeehond (onderaan) Boven: www.marinespecies.org, Karl Vanginderdeuren Onder: www.zeeinzicht.nl Bruinvis Aangespoeld: www.marinespecies.org, BMM-MUMM
Ongewervelden Algemeen kenmerk: Afwezigheid van wervels (geen wervelkolom of ruggengraat) Sponzen Neteldieren Ribkwallen Wormen Weekdieren Stekelhuidigen Schaaldieren
Neteldieren Cnidaria ~ holtedieren/neteldieren Indeling: Heel eenvoudig lichaam Tentakels met netelcellen Levenscyclus: Poliep-stadium Asexueel Vastgehecht aan substraat Meduse-stadium Sexueel Vrijzwemmend of -zwevend Indeling: Hydrozoa ~ hydroïden Scyphozoa ~ schijfkwallen Anthozoa ~ bloemdieren Figuur ~> wikimedia, copyright free, NOAA Life cycle of a jellyfish:1–3 Larva searches for site, 4–8 Polyp grows, 9–11 Polyp strobilates, 12–14 Medusa grows Hydrozoa: poliepstadium is overheersende stadium, kan grote kolonies vormen Scyphozoa: poliepstadium volledig onderdrukt of gereduceerd tot asexueel vermeerderingsstadium Anthozoa: alleen poliepstadium, kwal-stadium ontbreekt
Netelcellen “Harpoen”-systeem Verdediging Vangen van prooi Aanraking tentakels Verlamming prooi Via tentakels naar mond Mens: van onschadelijk tot dodelijk Netelcellen afgevuurd in duizendsten van een seconde ~> één van de snelste bewegingen in het dierenrijk EHBO-tip: zout water ~> verwijderen tentakels Azijn ~> neutraliseren vergif Bron figuur: Wetenschap in beeld, mei 2008 “kwallen in opmars” Foto kwallensteken: http://firstaid.about.com/od/bitesstings/ht/06_jellyfish.htm Netelcellen bestaan in alle maten en gewichten Australië: zeewesp, één van de giftigste dieren. Één zeewesp kan met zijn gif tot 60 mensen doden, in 4 minuten tijd
Neteldieren - schijfkwallen Oorkwal (Aurelia aurita) Vier “oren” ~> voortplantingsorganen (gonaden) Langs onze kust van april tot september, spoelt vooral aan in lente Tot 40 cm doorsnede Ongevaarlijk voor de mens Blauwe haarkwal (Cyanea lamarckii) Spoelt aan in juni Tot 30 cm doorsnede Gele haarkwal (Cyanea capillata) Spoelt aan eind juli Tot 50 cm doorsnede Kan sterk netelen oorkwal Blauwe haarkwal Gele haarkwal
Kompaskwal (Chrysaora hysoscella) V-vormige tekeningen Tot 30 cm doorsnede Spoelt aan in augustus Kan sterk netelen Zeepaddestoel (Rhizostoma octopus) “bloemkoolkwal” Tot 1 m in doorsnede Voetbalvorm Spoelt aan in het najaar Geen tentakels, wel grote mondlobben Ongevaarlijk voor de mens Kompaskwal Zeepaddestoel
Neteldieren - anemonen = Bloemdieren Enkel poliepstadium Vastgehecht op hard substraat of ingegraven in zand of slib In water ~> bloemvorm ~> gebruik tentakels vangen prooi (visjes, kreeftjes, …) Bij droogkomen of aanraking ~> tentakels worden ingetrokken tot slijmerig hoopje ~> water mee naar binnen om te kunnen overleven Asexuele voortplanting door tweedeling
Paardeanemoon (Actinia equina) Boven: Foto’s paardeanemoon – VLIZ (Decleer) te vinden op www.marinespecies.org Onder: Foto’s slibanemoon – Nuyttens & Decleer, te vinden op www.marinespecies.org Slibanemoon (Sagartia troglodytes)
