H6: Samenwerken en onderhandelen Het idee van de homo economicus (quasi-Latijn voor economische mens") is een mensbeeld waarin de mens eerst en vooral een economisch wezen is, dat wil zeggengericht op de bevrediging van zijn/haar behoeften op efficiënte, rationele wijze. Wat doet de homo economicus om een optimaal resultaat te bewerkstelligen? Hangt af van: Sequentieel spel : partijen/spelers beslissen om de beurt (m.a.w.: actie – reactie) Simultaan spel : partijen/spelers beslissen tegelijk (zoals het gevangenendilemma)

H6.1: Sequentieel spel een beslisboom

Simultaan spel beslissingsmatrix Gaat de winkel op zondag open? Jannekee Open gaan Niet open gaan Jan Winters 2 , 3 3 , 1 0 , 0 1 , 2 De opbrengst van Jan staat telkens voorop, van Jannekee achteraan 1) Is er een dominante strategie ? (=de strategie die een speler kiest ongeacht de keuze van de ander) Jan: Jannekee: 2) Wat is de uitkomst van het spel, van het probleem? Ja, open gaan, want levert telkens een hogere opbrengst op Nee, zij past zich aan aan wat Jan doet

1) Wat zou jij doen als je V-mobile bent en je als eerste mag beginnen? 2) Kun je ook winnen als Green als eerste mag beginnen met bieden? Huiswerk voor dinsdag 27 maart: Lezen Paragraaf 6.1 Maken 4 t/m 12 (blz. 122/123)

Energieveiling Conclusie: Wie begint met een openingsbod van 20 kan niet verliezen (als hij/zij geen fouten maakt)

6. 2 Prisonersdilemma > De 2 misdadigers, H en Van K , worden verdacht van een misdrijf. H en Van K zwijgen: Beiden krijgen $ 1 boete H bekent, Van K zwijgt: H krijgt geen boete en Van K krijgt $ 20 boete Van K bekent, H zwijgt: Van K krijgt geen boete en H krijgt $ 20 boete H en Van K bekennen: Allebei $ 10 boete Boetematrix Misdadiger Van K Misdadiger H Zwijgen Bekennen $ 1 $ 1 $ 20 $ 0 $ 0 $ 20 $ 10 $ 10

Nike en Adidas willen meer winst. > Adidas en Nike maken nu beiden $ 20 mln. winst. > Reclamecampagne kost $ 2 mln. > Reclame maken kan de eigen winst vergroten naar $ 28 mln. (30 – 2 voor marketingcampagne), en die van de ander verlagen naar $ 10 mln. > Als ze beiden reclame maken dan snoepen ze klanten van elkaar af en wordt hun winst $ 18 mln. ($ 20 mln. – $ 2 mln. reclamekosten) Vraag: wat zullen beide bedrijven doen?

In een schema De vraag is Wat zal Adidas doen? Wat zal Nike doen? GEEN reclame WEL reclame GEEN reclame 20 , 20 10 , 28 WEL reclame 28 , 10 18 , 18 De vraag is Wat zal Adidas doen? Wat zal Nike doen? Wel reclame maken Wel reclame maken Dominante Strategie = de strategie die voor jou zelf het best is, ongeacht de keuze van de ander!

Opbrengstmatrix Camel Marlboro Reclame Maken Geen reclame maken

Dilemma tabaksindustrie Als Camel geen reclame maakt en Marlboro ook niet, dan hebben beiden een winst van 100 Reclame maken kost 20. Als beiden reclame maken, dan hebben beiden winst van 80 Als Camel reclame maakt, en Marlboro niet, heeft Camel een winst van 30 en Marlboro een verlies van 30 Als Marlboro reclame maakt heeft Marlboro een winst van 30 en Camel een verlies van 30. Camel Marlboro Reclame Maken Geen reclame maken Reclame maken 80 80 110 70 70 110 100 100 Conclusie: beiden zullen dus reclame maken!

