© 2011 Deloitte The Netherlands Workshop 1 Duurzaamheidsrapportage volgens de GRI Richtlijnen Woningcorporaties 8 mei 2012

© 2011 Deloitte The Netherlands 1 Programma Ontvangst & Lunch12:30 – 13:00 Introductie13.00 – Stappenplan 13:15 – 13:30 Kaders voor duurzaamheidsrapportage13.30 – 14:30 Selectie van KPI’s 14:30 – 16:00 Evaluatie16:00 – 16:15

© 2011 Deloitte The Netherlands Welkom en kennismaking 2 Korte voorstelronde Wie zijn we? Relatie met duurzaamheid? Ambities t.a.v. verslag over duurzaamheid? Vergelijkbaarheid en Betrouwbaarheid Geïntegreerd of separaat Bijzondere aandachtspunten?

© 2011 Deloitte The Netherlands Stappenplan 8 mei 2012

© 2011 Deloitte The Netherlands Workshop Duurzaamheidsrapportage volgens de GRI Richtlijnen Stappen voor duurzaamheidsverslag (II) 35 VoorbereidenVerzamelen Samenstellen Definieer doelgroepen, identificeer informatiebehoefte en bepaal verslaggevingsbeleid Bepaal (concept) inhoudsopgave en KPI’s ‘Thuiswerk’ Raadplegen stakeholders Stel Plan van Aanpak op Nadenken Datatrails (sheet 22) Voer dialoog uit met belanghebbenden over duurzaamheids- beleid en –verslagI Identificeer verbeteringen in informatie- voorziening Presentatie kernboodschappen (koppeling visie/ strategie) Feedback op inhoudsopgave en concept teksten Terugkoppeling KPI’s Q1 en Q2. ‘Thuiswerk’ Werk concept uit tot definitief verslag Leg concept verslag voor aan Deloitte cq. collega-woco’s en bestuur/RvC Datatrails opstellen voor KPI’s tbv informatieverzameling Best practices benoemen ‘ Thuiswerk’ Verzamel informatie voor KPI rapportage (Q1/Q2) en voor onderbouwing kernboodschappen Zet verbeteracties t.b.v. informatie verzameling/uitvoering datatrails Evalueren Workshop 8 Mei ‘12 Workshop 19 Juni ‘12 Workshop Sept ’12 ? TBD 2013

© 2011 Deloitte The Netherlands Kaders 8 mei 2012

© 2010 Deloitte Standaardonderdelen in verslag Strategie en beleid o.a. recente en relevante verklaring van bestuur/directie met visie en strategie tav duurzaamheid, strategische prioriteiten, interne/externe trends en de belangrijkste risico’s en mogelijkheden irt duurzaamheid, doelstellingen voor de komende 3-5 jaar. Samenwerking met belanghebbenden/ketenpartners ten behoeve van realiseren duurzaamheidsbeleid Bestuursstructuur en Managementbenadering o.a. inzicht in taken en verantwoordelijkheden in de organisatie tav duurzaam ondernemen wijze waarop betrokkenheid van belanghebbenden bij duurzaam ondernemen is verankerd in organisatie proces van sturing en beheersing van duurzaamheid en wijze waarop dit is verankerd in managementsystemen (in gehele waardeketen) Reikwijdte en afbakening van het verslag o.a. bepalen van relevantie prioritering van de onderwerpen van het verslag doelgroepen voor verslag Betrouwbaarheid van verslag Resultaten (KPI’s) Economisch Milieu Sociaal Maatschappij Producten en diensten 6 Workshop Duurzaamheidsrapportage volgens de GRI Richtlijnen

© 2011 Deloitte The Netherlands GRI Toepassingsniveau 7

© 2011 Deloitte GRI G3.1 Principes (1) Maak gebruik van de testvragen van GRI om te bepalen of u op koers bent 8

© 2011 Deloitte GRI principes (2) Voorbeeld van activiteiten om materiële onderwerpen te bepalen: Inventariseren duurzaamheidsbelangen en indicatoren van belanghebbenden; Beoordelen relevantie van onderwerpen die door de sector/ koplopers worden genoemd. Scannen wet- en regelgeving, internationale overeenkomsten of vrijwillige overeenkomsten Redelijkerwijs in te schatten gevolgen, risico’s en mogelijkheden. 9 Primaire stakeholders: Overheden (Rijk, provincie, gemeente, CFV, WSW) en huurdersorganisaties. Secundaire stakeholders: De maatschappelijke belanghouders (partijen op het gebied van zorg, welzijn en onderwijs, evenals collega-corporaties). Tertiaire stakeholders: Opinieleiders (kennisinstituten, onderzoeksbureaus, netwerken, journalisten) en sommige zakelijke partners. Quartaire stakeholders: Leveranciers of afnemers en sommige zakelijke partners.

© 2011 Deloitte Stappenplan stakeholderdialoog In kaart brengen Stakeholders Identificatie van meest relevante stakeholder groepen Bepalen van de aard en doelstellingen van de relatie met deze stakeholders 2. Bepalen Thema’s Brainstorm/raadplegen documentatie om thema’s/key issues te identificeren Formuleren van vragen en dilemma’s om met stakeholders te bespreken 3. De Dialoog Op gestructureerde wijze de meest relevante stakeholders benaderen Effectief verzamelen van stakeholder opinies en verwachtingen (incl. verwachtingen tav verslag) 4. Analyse en Validatie Analyse van verzamelde stakeholder input en concept beleidsvorming Evt bijeenkomst organiseren met key stakeholders om conceptbeleid te valideren 5. Beleidvorming & Implementatie Definiëren van concrete sustainability doelstellingen en KPIs Voortzetting van continu proces om in dialoog te blijven

© 2011 Deloitte Stakeholdermapping 1.Breng de stakeholders van uw woningcorporatie in kaart 2.Stel de belangen vast van deze stakeholders 3.Wat is de impact van de stakeholders op uw woningcorporatie 11 UW WOCO © 2009 Deloitte Touche Tohmatsu Huurders Wat vinden onze huurders? Medewerkers Wat verwachten medewerkers van ons? Toezichthouders Welke impact hebben ontwikkelingen van wet- en regelgeving? Maatschappij / NGOs Wat verwacht de maatschappij van onze sector ? Gemeenten Wat verwachten gemeenten en waar liggen onze kansen? Business partners Hoe moeten we met onze partners samenwerken op dit onderwerp? AEDES ? Wat betekent duurzaamheid voor onze sector? Leveranciers Welke impact hebben wij via onze leveranciers

© 2011 Deloitte 12 Relevantie voor Uw Woco Relevantie voor stakeholders Stakeholdermatrix: Bepalen thema’s/prioritaire issues

© 2011 Deloitte Voorbeeld stakeholdmatrix (1) 13

© 2011 Deloitte Voorbeeld stakeholdermatrix (2) 14

Sustainability in the Core Impact issue/ trend on Rabobank emerging Status Issue/ trend low High More production of vegetable proteins in an innovative manner New networks through social media More meat, but also less meat Cooperative values are getting more value abroad. New paying services via mobile Rplacement of fossil oil by vegetable components occurring Food security, safety and transparency More legal discourse on sustainable entrepreneurship Savers more attention for banks that deal with their saving money responsibly Ethical and genetic research Efficient use of renewable resources Aging changes social economic structure of (Dutch) regions Regional and local innovation clusters/ networks SME Voorbeeld stakeholdmatrix (3)

© 2011 Deloitte Voorbeeld Analyse van thema’s/issues 16 Public Governance Planet: Klimaat Energievisie en management op complex- en wijkniveau Pva woningvoorraad van E naar A Toepassen innovatieve energieopwekking/hernieuwbare energie Inkoop groene energie Energiezuinige openbare verlichting energiebesparingadvies voor huurders Transparante Communicatie Kwaliteit van bestuur en management Integriteit Duurzaam leiderschap Risicomanagement Interne controle Gedragscode Subsidiebeleid Duurzaam Slopen en Bouwen Beleid duurzaam renoveren Toepassen BREEAM standaard/platinum Cradle2Cradle Toepassen duurzame materialen (vanaf ontwerp, programma van eisen en bestek) Minimaliseren transportemissies Schone lucht in de bouw (euro 4/5 motoren) Planet: Energie Planet: Milieukwaliteit Waterbesparing Gescheiden waterstelsels Bescherming waterkwaliteit Bevorderen afvalpreventie, scheiden, inzameling en recycling Duurzaam inkopen People Wat is materieel voor de organisatie en haar belanghebbenden? Duurzaamheidsverslag (GRI) Social Media Meten en communiceren klanttevredenheid Meten en verbeteren wijkidentiteit en –imago Publicatie nieuwsbrieven, brochures en (wijk)websites; Gezondheid Opheffen tocht-, vocht- en ventilatieklachten Verbeteren wooncomfort, veiligheid en wonen met zorg Kwaliteit van woonomgeving Actieve bewonersparticipatie/ internetpanels Profit Toekomstwaarde woningvoorraad Toepassing van subsidie- en financieringsmogelijkheden Energie inkoop op basis van verbruikspatroon en prijsrisico Verlagen woonlasten Inzicht CO 2 footprint woningvoorraad/per VHE CO 2 reductiedoelstelling bestaande woningvoorraad CO 2 doelstelling nieuwbouw Inzicht en reductieplan CO 2 interne organisatie

© 2011 Deloitte The Netherlands Selectie KPI’s 8 mei 2012

© 2011 Deloitte The Netherlands Prestatie Indicatoren Economische prestatie indicatoren Milieuprestatie indicatoren Sociale aspecten 18

© 2011 Deloitte The Netherlands Selectie van de juiste KPI’s 19 De in het duurzaamheidsverslag op te nemen KPI’s zullen over de jaren heen veranderen, afhankelijk van prioriteiten, verwachtingen van stakeholders, veranderingen in verslaggevingscriteria en beschikbaarheid van informatie. Het is belangrijk bij de selectie van een eerste set van KPI’s waar mogelijk te anticiperen op deze toekomstige wijzigingen. Vaststellen ambitie en reeds beschikbare informatie (gap- analyse) Analyse van duurzaamheids- informatie Peers Beoordelen van relevante richtlijnen zoals GRI en Sector Supplementen In kaart brengen informatie behoefte stakeholders / additionele vereisten voor relevante initiatieven Uiteindelijke selectie van set KPI’s combinatie relevantie en beschikbaarheid van informatie Analyzeer & Valideer Selecteer

© 2011 Deloitte The Netherlands Workshop Duurzaamheidsrapportage volgens de GRI Richtlijnen Selectie van de juiste KPI’s Belangrijkste succesfactoren voor niet-financiële KPI's Organisaties die niet-financiële key performance indicatoren ontwikkelen moeten rekening houden met de volgende drie succesfactoren: 1.Focus op de meest strategische KPI's. De overvloed aan niet-effectieve KPI's toont aan dat het niet nodig noch mogelijk is om alles te meten. 2.Integreer KPI's in de dag-tot-dag management van de organisatie. Stroomlijn KPI's met het juiste procesniveau en de gewenste strategische richting. Zorg ervoor dat ze worden geïntegreerd met andere financiële en niet-financiële indicatoren. 3.Selecteer de juiste KPI's. Gebruik alleen indicatoren die belangrijk zijn voor uw bedrijf en relevant zijn voor uw stakeholders.

© 2011 Deloitte The Netherlands Workshop Duurzaamheidsrapportage volgens de GRI Richtlijnen 21 Selectie KPI’s duurzaamheidsverslag woningcorporaties: -Selectie opgehangen van KPI’s vanuit GRI met best practices -Welke KPI’s zijn voor jou corporatie relevant? -Scoren via plakken van ‘geeltjes’ (15 plakkers op max. 10 KPI’s)

© 2011 Deloitte The Netherlands Workshop Duurzaamheidsrapportage volgens de GRI Richtlijnen 22 Vervolg: datatrails uitwerken KPI’s Werk voor geselecteerde KPI’s het volgende uit: Welke informatie heb ik nodig om te kunnen rapporteren over deze KPI? Welke informatie is al beschikbaar in de organisatie, en is deze betrouwbaar? Wie binnen de organisatie beschikt over deze informatie? Aan welke andere aspecten moet gedacht worden?

© 2012 Deloitte The Netherlands Deloitte refers to one or more of Deloitte Touche Tohmatsu Limited, a UK private company limited by guarantee, and its network of member firms, each of which is a legally separate and independent entity. Please see for a detailed description of the legal structure of Deloitte Touche Tohmatsu Limited and its member firms. Deloitte provides audit, tax, consulting, and financial advisory services to public and private clients spanning multiple industries. With a globally connected network of member firms in more than 150 countries, Deloitte brings world-class capabilities and deep local expertise to help clients succeed wherever they operate. Deloitte's approximately 170,000 professionals are committed to becoming the standard of excellence. This publication is for internal distribution and use only among personnel of Deloitte Touche Tohmatsu Limited, its member firms, and their related entities (collectively, the “Deloitte Network”). None of the Deloitte Network shall be responsible for any loss whatsoever sustained by any person who relies on this publication. FOR DELOITTE

© 2011 Deloitte The Netherlands Workshop Duurzaamheidsrapportage volgens de GRI Richtlijnen Stappenplan duurzaamheidsverslaggeving (I) 34 - Duurzaamheid geïntegreerd in bedrijfsprocessen - Direct volwaardig product - Lange termijn investering - Resultaat niet direct zichtbaar De ‘traditionele’ wijze

© 2011 Deloitte The Netherlands Workshop Duurzaamheidsrapportage volgens de GRI Richtlijnen Stappenplan duurzaamheidsverslaggeving (III) 36 - Snel extern resultaat - Beperkte inspanning - Vergroot bewustzijn medewerkers - Niet alle KPI’s direct beschikbaar - Lage betrouwbaarheid - Rapportage op laag volwassenheids niveau Operationele processen Gap analyse Rapportage Bestaande KPI’s Minimale toevoeging o.b.v. GRI MVO Verslag Rapporteer wat er is....