ONZE GEWEsten in de middeleeuwen

Deel 1. onze streken 500-1300

De provincie Belgica in het Romeinse Rijk en het hedendaagse België

843 : het Verdrag van Verdun Ten westen van de Schelde: het latere Graafschap Vlaanderen (nu: West-VL, Oost-VL, Frans-VL, Zeeuws-VL) = leengebied van de Franse koning Ten oosten van de Schelde: het latere Hertogdom Brabant, Henegouwen, Prinsbisdom Luik, Loon, Limburg, … = leengebied van de Duitse koning/keizer

Vlaanderen, leengebied van de franse koning

de taalgrens in de 10e eeuw N van de taalgrens: Germaanse talen/dialecten Z van de taalgrens: Romaanse talen/dialecten

9e-10e eeuw: het gevaar loert (en niet enkel langs de kusten)…

… en niet alleen in onze streken

Hoe ontstond Het graafschap vlaanderen ?

Het begon lekker romantisch, met de schaking van een koningsdochter… Kerstdag 861 : Een zekere Boudewijn, gekend vechtjas, schaakt ene Judith (schaken: een vroege vorm van huwelijksbemiddeling ) Nu was dame Judith niet de eerste de beste: dochter van de koning van West-Francië (Karel de Kale) 17 jaar oud Al tweemaal weduwe (!) Judith liet zich gewillig schaken… (en ze kreeg hulp van haar broer, Lodewijk de Stamelaar)

Het begon lekker romantisch, met de schaking van een koningsdochter… Na een stevig conflict tussen Karel en Lodewijk…: … volgden uiteindelijk verzoening (na bemiddeling door de paus) en huwelijk (maar zonder Karel) en de benoeming van Lodewijk tot bestuurder van de Pagus Flandrensis… (dec. 863) … die toen een onbetekenend gebied leek, want : in een uithoek van West-Francië steeds weer aangevallen door Noormannen. Boudewijn I met de IJzeren Arm

Het begon lekker romantisch, met de schaking van een koningsdochter… Boudewijn: Bouwt versterkingen (in Atrecht, Gent, Brugge) Roept de Vikingen een halt toe Bouwt de eerste Sint-Donaaskerk in Brugge (mét relieken) Sticht een klooster in Veurne (mét relieken) Trekt zich uiteindelijk terug in een klooster, waar hij in 879 sterft Boudewijn I met de IJzeren Arm

Het begon lekker romantisch, met de schaking van een koningsdochter… Meer weten over Boudewijn met de IJzeren arm ? Zie http://nl.wikipedia.org/wiki/Boudewijn_I_van_Vlaanderen Wat verwezenlijkte hij zoal als eerste “graaf” van Vlaanderen? Wat had hij met dit beertje (Brugge) te maken? Op welke plaats eindigde hij in 2005 bij de verkiezing van de Grootste Belg (Vlaamse versie) aller tijden? …

De opvolgers van Boudewijn… Boudewijn II (de Kale)  Arnulf I (de Grote) en zijn ‘medegraaf’ Boudewijn III Arnulf II  Boudewijn IV (met de Baard)  V (de Grote)  VI (Graaf van Vlaanderen én Henegouwen, 1067)  Arnulf III (de Ongelukkig)  Robrecht de Fries (1071) Zij bestreden met succes de Vikingen, bouwden versterkingen, stichtten jaarmarkten (Brugge, Kortrijk,…) bevorderden de economie : viltvervaardiging en lakenweverij breidden het territorium uit (bv. door verovering of huwelijk & erfopvolging) stichtten steden (vooral na 1000) Consolidering van het jonge Graafschap Consolideren : vast en duurzaam maken: een verworven positie consolideren

11e – 14e eeuw Vlaanderen wordt steeds rijker De welvaart neemt toe (textiel !) De steden worden machtiger en vrijer

De Vlaamse lakenindustrie Het kammen van de wol Het spinnen Het vollen en het verven

Onze gewesten: lakenindustrie De Lakenhalle in Ieper: een van de grootste burgerlijke gebouwen van Europa in Gotische bouwstijl