Wat is voor Burger King de dominante strategie? Vragen: Wat is voor Burger King de dominante strategie? Wat is voor Mc Donald’s de dominante strategie? Welke uitkomst zal ontstaan als gevolg van 1. en 2.? Geef de omzet die beide bedrijven behalen. Is deze uitkomst een Nash-evenwicht? Is deze uitkomst Pareto-optimaal? Waarom ontstaat deze uitkomst (van 4.) waarschijnlijk niet? 1. Prijs verlagen 4. Ja! Het is de beste uitkomst gegeven de keuze van de ander 2. Prijs verlagen 5. Nee, prijshandhaving levert voor beide partijen meer op 3. MacD: $10.000 Burger K. $ 14.000 6. Geen vertrouwen in elkaar

Begrippen 6.1 en 6.2 Sequentieel spel = spel waarbij de spelers na elkaar een beslissing mogen nemen Simultaan spel = spel waarbij spelers tegelijkertijd moeten beslissen Pay-off = opbrengst voor elke speler als gevolg van een keuze Beslisboom = schematisch overzicht van een sequentieel spel Normaalvorm = schematisch overzicht in een matrix Dominante strategie = als een speler altijd voor eenzelfde strategie kiest, ongeacht de keuze van de ander. Evenwichtsuitkomst = als een spel één mogelijke strategie als uitkomst heeft = Nash-evenwicht = geen beide spelers is gebaat met een andere strategie. Pareto-optimale uitkomst = als alle partijen samen zich niet kunnen verbeteren Gevangenendilemma= Nash-evenwicht dat niet Pareto-optimaal is. Zelfbinding = door belofte of dreigement of eenzijdige verbintenis. Gevolg spel verandert hierdoor Berovingsprobleem= speler komt zijn afspraak niet na, waardoor jij met de problemen blijft zitten. Verzonken kosten = kosten die jij hebt geivesteerd, maar die je niet meer terug kunt verdienen

Geen huiswerk controleren Dinsdag 10 april: Huiswerk: 13 t/m 18 bepaal de pay-off bepaal de uitkomst Docent Leerling Huiswerk controleren Geen huiswerk controleren Huiswerk maken Geen huiswerk maken Zie ook: http://www.economielokaal.nl/speltheorie/

Klassenuitje Klas v4 wil een uitje organiseren naar Klein Bonaire. De bijdrage per leerling hiervoor is $ 5. Het geld wordt ‘anoniem’ in een gesloten bus gedaan.

Klassenuitje Iedere leerling heeft voor zichzelf de volgende afweging: 1. ik betaal wel > als de rest ook betaalt dan gaat het door > als de rest niet betaalt dan gaat het niet door en krijg ik $ 4 terug 2. ik betaal niet > als de rest wel betaalt dan gaat het toch door (en heeft iedereen iets minder te eten en te drinken) > als de rest ook niet betaalt dan is er geen uitje

Klassenuitje Maak nu de opbrengstenmatrix voor jezelf door de volgende uitkomsten te noteren: ‘+++’ = De beste uitkomst voor jou ‘++’ = de een na beste uitkomst voor jou ‘+’ = de twee na beste uitkomst voor jou ‘-‘ = de slechtste uitkomst voor jou

Klassenuitje De opbrengstenmatrix ‘++’ ‘-‘ ‘+++’ ‘+’

GAME-theory http://downloadcentrum.knvb.nl/sportlink/knvb/document/knvb%20straatvoetbal%20toernooischema.pdf?id=1279 Als je allebei de zwarte kaart speelt, dan verdien je allebei $ 2. Als je allebei de rode kaarten speelt, dan verdien je allebei $ 8. Als jij je rode kaart speelt en de ander speelt de zwarte kaart, dan verdient de ander $ 10 en verdien jij niets. Als jij je zwarte kaart speelt en de ander speelt de rode kaart, dan verdient de ander niets en verdien jij $ 10. Spel 1: anonieme tegenspeler Spel 2: bekende tegenspeler

Vragen na afloop Waarom heb je voor een bepaalde kaartkleur gekozen? Is het mogelijk om tot een hogere opbrengst te komen als er mag worden overlegd? Is het nodig om bindende afspraken te maken? Is het van invloed op je keuze dat je niet vooraf weet wie je tegenspeler is? Stel dat je weet tegen wie je deze ronde speelt en dat je tegenspeler vooraf aankondigt dat “hij zeker de rode kaart speelt.” Beïnvloedt dit je beslissing? Heeft de kaartkeuze van andere spelersparen invloed op jouw kaartkeuze? Ken je praktijksituaties die overeenkomen met het spel? Conclusie: Aan het eind van het spel (in de laatste speelrondes) werd steeds meer ‘zwart’ gespeeld. Steeds meer spelers kozen dus hun ‘dominante strategie’= eigen belang. > Oorzaak: blijkbaar vertrouwden de spelers elkaar niet meer. > Gevolg: de optimale uitkomst kwam NIET tot stand > dus: gevangenendilemma bewezen in V4!