Leuk om weten: Finding Nemo Enkel in tropische gebieden! Symbiotische relatie tussen anemoon en clownvisje Visje produceert slijm dat herkend wordt door anemoon ~> anemoon ziet visje niet als prooi In ruil voor bescherming eet clownvis parasieten van de anemoon Foto boven: wikipedia Foto onder: http://www.richard-seaman.com/Underwater/Philippines/Highlights/index.html
Stekelhuidigen = Echinodermata Kenmerken Indeling 1 2 3 4 5 Stekelhuidigen = Echinodermata Kenmerken Bodemdieren, trage voortbeweging Radiale symmetrie Meestal 5-stralig radiaal Onderhuids skelet van kalkelementjes ~> ondersteuning lichaam Groot regeneratievermogen Watervatenstelsel Kanaaltjes & buisvoetjes Gevuld met zeewater Voortbeweging Indeling Zeesterren Slangsterren Zee-egels Water komt in het watervatenstelsel via de madreporiet (=zeefplaat) – orgaan dat aan de buitenkant van het dier zichtbaar is als een wit vlekje. Bij zeesterren en zee-egels aan de bovenzijde van het lichaam, bij slangsterren aan de onderzijde. Het water loopt via het watervatenstelsel naar allerlei organen, waaronder de buisvoetjes. Aan de basis van deze voetjes zit een gespierd zakje, dat de druk in de voetjes regelt. Door afzonderlijk water in de voetjes te persen en terug te laten lopen, beweegt de stekelhuidige zich voort. Zorgt ook voor beperkingen ~> uitdroging als het dier op het droge komt te liggen
Stekelhuidigen - zeesterren Gewone zeester (Asterias rubens) 5 heel beweeglijke armen Armen niet scherp afgezet tov centrale schijf Tijdelijke variatie in armen door amputatie en regeneratie Talrijk op strandhoofden bij extreem laagwater Geduchte vijand van de mossel Voetjes als zuignappen Mossel wordt opengetrokken Uitstulpbare maag Vertering mossel in schelp Opzuigen mossel Maag terug intrekken Zeester met uitgestulpte maag: http://www.fhsu.edu/biology/Eberle/PacificNW/OregonCoastTidepools.html
Stekelhuidigen - slangsterren Gewone slangster (Ophiura ophiura) Lange, slang-achtige armen Breekbare armen Armen duidelijk en scherp afgezet van de centrale schijf Schijf tot 3,5 cm doorsnede Heel soepel en beweeglijk Rover ~> springt uit het zand en achtervolgt prooi! Gewone slangster (Ophiura ophiura) – www.marinespecies.org – Filip Nuyttens (boven) Kleine slangster (Ophiura albida) – www.marinespecies.org – Hans Hillewaert (onder)
Stekelhuidigen – zee-egels Sferisch of afgeplat lichaam zonder armen Meestal: stevige, richtbare stekels Regelmatige zee-egels: = Regularia, bolvormig & radiaal symmetrisch Mond onderaan, anus bovenaan Aangepast aan hard substraat Lantaarn van Aristoteles Onregelmatige zee-egels Irregularia, afgeplat en niet-symmetrisch Mond onderaan, anus lateraal (zijkant) Aangepast aan zachte sedimenten, ingegraven Geen lantaarn van Aristoteles Regelmatige zee-egels: vijfvoudige symmetrie (radiale symmetrie) Onregelmatige zee-egels: bilaterale symmetrie Eetbare zee-appel (Echinus esculentus) – www.marbef.org ~ foto gallerij Zee-egels: http://www.sandernijdam.nl/afrika07/imagepages/afrika07_2157_a710is_img.html Zand-dollars: http://bss.sfsu.edu/geog/bholzman/courses/Fall02%20projects/sandollar/sanddollar.html (western sand dollar ~ Dendraster excentricus)
