Rusland, Oekraïne en de EU: van ongemakkelijke driehoeksverhouding tot Frozen Conflict Prof. Dr. Lien Verpoest Slavistiek en Oost-Europakunde KU Leuven

Structuur Deel 1: Rusland en het Westen: hadden we verslechtering relaties moeten zien aankomen? Deel 2: Oekraïne: van bufferstaat tot ‘frozen conflict’ Inleiding: achtergrond en uitdagingen Oekraïne Chronologie van het conflict Oost-Westverhoudingen na Euromaidan Deel 3: interne en geopolitieke uitdagingen en vragen voor de toekomst

1.Rusland en het Westen 1991: ‘een geamputeerd imperium’: van supermacht naar regionale speler Ons referentiepunt is nog steeds: ‘goede relaties’ in de jaren ’90 > economische zwakte, vaak politieke crisis,.. geen gebalanceerde relatie Zwakke positie  samenwerking met EU, NAVO, OVSE, Raad van Europa,.. Ons verwachtingspatroon onveranderd  terwijl Rusland ondertussen grondig veranderd is

Rusland onder Poetin: een metamorfose Jeltsin wilde sterke opvolger Vladimir Poetin Technocraat Presidentsverkiezingen 26 maart 2000: 52.94% Speech: opdracht Rusland 21ste eeuw - economische inhaalbeweging - opleven aan de Russische idee - staat versterken

Verslechtering relaties In Rusland: evolutie van pro-westerse ‘goodwill’ naar pragmatisme en vooropstellen nationale belang Gevolg: verslechtering politieke relaties Rusland-Westen oorzaken: Breukmomenten 1999, 2004, 2012

1) Breukmomenten 1999 Kosovo crisis - NAVO interventie: Operation Allied Force zonder mandaat VN Veiligheidsraad NAVO uitbreiding 1999: Westen heeft effect hiervan in Rusland onderschat - Perceptie van omsingeling - EU- Rusland relaties wel nog constructief - Overschaduwd door 9/11: ‘war on terrorism’

Breukmomenten 2004 Opnieuw NAVO uitbreiding EU uitbreiding - Kaliningrad - Nieuwe, Rusland-kritische lidstaten (Polen, Balticum)  historische beladenheid, handelsconflicten, groot wantrouwen ‘Kleurenrevoluties’ - Rozenrevolutie Georgië Oranje Revolutie Oekraïne Tulpenrevolutie Kyrgyzstan ‘Jeans Revolutie’ Belarus 2006

Breukmomenten Oorlog Georgië augustus 2008 Herverkiezing Poetin 2012 Protesten & buitenlandse kritiek  verstrakking binnenlands beleid o Nabije Buitenland: energie als politiek wapen, gasoorlogen o Inmenging in Oekraïense en Wit-Russische economie en buitenlandse politiek

Deel 2: Oekraïne - inleiding

Bakermat van Russische/Slavische cultuur? Kiev Rus 9de-13de eeuw Dnepr, Zaporozje kozakken  Historische beeldvorming

Deel 2. Oekraïne - inleiding 603,550 km² 4655 km grenzen – 1576km met Rusland bevolking: 44,291,413 inw. (juli 2014) Etnische groepen: - 77,8% Oekraïens, 17,3% Russisch, 0,6% Wit-Russisch, 0,5% Moldavisch - Bulgaren, Hongaren, Roemenen, Polen, Tataren, Joden talen: 67% Oekraïens, 24% Russisch, 9% andere talen Economie: BNP per capita: $ 7,400 (2013) zware crisis 2009, economie kromp 15% (daling staalprijs) Crisis : IMF lening maart 2014, 14 mia$ rijke landbouwgrond (chernozem), 53,85% bebouwbaar land “Graanschuur van de Sovjet Unie”

Problemen na onafhankelijkheid Grenzen, nucleaire non-proliferatie en Zwarte Zeevloot 2. Regionalisme & nationalisme 3. Buitenlands beleid: balanceren tussen Oost en West