H6.2 > filmpresentaties! Chicken-game Opdracht groep 1: Hayte, Lars, Jasper Maak een filmpje waaruit duidelijk blijkt waarover een chicken game gaat. Maak een matrix met de mogelijke uitkomsten voor de deelnemers aan een chicken game. Beschijf een situatie in de econiomische werkelijkheid die op een chicken game lijkt. Opdracht groep 2: Mark, Emma, Yannick Maak een film waarin 2 partijen (bedrijven/mensen/landen) in een gevangenendilemma zitten en daar uit komen door: Zelfbinding Prisoners dilemma Laat de bijbehorende pay-off matrix zien. Gebruik geen voorbeeld dat je al kent uit het boek of uit de les. Presenteren > woensdag 23 maart!

Eco V4: iedere woensdag! Opdracht: Maak een begroting voor de excursie naar Nederland volgend schooljaar! Tickets > Yannick Verblijf en vervoer > Hayte en Mark Eten en drinken > Jasper Activiteiten > Emma Totale Kosten / uitgaven (in dollars) en gemiddeld p.p. ………………………………… Opbrengsten / inkomsten (in dollars):

H6.1: belangrijke termen Sequentieel spel Simultaan spel Nash-evenwicht Beslissingsboom Rollback-analyse Dominante strategie Beste antwoordaanpak Pay-offs Pay-off matrix / normaalvorm Opgaven: 4 t/m 9

H6.2: belangrijke termen Gevangenendilemma Individueel belang Collectief belang Zelfbinding Contract Berovingsprobleem Verzonken kosten Pareto-optimaal Opgaven: 13, 17, 19, 16, 18,

6.3: Marktfalen Belangrijke termen / weten: Oorzaken van marktfalen (zie ook H4.3): (Marktmacht > H3 & H4) Externe effecten: positief en negatief Collectieve goederen: kenmerken: Niet-uitsluitbaar: je kunt niet ‘uitgesloten’ worden van het gebruik Niet-rivaliserend: gebruik van de een gaan niet ten koste van het gebruik van de ander Meeliftgedrag Maken: opg. 21 t/m 27 + 29 & 30

Klassenuitje Iedere leerling heeft voor zichzelf de volgende afweging: 1. ik betaal wel > als de rest ook betaalt dan gaat het door > als de rest niet betaalt dan gaat het niet door en ben ik mijn geld kwijt 2. ik betaal niet > als de rest wel betaalt dan gaat het toch door (en heeft iedereen iets minder te eten en te drinken) > als de rest ook niet betaalt dan is er geen uitje

Klassenuitje Maak nu de opbrengstenmatrix voor jezelf door de volgende uitkomsten te noteren: ‘+++’ = De beste uitkomst voor jou ‘++’ = de een na beste uitkomst voor jou ‘+’ = de twee na beste uitkomst voor jou ‘-‘ = de slechtste uitkomst voor jou

Klassenuitje De opbrengstenmatrix ‘++’ ‘-‘ ‘+++’ ‘+’

Conclusie gevangenendilemma: Doordat beide partijen kijken naar hun eigen belang, en hun dominante strategie volgen, ontstaat niet voor beide partijen de beste uitkomst. De beste uitkomst kan wel ontstaan door: Collectieve dwang: Wetten / regelgeving / contracten Sociale normen Zelfbinding (gevolg: simultaan spel wordt sequentieel spel (zie blz. 126): Belofte Dreigement Verbintenis

Gevangenendilemma Het gevangenedilemma is in de economie op verschillende terreinen zichtbaar: Concurrerende bedrijven (wel / geen reclame, wel / geen korting) Milieu (wel / geen milieumaatregelen nemen) Vluchtelingen (wel / geen vluchtelingen opnemen) Opdracht: Beschrijf het dilemma zo duidelijk mogelijk. Geef het dilemma weer in een normaalvorm. Geef aan wat er gedaan kan worden (of wat er aan gedaan is) om voor alle deelnemers de optimale uitkomst te realiseren. Vermeld bonnen! Presenteren: maandag 18 april!

Antwoord bij opgaven 21 Dit is wel juist! Eigenlijk fout omdat hier geen rekening gehouden wordt met de opofferingskosten van de investering, namelijk de misgelopen (gederfde) rente opbrengst.

Planning per week

Gevangenendilemma, Dominante strategie, Nash, Pareto en?!?! De strategie die voor JEZELF het beste is, ongeacht de keuze van de ander Pareto optimaal De gezamenlijke opbrengst is maximaal, waarbij een partij kan er niet op vooruit gaan, zonder dat de ander er op achteruit gaat Nash-evenwicht Een evenwicht waarbij geen van de partijen zich kan verbeteren, gegeven de keuze van de ander Gevangenendilemma Een dilemma dat leidt tot een uitkomst (evenwicht) die voor BEIDE partijen samen niet optimaal is

Gevangenendilemma, Dominante strategie, Nash, Pareto en?!?! Nu maken: Opgave 13, 17, 19, 16, 18! Dominante strategie Nash-evenwicht* Pareto optimaal** Niet-pareto optimaal Geen gevangenendilemma Gevangenendilemma *De beste keuze voor jou, gegeven de keuze van de ander. Of: gegeven de keuze van de ander, kun je je eigen uitkomst niet meer verbeteren ** Een uitkomst die voor beide partijen samen het beste is. Beiden kunnen hun uitkomst niet eenzijdig verbeteren zonder dat het ten koste van de ander gaat.

Snap je het nog? Dominant, Nash, Pareto en gevangenendilemma?!?! Dominantie strategie  Nash-evenwicht* Nash-evenwicht is een evenwicht waarbij geen van de partijen zich kan verbeteren, gegeven de keuze van de andere partij. Een Nash-evenwicht KAN pareto optimaal zijn NIET in ieder Nash-evenwicht is sprake van een gevangenenprobleem Pareto-optimaal = de uitkomst van beide partijen samen is maximaal. Als een Nash-evenwicht niet pareto-optimaal is, dan is sprake van een gevangenendilemma. Gevangenendilemma: is per definitie NIET (NOOIT) pareto optimaal > Zie volgende sheet voor een schematisch overzicht

Presentatie en BEBAT as. vrijdag! http://tegenlicht.vpro.nl/bundel/onderwerpen/duurzaamheid.html Ook interessant: CO2 uitstoot wereldwijd > http://www.wri.org/blog/2014/09/explore-changing-global-emissions-through-interactive-maps Rabobank commercial: https://www.youtube.com/watch?v=miQRXftFRJU Stelling: De overgang naar duurzame productie, d.m.v. maatschappelijk verantwooord ondernemen, moet worden geiniteerd door: De overheid (groep 1: Jasper en Hayte) De bedrijven (groep 2: Lars en Emma) De consumenten (groep 3: Mark en Yannick) De groepen: http://www.schoolbordportaal.nl/flash-overlay.php?id=839&title=Groepjesmaker%20|%20Maatjesmaker

Initiatief voor MVO bij de overheid: De overheid moet het initiatief nemen want: ……………………………………………… Dat is beter dan het over te laten aan bedrijven omdat: ……………………………… en beter dan het over te laten aan consumenten omdat: ……………………………. Dit is een voorbeeld van een maatregel die een overheid heeft genomen: ………………………………

Initiatief voor MVO bij de bedrijven: Bedrijven moeten het initiatief nemen want: ……………………………………………… Dat is beter dan het over te laten aan de overheid omdat: …………………………… en beter dan het over te laten aan consumenten omdat: ……………………………. Dit is een voorbeeld van een initiatief van een bedrijf: ……………………………

Initiatief voor MVO bij consumenten: Consumenten moeten het initiatief nemen want: ………………………………………… Dat is beter dan het over te laten aan bedrijven omdat: ……………………………… en beter dan het over te laten aan de overheid omdat: ……………………………… Dit is een voorbeeld van een initiatief van consumenten : ………………………………