Zeeboontje (Echinocyamus pusillus) Tot 1 cm groot Skelet op stranden Zeeklit (Echinocardium cordatum) sea-potato Ingegraven levenswijze 10-20 cm diep Tot max. 9 cm groot Voedsel Afvalstoffen Kleine bodemorganismen Skelet op stranden zee bodem Zeeboontje –foto’s www.marinespecies.org (zwarte achtergrond: Hans Hillewaert; Filip Nuyttens) Zeeklit (Echinocardium cordatum) – foto’s VLIZ & internet FIGUUR ~> naar figuur uit tijdschrift VITA MARINA - Stekelhuidigen Gewone zeeappel (Psammechinus miliaris) Op strandhoofden Soms skeletten met stekeltjes Tot 5 cm doorsnede
Schaaldieren = Crustacea Héél diverse groep: Krabben, kreeften, garnalen, zeepokken, eendemosselen, zeekomma’s, roeipootkreeftjes (vrijlevend & parasitair), … ± 52 000 beschreven soorten Gesegmenteerd lichaam Groei door vervelling Exoskelet bestaande uit chitine: Bij groei worden de calciumzouten uit het exoskelet geabsorbeerd en worden ze opnieuw neergezet in het nieuw gevormde skelet Aantal vervellingen varieert Aantal soorten heel leven lang ~> kunnen heel oud en groot worden Aantal soorten beperkt aantal vervellingen Calciumzouten = calciumcarbonaat en calciumfosfaat Nieuw exoskelet wordt al deels gevormd vooraleer oud skelet wordt afgeworpen. Bij vervellingen: er wordt heel veel water opgenomen, om het lichaam te doen uitzetten. Nieuw skelet past zich aan aan de grootte van het lichaam (= groter dan normaal door grote wateropname) en overtollige water wordt afgegeven na verharding van het skelet. Waterafgifte zorgt voor “krimpen” van het lichaam ~> er is plaats over in het exoskelet dat nu dus opnieuw bestand is tegen een zekere groei van het lichaam. Als een soort zijn hele leven lang vervelt, dan wordt de tijd tussen opeenvolgende vervellingen wel groter naarmate het dier ouder wordt.
Garnaal Heremietskreeften Gewone garnaal, grijze garnaal Roze kleur pas ná koken Alleseters Schutkleuren => bijna onzichtbaar op zeebodem Volwassen na 2 jaar Leeftijd: 3 tot 5 jaar Heremietskreeften Week en kwetsbaar achterlijf ~> bescherming door slakkenhuisje Twee soorten: Gewone heremietskreeft – grote rechterschaar Kleine heremietskreeft – grote linkerschaar Foto boven: Zee in Zicht, Ecomare Foto onder: www.marinespecies.org Heremietskreeften: slakkenhuisje groeit niet mee, dus moet er regelmatig naar een nieuw ‘huisje’ gezocht worden. Kleine heremietskreeft: Diogenes pugilator foto: www.marinespecies.org (Filip Nuyttens) Gewone heremietskreeft: Pagurus bernhardus foto: www.marinespecies.org (Filip Nuyttens)
Grote eendenmossel Zeepokken ‘Rankpotige’ ~> filter-voeder Vastgehecht met “pedunculus” “capitulum” ~> 5 gladde, witte platen Dichte kolonies Zeepokken Huisje: 4 of 6 kalkplaten Dekseltje: 2 kalkplaten Vastgehecht op stenen of andere dieren Grote eendemossel: Foto 1: http://doris.ffessm.fr/fiche2.asp?fiche_numero=236 Foto 2: www.marinespecies.org – Filip Nuyttens Foto 3 (postzegel): www.marinespecies.org Zeepokken & eendemosselen ~> 6 paar poten, waarmee voedsel wordt gevangen (=rankpotigen) Zeepokken: vorm kan veranderen als ze heel dicht op elkaar groeien. Dan groeien ze meer in de hoogte (torentjes) ipv netjes plat tegen het substraat.