1. Grenzen, nucleaire non-proliferatie, Zwarte Zeevloot Onenigheid over afbakening grenzen, status Krim Russisch-Oekraïens vriendschapsverdrag (mei 1997) Huur Zwarte Zeevloot voor 20 jaar april 2010: Janoekovitsj verlengt huur aan Rusland tot 2042

1. Grenzen, nucleaire non-proliferatie, Zwarte Zeevloot Na 1991: derde grootste nucleair wapenarsenaal Budapest Memorandum 5 December 1994 Ondertekenden: Groot-Brittannië, Verenigde Staten, Russische Federatie Garandeerde Oekraïne veiligheid indien het toetrad tot Verdrag voor de non-proliferatie van nucleaire wapens Acties Rusland: in strijd met Memorandum sinds februari 2014 (Krimcrisis)

2. Regionalisme & Nationalisme Verdeeld land of vreedzame coëxistentie? 17% etnische Russen, 45+% Russischtaligen Russisch regionale taal in 2012 (>10%) Sasse 2010: “regionale diversiteit van Oekraïne kan juist sterk punt zijn in plaats van zwakte in democratiseringsproces van Oekraïne”

Oekraïne Presidentsverkiezingen 1994

Oekraïne Presidentsverkiezingen 1999

Oekraïne Presidentsverkiezingen 2004

Oekraïne Presidentsverkiezingen 2010

Presidenten van Oekraïne Leonid Kravtsjoek , Leonid Koetsjma Viktor Joesjtsjenko Viktor Janoekovitsj 2014-… Petro Porosjenko  ALLEN balanceerden tussen Oost en West

Chronologie van het conflict fase 1: Euromaidan Associatie Akkoord & Deep & Comprehensive Trade Agreement (vrijhandelsakkoord) Oostelijk Partnerschapstop Vilnius, november 2013 September: Armenië zegt af Eind november: ook Oekraïne zegt af ° Euromaidan Protesten: - November: studenten protesten op Maidan - December: massa protest, euromaidan-beweging - Januari: repressieve anti-rellen wetgeving - Februari: straatoorlog, meer dan 100 doden, scherpschutters

Viktor Janoekovitsj– Partij van de Regio’s

Yulia Timosjenko BYuTi  Batkivhschina (Vaderlandpartij)

Vitaly Klitschko Udar - Український демократичний альянс за реформи (Oekraïense Democratische Alliantie voor Hervormingen)

Arseniy Yatseniuk– Batkivshchina (Vaderlandpartij)

Oleh Tyahnybok – Svoboda (Vrijheidspartij)

Het volk: Euromaidan

Van Euromaidan naar Interim-regering nieuw: niet meer balanceren, maar ‘Vybor Za Evropu’: ‘Keuze voor Europa’-coalitie problemen: - taalwet!  suggestie om taalwet van 2012 af te schaffen (Russisch als regiotaal)  onmiddellijk afgevoerd  veel schade (perceptie in Rusland) - Rol ultranationalisten Pravy Sektor

Chronologie van het conflict fase 2: annexatie van de Krim 22 februari 2014: Regimewissel Annexatie Krim propaganda oorlog en rechtvaardiging invasie 17 maart 2014: referendum 22 maart 2014: incorporatie Krim in de Russische Federatie

Chronologie van het conflict fase 3: separatisme in Oost-Oekraïne Begin april 2014: Novorossija Separatisten in Zuid-Oost Oekraïne: ‘antimaidan’ Mislukt in Dnipropetrovsk, Kharkov, Mariupol, Odessa Gelukt in Slavjansk, Donetsk, Loegansk

Chronologie van het conflict fase 4: oorlog in Oost-Oekraïne 25 mei 2014: Presidentsverkiezingen Petro Porosjenko, 1 ste ronde, 54,70% start anti-terrorisme operatie (ATO) Eind augustus 2014: regeringstroepen overweldigd, derde front Wanhopige speech President Porosjenko - weinig internationale reactie Overleg in Minsk  5 september Minsk Akkoord

