Geloof of Wetenschap Een vals dilemma? Dr. Taede A. Smedes Faculteit Godgeleerdheid, KU Leuven

Simon van der Meer: “Je moet schizofreen zijn om in God te geloven én wetenschapper te zijn”. Herman Philipse: “Atheïsme leidt tot zelfkennis, terwijl het geloof blijft steken in wishful thinking en atavistische projecties”. Piet Borst: “Alle geloof is, wetenschappelijk gezien, bijgeloof”.

Conflict? Enerzijds: Conflict tussen geloof en wetenschap Anderzijds: Dilemma: of je neemt natuurwetenschap serieus (rationele optie), of je bent gelovig (irrationele optie) Dus een KEUZE Maar is die keuze eerlijk?

Middeleeuwen Natuurfilosofie Artesfaculteit: logica, ethiek, metafysica en ‘physica’ (= natuurfilosofie): – voorbereidend voor de theologie – feitjeskennis (Aristoteles) – deductieve argumenten, geen empirisch onderzoek – theologie: naast fysieke werkelijkheid is ook geloof en openbaring (d.w.z. de Bijbel) bron van kennis over God

Middeleeuwen Natuurfilosofie & Bijbel: elkaar aanvullende bronnen voor theologie – In wereld werd iets van Gods wezen weerspiegeld – Gods Logos (Rede) in de schepping kan door met rede begiftigde mensen worden herkend Rede & religie gingen goed samen… toch?

Middeleeuwen ‘Anti-dialectici’ vs. ‘Dialectici’ : Anti-dialectici: logica is gevaar voor geloof – Bijv. Tertullianus: ‘credo quia absurdum’ – Gebruik van rede is zeer beperkt; houd het bij de Bijbel en de interpretatie daarvan

Middeleeuwen ‘Anti-dialectici’ vs. ‘Dialectici’ : Dialectici: grammaticale en logische analysen zijn juist doorslaggevend voor theologische problemen – Anselmus van Canterbury ( ): ‘fides quaerens intellectum’ en ‘credo ut intelligam’ – Thomas van Aquino ( ) => (Voorwaardelijke) synthese van geloof en rede

Middeleeuwen Spanningen: 1210: Parijs decreet tegen natuurfilosofische werken van Aristoteles 1270: Tempier verbiedt 13 natuurfilosofische artikelen – 1272: eed voor leden van artesfaculteiten dat ze zich niet aan theologische kwesties zouden wagen 1277: Bisschop Tempier verbiedt 219 natuurfilosofische artikelen op straffe van excommunicatie

Verlichting en daarna (17 de -18 de eeuw) 1648: einde dertigjarige (godsdienst)oorlog -> begin van Verlichting Zoektocht naar nieuw fundament: Gemeenschappelijke natuur van de mens Zoeken naar universele principes De mens is uitgangspunt

Verlichting en daarna (17 de -18 de eeuw) ‘Rede’ centraal Seculier cultuurbewustzijn Plaats en rol van godsdienst in samenleving veranderen Universele instantie: ‘het licht der rede’: het gezonde mensenverstand Doorbraak mathematische wetenschappen (Descartes, ) Wetenschap wordt model van rationaliteit Argwaan tegenover (de subjectiviteit van) confessioneel geloof

Fysico-theologie Correlatie tussen rationaliteit van de kosmos en menselijke vermogen om rationaliteit te herkennen en te doorgronden Bernard Nieuwentijt ( ): proefondervindelijk (= empirisch) onderzoek leidt tot verheviging van Godservaring Anderen: Jan Swammerdam, Herman Boerhaave, Antoni van Leeuwenhoek Grote rol voor verwondering (intuïtief): – ‘God’ is geen conclusie van deductieve redenering, maar expressie van verwondering

Natuurlijke theologie William Paley ( )

Natuurlijke theologie William Paley ( ) Natural Theology: Or, Evidences of the Existence and Attributes of the Deity (1802) Ontwerpargument (argument from design) Uit biologische eigenschappen kunnen we afleiden: – dat God bestaat – hoe God is (eigenschappen)

Natuurlijke theologie William Paley: natuurlijke theologie is het vinden van bewijzen voor Gods bestaan vanuit de wetenschap Paley koppelt kennis van God aan het ontbreken van wetenschappelijke kennis Bij Paley gaat het mis! -> schept de voorwaarden voor een conflict John Henry Newman ( ): “… zoals mensen nu eenmaal zijn, is deze zogenaamde wetenschap in staat … om zichzelf tegen het christelijk geloof te keren…”

Darwin rekent af met Paleys God Charles Darwin ( ): Eerst aanhanger van Paleys natuurlijke theologie 1859: On the Origin of Species: afscheid van Paley Publicatie van Origin voelt als ‘moordbekentenis’ N.B. Darwin is nooit atheïst geworden.