Zeewieren Bouw: Indeling grotendeels gebaseerd op aanwezige pigmenten GEEN planten! Hechtorgaan en thallus Indeling grotendeels gebaseerd op aanwezige pigmenten Groenwieren Bruinwieren Roodwieren Doen aan fotosynthese Problemen Uitdroging Golfslag
Blaaswier Knotswier Bruinwier Onregelmatig vertakt Middennerf Gepaarde, ronde luchtblazen Tussen hoog- en laagtij ± 30 centimeter Knotswier Bruinwier Geen middennerf Grote luchtblazen Regelmatig vertakt (tegenoverstaand) Spoelt aan bij storm, groeit niet bij ons ± 1 meter Blaaswier ~> www.marinespecies.org, Filip Nuyttens Blaaswier detail ~> www.dermaxime.com Knotwier ~> Knotwier detail ~> www.marinespecies.org VLIZ – Decleer (luchtblazen + voortplantingsorganen)
Japans bessenwier Niet-inheemse soort! Bruinwier Sterk vertakt ~> eerder struikachtig Kleine luchtblazen op korte steeltjes Kleine, bruine bolletjes in vloedlijn ~> luchtblazen (drijfblaasjes) van het wier Japans bessenwier (Sargassum muticum) ~> www.marinespecies.org, Ignacio Bárbara
Schuim op het strand Natuurlijk proces, GEEN vervuiling of zeep Schuimalg of Phaeocystis Proces: Schuimalg in zee Losse cellen (niet zichtbaar met blote oog) Kolonie van cellen, omgeven door gelatinematrix (zichtbaar met blote oog) Bloei van de algen Afsterven na bloei ~> gelatinelaag wordt opgeklopt en schuim wordt gevormd Vergelijk met opkloppen eiwit Schuim spoelt aan door wind- en golfwerking Schuim wordt – na tijdje – afgebroken door bacteriën Kan geurhinder veroorzaken maar is NIET schadelijk voor mens Voor- en najaarsbloei. Wordt deels door mens veroorzaakt: te veel nutriënten (nitraten en fosfaten) in zee (via rivieren) zorgt voor extra voedingsstoffen voor de algen en dus kunnen ze een sterke bloei veroorzaken Afsterven van cellen door 1) onvoldoende licht (doen aan fotosynthese) 2) onvoldoende voedingsstoffen 3) virussen
Phaeocystis cellen (links boven) ~> www. waddenzeesites Phaeocystis cellen (links boven) ~> www.waddenzeesites.nl (Sytske van Dyck) – Ecomare, de Vleet Overige fotos: schuim in de haven en op het strand (VLIZ)
Op stap met een kruier Trekken ± 2 uur vóór laag water de zee in Doelsoort: garnaal Bijvangst: Juveniele platvissen (tong, schol, …) Andere vis: kleine pieterman Zeenaalden Tweekleppigen en slakjes Kwallen (oorkwal, blauwe haarkwal) Strand- en zwemkrabben Wier Zeedruifjes (kamkwalletjes) Enkel garnaal wordt meegenomen naar huis Foto’s: VLIZ Foto zeedruifje (kwalletjes, behoren tot de kamkwallen): www.zeeinzicht.nl, Ocar Bos
Uitsmijter: Hoe een krab vasthouden zonder “geknepen” te worden?
Aanrader voor de klas (posters verkrijgbaar in het VLIZ, 3€ per stuk)
Fauna en flora van de Belgische kust: Posterreeks van de meest voorkomende soorten Posters verkrijgbaar in het VLIZ aan 3€ per stuk
Meer lezen Cis de strandjutter - Zeemeermintasjes uit vervlogen tijden http://www.vliz.be/docs/groterede/GR22_Strandjutter_haaienkapsels.pdf Naar de haaien http://www.vliz.be/docs/groterede/GR22_Haaien.pdf Zeevissen van Noord- en West-Europa (Muus & Nielsen – 1997) Zeeboek – determinatietabellen voor flora en fauna van de Nederlandse kust De vissen van Nederland (Nijssen & De Groot – 1987) Kabeljauw in het nauw http://www.vliz.be/docs/groterede/GR09_Kabeljauw.pdf Japans bessenwier - Niet-inheemse soorten van het Belgisch deel van de Noordzee http://www.vliz.be/vmdcdata/nonindigenous/pdf/nl/145559.pdf Strandvondsten van Gravelines tot Nieuwpoort (Ecogids Tjiftjaf)