Najaar-winter 2015 Constante schendingen Minsk akkoord– geen alternatief Falen van internationale diplomatie? (geen nieuwe sancties) ‘Minsk 2’ – akkoord februari wapenstilstand vanaf 15/2, middernacht - Terugtrekking illegale buitenlandse troepen uit Oekraïne - Terugtrekking zware artillerie van front - Uitwisseling krijgsgevangenen - Lokale autonomie in samenspraak met Oekraïense regering - Hulpverlening en lokale verkiezingen onder monitoring internationale organisaties, bv OVSE

Deel 3. Interne en geopolitieke uitdagingen & toekomstvragen Europese Unie - Normatieve benadering = paternalistisch?  nut normen en waardendiscours? - Geopolitiek vs geo-economie Verenigde Staten - ‘Smart sanctions’ – gerichte sancties - Contra-propaganda; contraproductief - Belangenvermenging Oekraïense energieconcerns? - Militair: ‘non-lethal aid’

Rusland 2014: Oekraïne leidde tot definitieve verandering aard relaties Rusland met het Westen Rusland haalt legitimiteit (aanvaarding) niet meer uit EU, Raad van Europa, OVSE,.. Euraziatische alternatieven

Rusland en Euraziatische alternatieven Euraziatische Economische Unie (EEU): Rusland, Kazachstan, Wit- Rusland, Armenië, Kirgizië Collectieve Veiligheidsverdragsorganisatie: Rusland, Armenië, Kazachstan, Kirgizië, Tajikistan, Wit-Rusland (uitgetreden: Georgië, Uzbekistan, Azerbaijan) Eigen verkiezingsmonitoring (‘Eurasian Observatory of Democracy and Elections’, EODE) in plaats van OVSE  Geopolitieke focus: op GOS / geo-economische focus: op BRICS, Azië

3. Vooruitblik: uitdagingen a. Nieuwe uitdagingen in internationale politiek: hybride oorlogsvoering en ‘verkokering’ van buitenlands beleid b. Risico van geopolitieke vervreemding c. Wederzijdse percepties

a. Nieuwe uitdagingen : hybride oorlogsvoering Krimannexatie en conflict in Oost-Oekraïne: nieuwe vorm van hybride oorlogsvoering - Militair conflict - Propaganda-oorlog - handelsoorlog Rusland officieel geen ‘betrokken partij’ in het conflict Hoe onderhandelen met een onbetrouwbare partner? (sancties handhaven)

a. Nieuwe uitdagingen: verkokering van buitenlands beleid Syrië: beter voor eigen publiek en voor relaties met EU Poetin kan meer zichtbare rol opnemen – meer directe kritiek op VS Aansturen op normalisering van relaties met EU met oog op sancties  Normandië-overleg over Minsk 2 Directe gevolgen Oekraïne conflict: - Rusland betrokken bij overleg Vrijhandelsakkoord EU-Oekraïne - Normalisering van relaties met Wit-Rusland - Zal EU de EEU erkennen als partner?

b. Risico van geopolitieke vervreemding Juli 2012: wet ‘buitenlandse agenten’ Juni 2013: wet tegen homopropaganda December 2013: Poetin in zijn ‘State of the Nation’: “Rusland heeft haar eigen conservatieve, orthodoxe waarden” Januari 2014: Russisch rapport over mensenrechten in de Europese Unie  Konstantin Dolgov: ‘EU promoot op agressieve wijze neoliberale waarden’ Nieuwe situatie van ‘vervreemding’: verdere polarisering

c. Wederzijdse percepties verandering in wederzijdse perceptie: zal invloed hebben op lange termijn Invloed van propaganda: bv snelle stijging steun voor Russische interventie in Syrië Onderzoek over perceptie van EU in partnerlanden - Survey Nieuwe survey 2014: sterke verandering perceptie EU in Rusland - Enig land dat tégen leidende rol voor EU in regionale politiek was