Vlaanderen: lakenproductie Belangrijkste economische activiteit in Vlaanderen: lakennijverheid 14e eeuw: 2/3 beroepsbevolking in de steden in de Zuidelijke Nederlanden = textielarbeiders! “Laken” = stof, gemaakt uit wol (>< moderne lakens : veelal uit katoen) De wol wordt geweven en vervilt (naast vele andere handelingen) => Slijtvast, vuil- en waterafstotend => ging lang mee, weinig onderhoud nodig Vlaanderen was van 1100-1400 het belangrijkste Europese centrum van de lakenindustrie : vooral Gent, Brugge, Ieper, Wervik Het kostbare Vlaamse Laken was “wereldberoemd” in heel Europa Laken bestond in verschillende kwaliteiten: dik of dun, stug of soepel, mat of glanzend, dicht- of losgeweven, meer of minder vervilt, verschillende kleurprocédés Zo ontstond een zeer gespecialiseerde industrie, die tot vandaag bestaat (denk bv. aan het tapijtbedrijf Beaulieu).

Spanningen in het middeleeuwse vlaanderen Internationale spanningen Binnenlandse spanningen Persoonlijke spanningen Financiële spanningen Economische spanningen

Spanningen in Het middeleeuwse Vlaanderen 1) Internationaal spanningsveld : POLITIEK  ECONOMIE Vlaanderen was ingekneld tussen Frankrijk  Engeland Vlaanderen behoorde in politiek opzicht (suzerein) tot Frankrijk …, maar in economisch opzicht was Engeland de belangrijkste partner (Engeland leverde namelijk de wol voor de lakenindustrie)

Spanningen in Het middeleeuwse Vlaanderen 1) Internationaal spanningsveld: POLITIEK  ECONOMIE 2) Binnenlandse spanningen: CENTRAAL MACHTSSTREVEN  LOKALE AUTONOMIE De koningen, graven en hertogen  de rijke en machtige steden met hun privilegiën en vertegenwoordigers, de Staten (of Standen) Vooral : Gent, Brugge, Ieper Binnen de steden : het gemeen  patriciërs De graaf steunde vaak het gemeen, om zo de macht van de patriciërs te breken Graaf had geld nodig => ‘beden’ aan de steden (= vraag van de graaf om nieuwe belasting te mogen heffen) In ruil: steden vroegen meer autonomie (aanpassing privilegiën)

Spanningen in Het middeleeuwse Vlaanderen 1) Internationaal spanningsveld: POLITIEK  ECONOMIE (Frankrijk  Engeland) 2) Binnenlandse spanningen: CENTRAAL MACHTSSTREVEN  LOKALE AUTONOMIE 3) Persoonlijke spanningen: GRAAF : LAVEREN TUSSEN DE KONING (ZIJN SUZEREIN) EN HET BELANG VAN ZIJN ONDERDANEN (GEVAAR VAN OPSTAND) 4) Financiële spanningen: OORLOG VOEREN ZONDER EIGEN LEGER: MANSCHAPPEN EN GELD VNL. DOOR DE STEDEN GELEVERD => STEDEN EISEN NIEUWE PRIVILEGIËN IN RUIL VOOR HUN STEUN 5) Economische spanningen: GROEIENDE CONCURRENTIE VAN DE BRABANTSE EN HOLLANDSE STEDEN

Fiche: Guldensporenslag Wat? Wanneer (dag, maand, jaar)? Waar (zo precies mogelijk)? Aanleiding? Afloop? Gevolgen : op korte termijn? op lange termijn? Waar komt de naam vandaan? Wat is het historisch belang van de slag? Wat is vandaag nog de relevantie van de Guldensporenslag?

Fiche: Guldensporenslag Wat? Veldslag tussen Vlaamse milities en Frans ridderleger Wanneer (dag, maand, jaar)? 11 juli 1302 Waar (zo precies mogelijk)? Groeninghe-veld nabij Kortrijk Aanleiding? Frans leger bezet Vlaamse steden, graaf Gwijde van Dampierre gevangen Afloop? Vlaams voetleger verslaat Frans ridderleger Gevolgen : op korte termijn? Vlaanderen schudt het Franse juk af; op lange termijn? Geen noemenswaardige gevolgen

Fiche: Guldensporenslag Waar komt de naam vandaan? Honderden “gulden sporen” van gesneuvelde ridders werden op het slagveld ingezameld. Wat is het historisch belang van de slag? Sterkte in de 19e eeuw het Vlaamse zelfbewustzijn Wat is vandaag nog de relevantie van de Guldensporenslag? Vlaamse feestdag: 11 juli http://www.keesn.nl/p1300/kortrijk/kortrijk_nl.htm

Gent trekt ten oorlog

Wie is deze man?

Fiche: Jacob van artevelde 1290 - 1345 Rijke Gentse burger (lakenkoopman, grondbezitter) Leider van een Vlaamse opstand tegen de Fransen (ca. 1345) Vlaanderen was verstrikt geraakt in de Honderdjarige Oorlog Economische partner van Vlaanderen (en dus ook Gent) was Engeland (aankoop van wol) Enkele jaren lang de politieke leider van Vlaanderen Vermoord door eigen mensen Hoe heet Gent vandaag nog? Arteveldestad

Het antwoord vinden we… in de 19e eeuw Waarom zijn gebeurtenissen uit de veertiende eeuw vandaag nog zo belangrijk? Het antwoord vinden we… in de 19e eeuw

19e eeuw : land en volk op zoek naar een identiteit 19e eeuw: ontstaan van nieuwe landen, bv. België 1830 De nieuwe staat had helden nodig (Belgische identiteit creëren) + 19e eeuw: Opkomst van een Vlaams volksbewustzijn (‘Vlaamse Beweging’, ‘Flamingantisme’) => “Vergeten” gebeurtenissen uit een ver verleden werden onderzocht, opgerakeld, “geromantiseerd” en “geheroïseerd”

“romantische identiteitsschepping” : vijf voorbeelden

voorbeelden van romantische identiteits-schepping (1) Ambiorix – leider van de Eburonen (1e eeuw v.C.)

voorbeelden van romantische identiteits-schepping (2) “Horum omnium fortissimi sunt Belgae, propterea quod a cultu atque humanitate provinciae longissime absunt, minimeque ad eos mercatores saepe commeant atque ea quae ad effeminandos animos pertinent important, proximique sunt Germanis, qui trans Rhenum incolunt, quibuscum continenter bellum gerunt.”

voorbeelden van romantische identiteitsschepping Van hen allemaal zijn de Belgen de dappersten, omdat ze het verst verwijderd wonen van de cultuur en de beschaving van de provincia, omdat er slechts zelden kooplui tot bij hen komen en dingen invoeren die bijdragen tot het verwekelijken van de geesten, en ze vlakbij de Germanen  zijn, die over de Rijn wonen, en met wie ze voortdurend oorlog voeren. (Julius Caesar – 1e eeuw v.C.)

(3) Hendrik conscience (1812-1883) Voorbeelden van romantische identiteitsschepping (3) Hendrik conscience (1812-1883) Vlaams schrijver “De man die zijn volk leerde lezen” Hoofdwerk: “De Leeuw van Vlaanderen” = het verhaal van de Guldensporenslag, sterk geromantiseerd

Voorbeelden van romantische identiteitsscheping (4) Guldensporenslag Guldensporenslag (museum Kortrijk, 19e eeuw)

(5) BelgiscHe revolutie (1830) Gustave Wappers - ‘Episode van de septemberdagen 1830’ (KMSK Brussel)

DEEL 2 De Bourgondische nederlanden 1384 - 1482

1384 : Lodewijk van male, graaf van vlaanderen, sterft Zijn schoonzoon, Filips de Stoute, de hertog van bourgondië wordt graaf van vlaanderen = ontstaan van de “bourgondIsche nederlanden”

Huwelijkspolitiek

Filips de stoute Zoon van de Franse koning Jan de Goede (Jean le Bon) Hertog van Bourgondië, dat hij van zijn vader gekregen had.

Margaretha van Vlaanderen: was op haar elfde al weduwe trouwde daarna met Filips de Stoute. samen hadden ze 11 kinderen, waarvan er zeven volwassen werden. Eén daarvan was Jan zonder Vrees Na de dood van haar vader (Lodewijk van Male) werd Margareta gravin van Vlaanderen. Filips werd “graaf-gemaal”. http://fr.wikipedia.org/wiki/Philippe_II_de_Bourgogne#Mariage_avec_Marguerite_de_Flandre

Filips’ slimme huwelijkspolitiek Door zijn vele kinderen tactisch uit te huwelijken : grote gebiedswinsten ! Henegouwen, Holland en Zeeland onder Bourgondische heerschappij Filips de Stoute probeerde ook nog Brabant aan het Bourgondische Rijk te binden, maar dat zou pas na zijn dood lukken.

Praalgraf van filips de stoute (dijon), met de beroemde ‘pleuranten’

de ‘pleuranten’ (rouwdragers) van klaus sluter (detail)

Snif… de arme Filips de Stoute ligt op drie plaatsen tegelijk begraven…

Jan zonder vrees (jean sans peur) 1371-1419 Zoon van Filips de Stoute Eigenlijk: Jean sans Peur (hij sprak, dacht en was Frans) “Zonder Vrees” : na zijn (mislukte) kruistocht tegen de Turken in Nicopolis (1396)

Het rijke noorden Een belangrijke bron van inkomsten voor de hertog : de beden (= door de steden betaalde belastingen, in ruil voor privilegiën) Maar liefst 84 % van de beden in deze tijd kwamen uit Vlaanderen (de overige 16 % uit alle andere Bourgondische gebieden samen: Artesië, Frans- Vlaanderen, Bourgondië, Franche-Comté) !

Filips de goede (1396-1467) Zoon van Jan zonder Vrees Sticht de universiteit van Leuven (1426) Sticht de Orde van het Gulden Vlies

Orde van het gulden vlies : Gewaad en halsketting

Filips de goede (1396-1467) Bondgenootschap met de Engelsen (uitlevering Jeanne d’Arc) in Honderdjarige Oorlog Verwierf Holland, Zeeland, Henegouwen (definitief) en Brabant, Namen, Luxemburg Hoe? Door huwelijken, listen en oorlog => Bracht alle delen van het latere België (en meer) onder één vorstenhuis Werd één van de machtigste (en rijkste) vorsten van Europa

Filips de goede De (noordelijke) gebieden van zijn rijk werden De Nederlanden genoemd Filips versloeg het opstandige Gent (Slag bij Gavere, 1453) Maakte van Brussel de residentie van het Hertogelijk Hof => politieke en economische macht van Brabant neemt toe Stichtte nieuwe instellingen: Grote Raad (gerecht) Staten-Generaal

Pracht en praal aan het bourgondische hof Grote luxe Reusachtige banketten, feesten en tornooien (tot vandaag in het taalgebruik: “Bourgondische levensstijl”) Bouw van paleizen (bv. Coudenberg in Brussel) Filips als kunstmecenas Wandtapijten Schilders: Jan van Eyck, Rogier van der Weyden …

Portret van de bankier Giovanni Arnolfini en zijn vrouw Jan Van Eyck Portret van de bankier Giovanni Arnolfini en zijn vrouw

Karel de stoute (1433-1477) (charles le temeraire) Zoon van Filips de Goede Ruzie met zijn vader Verwoest Beringen en Luik Wou koning worden Wou Bourgondië en de Nederlanden tot één geheel aaneensmeden => roekeloze veroveringen + oorlog met Frankrijk Sneuvelt bij Nancy

Karels lijk werd, half verslonden door de wolven, onder de sneeuw terug gevonden.

Maria van bourgondië (1457-1482) Dochter van Karel de Stoute Frankrijk zet de oorlog voort (na de dood van Karel de Stoute) 1477 : Gravin van Vlaanderen Ondertekent het Groot Privilege (een soort grondwet, met daarin alle eisen van de Staten) (zie bundel) 1477 : Maria huwt de Habsburgse kroonprins Maximiliaan => begin van de ‘Habsburgse Nederlanden’ (zie volgend schooljaar)

1477 : Maria legt de eed als gravin af Ick zweer gherichtige Vrouwe van Vlaenderen te zijn en van datter doe behoort; de Helighe Kerke haar rechte te doen, en te doen houdene ‘t lant van Vlaenderen in vrede; in wette en in rechte te doen houdene de privilegies, vrijheden, costume en rechten… 1477 : Maria legt de eed als gravin af

1482 : Maria (25 jaar oud) sterft na een val van haar paard

Frankrijk verloor vlaanderen de nederlanden werden habsburgs gebied (1482) nog geen eeuw later (1581) : splitsing noordelijke en zuidelijke nederlanden

De Bourgondische gebieden in 1462 http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Karte_Haus_Burgund_4_EN.png

1500 ? Is misschien een applausje waard… Einde van de middeleeuwen! Dus einde van de les !