Duurzame energie biedt nieuwe kansen voor het Caribisch koninkrijk Titel van de presentatie 3-4-2017 11:15 Duurzame energie biedt nieuwe kansen voor het Caribisch koninkrijk

Business review thema Energie, 26 oktober 2011 3-4-2017 11:15 Economie in Latijns Amerika en Caribisch gebied groeit Groei voorspelling 2013 in (%) Source IMF

Groei in BNP betekent grotere energiebehoefte en investeringen in R&D Duurzame energie is al concurrerend zonder subsidies Trend naar diversificatie duurzame opwek Technologie, systeem, business veranderd Regio investeringen/jr. (milj.$) Source: Bloomberg New Energy Finance, REFF-LAC 5-1-13

Kansen: Bouwen aan Latijns Amerikaanse R&D capaciteit R&D investeringen als percentage van het BNP Source: OECD, Latin American Outlook 2012

Focusgebieden TNO Caribbean Duurzame Energie Systemen Green Faculty Testen & Certificering Geologische Dienst Energie transitie & duurzame oplossingen (water and waste) Kennis en capaciteit opbouw Prestatie onder lokale omstandigheden optimalisering Duurzaam gebruik van natuurlijke hulpbronnen

Nieuwe technologie toepassen … en nieuwe business modellen ontwikkelen

Duurzame energie – van cruciaal belang voor Caribische eilanden Titel van de presentatie 3-4-2017 11:15 Duurzame energie – van cruciaal belang voor Caribische eilanden

Business review thema Energie, 26 oktober 2011 3-4-2017 11:15 Brandstofprijzen veranderen snel en onverwacht !

“Keeping it Affordable and Reliable” Eilandsystemen – Duurzame Energie Uitdagingen “Keeping it Affordable and Reliable” De uitdaging voor eilanden in dit alles is om een transitiepad te vinden waarbij hun energiesysteem duurzamer wordt maar tegelijkertijd betrouwbaar en betaalbaar blijft.

Aruba “case” – Naar een duurzaam energiesysteem 25% reduction by 2020 50% to 100% by 2020 Remainder LNG Zoals ik al aangaf, de meeste eilanden in het Caribische gebied zijn afhankelijk van stookolie voor hun electriciteit en water productie. Echter deze eilanden hebben een groot potentieel voor duurzame energieopwekking voor zon en wind. Daarnaast, afhankelijk van de locatie biedt geo-thermal ook kansen voor een stabiele energieproductie. Echter, het ontsluiten van dit potentieel vergt zorgvuldige planning van een optimale energie-mix tussen duurzame opwek en fossiel en bijbehorende investeringen. Aruba heeft zich als doel gesteld om haar energieverbruik met 25% terug te brengen ten opzichte van 2012. Het aandeel duurzame energie te laten groeien tot ten minste 50% en het resterende aandeel met LNG op te wekken. Daarbij is het belangrijk op te merken dan LNG als transitiebrandstof in potentie een aantal voordelen met zich meebrengt. Ten eerste kunnen de meeste stook-olie generatoren omgebouwd worden naar LNG. Ten tweede, zijn LNG gestookte generatoren sneller op en af te schakelen, en bieden daarmee mer flexibiliteit om in te spelen op schommelingen in de productie van duurzame energie. Tot slot biedt de groei in productie van schaliegas in de verenigde staten perspectief op stabiele en lage prijzen in de voorzienbare toekomst voor de regio.

Business review thema Energie, 26 oktober 2011 3-4-2017 11:15 Rekening houdend met karakteristieke eigenschappen van eilanden Omgeving Implicaties Brandstofprijzen veranderen snel en onverwacht. Daarbij zijn de meeste eilanden nog steeds voor bijna 100% afhankelijk van stookolie voor hun energieproductie. Deze grafiek geeft goed weer waarom dit op termijn een onhoudbare situatie wordt. Dus stelt u zich eens een wereld voor waarin eilanden het grootste deel van hun eigen energie op kunnen wekken. Import van fossiele brandstoffen gaat naar beneden en daarmee een positievere handelsbalans. Hoogwaardige arbeid op het gebied van duurzame energie creeert nieuwe economische activiteit en de eiland economie wordt daarmee duurzamer en minder gevoelig voor economische schokken van buitenaf. Klinkt goed? Er is echter nog wel een lange weg te gaan. geen grid interconnecties onafhankelijk energiesysteem Grote impact van duurzame energie Grote dynamiek in systeem

Business review thema Energie, 26 oktober 2011 3-4-2017 11:15 “Smart Sustainable Islands Solutions

We zoeken oplossingen die bij (tropische) eilanden passen: “Smart Island solutions” Hoge temperatuur UV Geïsoleerd Geen Interconnectie Enerzijds zou men denken dat de hoge kosten van energieproductie met fosiele brandstof de businesscase voor duurzame energieproductie versterkt in het Caribisch gebied. Maar we moeten ons in dit alles realiseren dat eilanden een aantal unieke karakteristieken hebben. Vanwege de kleinschaligheid en het gebrek aan verbindingen met netwerken op het vaste land ervaren we een grote dynamiek in het systeem. Relatief kleine hoeveelheden duurzame opwek, zeg 15 of 30 megawatt hebben een grote impact op een systeem met een piekvraag van in totaal 100Mw. De situatie in Aruba. Dit vereist dat er al snel hoogwaardige technische oplossingen nodig zijn om de dynamiek in het systeem in goede banen te leiden. Denk aan een smart-grid om vraag en aanbod af te stemmen en opslag. Dit kost ook geld en vraagt om nieuwe kennis. Daarnaast zijn de fysieke omstandigheden op eilanden vaak anders dan de situatie in meer noordelijke en continentale gebieden waar de technologie vaak ontwikkeld is. We hebben nog weinig real-life ervaring met de lange termijn performance van deze technologie onder hete, stoffige en vochtige omstandigheden. Als gevolg hiervan betalen de eilanden een risk-premium aan project ontwikkelaars van duurzame energie. Dit alle maakt een duurzame energietransitie een uitdaging voor de regio. Echter het biedt ook kansen voor bedrijfsleven om te komen tot vernieuwing en nieuwe concepten te ontwikkelen die op termijn ook schaalbaar kunnen zijn in Nederland en Europa (zie ook laatste slide, als food for thought). Extra kosten transport Logistieke problemen Sterke constante wind “salt spray”, corrosie

TNO-Caribbean roadmap aanpak Strategie ontwikkeling samen met de “stakeholders” Maak “stakeholders” onderdeel Ontwikkel gedragen oplossingen Zorg voor open innovatie platform Zorg voor open systemen (geen “locked in oplossingen”) Zorg voor een lerend systeem In de roadmap aanpak brengen wij de stakeholders bijelkaar om te komen tot gedragen oplossingen. Daarnaast creeren we een open innovatie platform en een lerend systeem. Dit is van groot belang om technology lock-in te voorkomen in een snel veranderende energiewereld.

Aruba “case”– De transitie naar duurzame energie Roadmap Sustainable Aruba 2020 Grid penetration 100% Renewable Energy System 100% 80% 60% 40% 20% Solar Plant 35% Consumer reduction SWAC Third Wind park Bio-Diesel Turbines or Natural Gas? 2.5 Mw Distributed Generation 30 Mw Urirama Wind park Aruba kan verschillende paden bewandelen om haar energiesysteem te verduurzamen. Verantwoorde en afgestemde investeringen en de juiste technologie keuzes vraagt goede coordinatie tussen de stakeholders. 3.3 Mw Airport Solar 30Mw Vader Piet Wind park Green projects completed/planned Orange new projects/options 2013 2015 2018 2020 Source: “Roadmap Sustainable Aruba 2020”, TNO-report, 2 April 2012

Titel van de presentatie 3-4-2017 11:15 Faciliteit voor photovoltaic Testen & Certificeren 16

PV Solar power challenges Isc: Stroomsterkte (short circuit) Voc: Spanning (open circuit) Pmax: Vermogen (maximaal) Source: open

Titel van de presentatie 3-4-2017 11:15 Trainen en capaciteitsopbouw, de “Green Faculty” 18

Titel van de presentatie 3-4-2017 11:15 Smart Community Aruba: Real Life testen van technologie en kennisoverdracht

R&D op sleutelgebieden Smart Community Aruba: R&D op sleutelgebieden Energy Efficiency Smart Grid / Electric Grid Electrical Transport Solar & Wind Technology Customer Engagement Water & Waste

Een smart grid voor eilanden ontwikkelen What should actors be able to do in a Smart Grid for Aruba? How will we get to a Smart Grid for Aruba? Migration Use Cases $ How can we create a structure for a Smart Grid for Aruba? What is expected from a Smart Grid for Aruba? Architecture Requirements

Het volgende Nederlands Caribisch export product Het volgende Nederlands Caribisch export product? Schaalbare eiland oplossingen 22

Titel van de presentatie 3-4-2017 11:15 Aruba: gateway naar Latijns Amerika Deel van het koninkrijk met goede connectie naar Latijns Amerikaanse markten Veilig Stabiele en ambitieuze regering Europese regelgeving Meertalig Mix van Latijns Amerikaanse, Europese en Amerikaanse culturen Excellente netwerken Uitstekende faciliteiten en infrastructuur Intensieve steun regering van Aruba

Dank voor uw aandacht!