Darwin rekent af met Paleys God Charles Darwin ( ):  ‘godsmoord’  Darwin was de moordenaar van Paleys ontwerper-God  Leemtes in wetenschappelijke kennis kunnen efficiënt verklaard worden d.m.v. Darwins evolutietheorie  Beroep op bovennatuurlijke ontwerper niet meer nodig

Beginnen bij wat er is Bonhoeffer: Gott als Lückenbüsser (‘gatenvuller-God’) theologisch verwerpelijk De verwondering over wat is en dat het er is is de bron van religie en uitgangspunt van een evt. dialoog tussen theologie en natuurwetenschap

Naar een nieuwe integratie? Ian Barbour (1923-) John Polkinghorne (1930-) Arthur Peacocke ( )

Naar een nieuwe integratie? Barbours classificatie : (1)conflict, (2)boedelscheiding (3)dialoog (4)Integratie => Conflict-model tot ongeveer 1980 niet genoemd.  Niet conflict is uitgangspunt voor zoektocht naar nieuwe integratie, maar boedelscheiding.

Karl Barth ( ) => natuurwetenschappen zijn irrelevant voor de theologie => Boedelscheiding Barbour c.s.: zo wordt theologie irrelevant voor de cultuur; theologie komt in cultureel isolement terecht => Dus op zoek naar nieuwe synthese

Naar een nieuwe integratie? Theologie op het procrustusbed van de wetenschap: Arthur Peacocke: christelijke eschatologie is ijdele speculatie over de toekomst en kan beter achterwege blijven. Nancey Murphy en Robert John Russell: God werkt slechts in de onbepaaldheid op quantumniveau – een moderne versie van een God-van-de-gaten Nancey Murphy: de neurowetenschappen hebben het zielsbegrip overbodig gemaakt Patricia Williams: de evolutietheorie heeft het theologisch spreken over de erfzonde overbodig gemaakt

Naar een nieuwe integratie? Wetenschap gerelativeerd/aangepast door de theologie: John Polkinghorne: chaostheorie toont ondichtbare gaten aan in wetenschappelijke kennis ; wetenschap kan Gods handelen niet langer uitsluiten Intelligent Design & creationisme: frontale aanval op de evolutietheorie

Naar een nieuwe integratie? NEE! Integratie is procrustusbed - voor theologie (bijv. eschatologie) - voor natuurwetenschap (bijv. evolutietheorie) Fundamentele probleem is: wijze waarop over God wordt gesproken Er wordt een concurrentieverhouding tussen geloof en natuurwetenschap verondersteld Zoeken naar ondichtbare gaten in kennis

‘Constitutief verschil’ Geen concurrentie, geen rivaliteit tussen geloof & wetenschap, maar verschillende taalregisters, verschillende perspectieven op de werkelijkheid Woorden die in een religieuze context gebruikt worden, hebben andere betekenis dan in wetenschappelijk of dagelijks taalgebruik Metaforen om dit verschil in perspectief te verduidelijken: Landkaarten Schilderij Melodie Verliefdheid

‘Constitutief verschil’ Landkaarten

‘Constitutief verschil’ Schilderij

‘Constitutief verschil’ Melodie

‘Constitutief verschil’ Verliefdheid

‘Constitutief verschil’ Gelovigen zien weliswaar wat een natuurwetenschapper ook ziet, maar ze zien anders en méér. En juist dat méér, of die andersheid is ongrijpbaar. – de clou van een mop – de oplossing van een wiskundige vergelijking – als een melodie – als de schoonheid, eenvoud, en elegantie van een natuurwetenschappelijke theorie of een wiskundige vergelijking

De dialoog doen Voorbeeld: 1951: oprichting Commissie Geloof en Natuurwetenschap 1965: publicatie twee bundels Geloof en natuurwetenschap: Studies over de verhouding van christelijk geloof en moderne natuurwetenschap (red. C.J. Dippel en J.M. de Jong) => Tenminste in staat zijn om verkeerde vragen uit te sluiten

Conclusie 1. Constitutief verschil tussen geloof en wetenschap in het oog houden, 2.niet berusten in een kloof tussen beide 3. intermenselijke communicatie 4. een beter verstaan van elkaars perspectief Dan kan tot het besef gekomen worden dat ‘geloof of wetenschap’ een vals dilemma is.

Conclusie “Wetenschap is niet de vijand, niet de concurrent, en ook niet de vreemde die voor het christelijke geloof volstrekt irrelevant is, maar een partner in de zoektocht naar een beter begrijpen van mens en wereld, ook al spreken beide een andere taal en behoren de resultaten van de wetenschappelijke zoektocht tot een ander taalregister.” (L. Boeve, God onderbreekt de geschiedenis, 143).

God en de menselijke maat: Gods handelen en het natuurwetenschappelijk wereldbeeld Zoetermeer: Meinema 2006 ISBN: Chaos, Complexity, and God: Divine Action and Scientism Leuven: Peeters Publishers 2004 ISBN: Contact: