Goed bouwen: gezond wonen !

Goed bouwen: gezond wonen !
Deze presentatie is gebaseerd op het boek goed bouwen: gezond wonen!, geschreven door Geert Bellens. Het boek kadert in een samenwerkingsproject tussen de gezinsbond en VIBE vzw (Vlaams Instituut voor Bio-Ecologisch bouwen en wonen) Het project wordt financieel ondersteund door het ministerie van het Vlaams Gemeenschap.

Inleiding Gezond wonen heeft natuurlijk te maken met de omgeving waarin je woont. Denk maar aan de uitstoot van het verkeer of van de zware industrie. Op dat soort van factoren heb je natuurlijk niet veel vat. Met het boek en deze presentatie wilen we vooral aantonen waar je wél invloed op hebt en wat je zelf kan doen om gezonder te wonen. Goed ventileren bijvoorbeeld, zodat vervuilde buitenlucht zicht niet opstapelt in huis. Of zorgen dat er zo weinig mogelijk chemische stoffen in huis komen.

Een gezond binnenmilieu
De verschillende aspecten van een gezond binnenmilieu die in het boek besproken worden zijn: -chemische stoffen in huis -een gezonde binnenlucht -straling -licht en geluid -temperatuur en vocht Deze uiteenzetting handelt over chemische stoffen die in huis aanwezig zijn. 1- chemische stoffen 2- gezonde binnenlucht 3- stralingsarm 4- licht en geluid 6- warm en droog

1.0 Algemeen 1.0 – Algemeen Invloed van stoffen op milieu en de gezondheid Persistente stoffen Rechtstreekse invloed Invloed op lange termijn De meeste mensen zijn zich niet bewust van het feit dat ze dagelijks blootgesteld worden aan honderden chemische stoffen die zowel buiten als in de binnenlucht terug te vinden zijn. Sommige stoffen stapelen zich op in ons lichaam. Deze zogenaamde persistente stoffen doen meestal wel een belletje rinkelen: DDT, PCB’s, dioxines… Ze worden gelukkig steeds minder gebruikt of uitgestoten, omdat de milieu-invloeden van deze stoffen ook objectief meetbaar zijn en dus gemakkelijker te controleren. Sommige stoffen hebben rechtstreeks invloed op onze gezondheid. Wanneer in de zomer de ozondrempel overschreden wordt, waarschuwt men voor te grote inspanningen. Bejaarden en mensen met ademhalingsmoeilijkheden blijven dan best binnen. Andere stoffen hebben wel een effect op onze gezondheid, maar uiten zich pas na tientallen jaren. Kanker is hiervan een voorbeeld. De grote toename ervan is te wijten aan onze levensstijl, maar ook onze leefomgeving. Vanaf welk moment en in welke concentratie chemische stoffen gevaarlijk worden voor onze gezondheid is moeilijk vast te leggen. Veel wetenschappers pleiten dan ook voor een verhoogde ‘fysisch-chemische hygiëne’. Met andere woorden: zorg dat je zo weinig mogelijk in contact komt met chemische stoffen. Waar we deze chemische stoffen terugvinden en hoe we ze kunnen vermijden gaan we bekijken per productgroep.

1.1 VOS 1- Chemische stoffen 1.1 – VOS –vluchtig organische stoffen
Benzeen, Tolueen, Xyleen Waar Uitlaatgassen Roken onvolledige verbranding verven, lijmen geurverspreiders vetoplosmiddelen Vluchtige organische stoffen, afgekort VOS, zijn stoffen die bij kamertemperatuur verdampen. Een eerste groep van deze stoffen nl. Benzeen, Xyleen, Tolueen, zijn stoffen die vooral voorkomen in oplosmiddelen. Benzeen is de meest gekende. Het is één van de weinige stoffen die zeker kankerverwekkend is. Een grote bron van deze stoffen is het autoverkeer m.n. uitlaatgassen. Maar ook roken, het slecht stoken van hout en steenkool kan dergelijke stoffen veroorzaken. Verven en lijmen zijn een niet te verwaarlozen bron van tolueen en xyleen in huis. Vandaar ook de zeer hoge concentraties die worden opgemeten in nieuwe en pas gerenoveerde woningen. Het duurt weken tot zelfs maanden na een verfbeurt voor alle vluchtige organische stoffen uit je huis verdwenen zijn. Grondig ventileren achteraf is dus de boodschap.

Benzeen, Tolueen, Xyleen Waar uitlaatgassen Roken onvolledige verbranding verven, lijmen geurverspreiders Vetoplosmiddelen Schoonmaakmiddelen Elektrisch geurverspreiders, geurkaarsen, wierrook en etherische oliën produceren soms benzeen. Tetrachloorethyleen of PER wordt veelvuldig als vetoplosmiddel of als metaalreinigingsmiddel gebruikt. Het wordt los verkocht in de doe-het zelf of bij de drogist als ontvetter. Een variant van benzeen, gechloreerde benzeen, wordt samen met andere stoffen veel toegepast in schoonmaakmiddelen en insecticiden. Het komt ook voor in oplosmiddelen, benzine en tabaksrook. Kan je deze stoffen eenvoudig herkennen? Benzeen, tolueen en xyleen zijn niet te herkennen als dusdanig. Je kan wel een vermoeden hebben dat een product vluchtige organische stoffen bevat, door de specifieke geur en door het etiket te lezen. Herkennen geur -etiket

Benzeen, Tolueen, Xyleen Gezondheid irritatie, huidreacties hoofdpijn, vermoeidheid, slapeloosheid braken, misselijkheid Wat zijn de gezondheidseffecten? Gezondheidseffecten van benzeen, tolueen en xyleen zijn gelijkaardig als bij andere vluchtige organische stoffen: irritatie van de ogen en slijmvliezen van de luchtwegen, huidreacties hoofdpijn, vermoeidheid, slapeloosheid braken, misselijkheid, en leverstoornissen Hogere concentraties komen gelukkig niet vaak voor in de huiselijke omgeving. Ze kunnen namelijk grotere gezondheidseffecten veroorzaken: Hartproblemen, aantasting van de nieren, toxicologische verschijnselen ter hoogte van de lever (vooral benzeen), effecten op de immuniteit (vooral benzeen), kanker (vooral benzeen). Langdurige blootstelling zorgt voor moeheid, slapeloosheid, angstdromen en pijnen. Kinderen zijn gevoeliger voor de effecten van VOS. Professionele schilders hebben vaak last van het ‘schilderssyndroom’. Een neurologische aandoening ten gevolge van jarenlang contact met oplosmiddelen. >concentraties hart -nieren, lever -immuniteit -kanker (benzeen) langdurige blootstelling Moeheid, slapeloosheid angstdromen schilderssyndroom

Benzeen, Tolueen, Xyleen Alternatieven Vermijd oplosmiddelen Verven en vernissen op waterbasis Ventilatieroosters achterzijde woning Ventilatieroosters zo hoog mogelijk Gezond gedrag Verluchten Continue ventilatie Niet roken binnenshuis Wat zijn dan Alternatieven: Vermijd oplosmiddelen. Verven en vernissen op waterbasis zijn alternatieven voor producten op basis van solventen. Wie aan een drukke verkeersader woont, zorgt best voor een ventilatierooster of ventilatie-ingang aan de achterkant van de woning. Indien dit niet mogelijk is, probeer dan verse lucht zo hoog mogelijk het huis te laten binnenkomen. Daar zijn de stoffen al beter verdund. Niet ventileren is geen oplossing. Dit wordt uitvoerig uitgelegd in een ander hoofdstuk over ventileren. Een gezond gedrag: Verlucht uitgebreid tijdens en na het verven en lijmen. Zorg voor een continue ventilatie de rest van het jaar. Rook niet binnenshuis.

Formaldehyde Waar Schoonmaakproducten, verven Spaanplaten, MDF, OSB Isolatiematerialen (UF-schuim) Een tweede belangrijke vluchtig organische stof is Formaldehyde. Formaldehyde is een gas dat vrijkomt uit bouwmaterialen die een bepaald soort lijm bevatten. Formaldehyde is kankerverwekkend. Schoonmaakproducten en verven bevatten soms formaldehyde als bewaarmiddel. Het is vooral terug te vinden in plaatmaterialen zoals spaanplaten. Dit zijn gelijmde houtvezelplaten die veel toepassingen kennen in huis zoals MDF en OSB platen. Omdat de houtvezels meestal verlijmd zijn met lijm die formaldehyde bevat, komt dit gas achteraf vrij in de woning. Dit kan gerust jaren duren. Wanneer de platen warm of vochtig worden, verhoogt de uitstoot. Sommige synthetische isolatiematerialen, zoals ureumformaldehyde (UF-schuim) dat vooral vroeger vaak gebruikt werd om spouwmuren op te vullen, kunnen lang voor verhoogde concentraties zorgen.

Formaldehyde Waar Schoonmaakproducten, verven Spaanplaten, MDF, OSB Synthetische isolatiematerialen (UF-schuim) Onvolledige verbranding: tabaksrook, uitlaatgassen Badverwarmer zonder afvoer Elektrische geurverspreiders, geurkaarsen Schoonmaakproducten Het gas wordt eveneens gevormd bij een onvolledige verbranding. Voorbeelden hiervan zijn tabaksrook en uitlaatgassen van de auto. Ook een gasfornuis en een badverwarmer zonder afvoer zorgen voor een kleine bijdrage aan formaldehyde in huis. Elektrische geurverspreiders, geurkaarsen, wierrook en etherische oliën produceren vaak formaldehyde. In schoonmaakproducten en in sommige verven wordt Formaldehyde ook gebruikt als bacteriedodend middel. Hoe kan je de stof herkennen: Formaldehyde is een onzichtbaar gas. Je kan het ruiken bij hoge concentraties. Kleinere concentraties kan je echter niet opmerken. De stof wordt meestal niet vermeld op etiketten van producten. Labels op producten kunnen je eventueel helpen. Bouwproducten met het Natureplus label bevatten amper of geen formaldehyde. Herkennen Onzichtbaar en geurloos Natureplus label

Formaldehyde Gezondheid irritaties Tranende ogen Duizeligheid, hoofdpijn Allergie, overgevoeligheid kankerverwekkend Wat de gezondheidseffecten betreft: Het gas veroorzaakt irritaties aan neus en slijmvliezen tranende ogen Duizeligheid en hoofdpijn Sommige mensen zijn allergisch aan formaldehyde, of zijn gevoeliger dan de gemiddelde mens. Men vermoedde lang dat formaldehyde kankerverwekkend zou zijn voor de mens. In 2004 heeft de wereldgezondheidsorganisatie dit bevestigt.

Formaldehyde Alternatieve houtvezelplaten Alternatieve lijmen Formaldehydevrij MDF-ZF Lijmvrije platen Massief hout Bij voorkeur OSB of multiplex De spaanplaten die op dit moment geproduceerd worden bevatten al heel wat minder formaldehyde dan vroeger. Toch kan een gebrek aan degelijke ventilatie of een teveel aan spaanplaten in huis voor een te hoge concentratie zorgen. Wat zijn dan Alternatieven: Houtvezelplaten waar de vezels met alternatieve lijmen gebonden zijn, bestaan onder verschillende merken. Vaak verkoopt men deze spaanplaten onder de noemer ‘formaldehydevrij’ of geeft men ze het ‘E0’ certificaat. Soms gebruikt men ook termen zoals MDF-ZF. ZF staat dan voor ‘zero formaldehyde’. Bekende merken zijn Naturo-span, Tillyplaten, Pavaplan… Er bestaan ook houtvezelplaten die geen lijm bevatten. De vezels worden samengeperst onder hoge druk, zonder toevoeging van lijm. Deze platen worden vaak gebruikt als onderdakplaten, harde isolatieplaten, akoestische vloerplaten… Massief hout is ook een alternatief voor spaanplaten, hoewel het wel duurder is. Hout produceert van nature uit ook formaldehyde, maar de concentraties zijn veel lager dan bij verlijmde platen. Hoe groter het aandeel hout in een spaanplaat, des te minder lijm er gebruikt is, des te minder formaldehyde er vrij kan komen. Kies je toch voor spaanplaten, dan hebben OSB platen en multiplex de voorkeur op de klassieke spaanplaten. OSB platen en multiplex bestaan uit grotere houtspanen dan de zachte MDF platen.

Formaldehyde Alternatieven Alternatieve isolatiematerialen Ecologische schoonmaakproducten Doseren Vermijd kunstmatige geurproducten Vermijd het gebruik van ureumformaldehydeschuim om een spouwmuur te isoleren. Hiervoor zijn er alternatieven. PUR schuim is er één van, hoewel het een bedenkelijk product is op milieuvlak. Er bestaan sinds kort ook silicaatkorreltjes voor het na-isoleren van spouwmuren. Alternatieve isolatiematerialen, zoals vlaswol, hennepwol of cellulose (papiervlokken) bevatten geen formaldehyde. Deze ecologische materialen zijn even eenvoudig te gebruiken als glas- of rotswol. Kies voor ecologisch schoonmaakproducten om zeker te zijn dat ze geen formaldehyde bevatten als bewaarmiddel. Gebruik nooit meer kuisproduct dan nodig. Let op de dosering. Vermijd het gebruik van kunstmatige geurproducten zoals wierrook, geurkaarsen.

Formaldehyde Gezond gedrag Geen spaanplaten in warme omgeving Oude spaanplaten vervangen Vermijd verbrandingsprocessen Garage in contact met woning Niet roken in huis Ventileren Gebruik zeker nooit spaanplaten in een warme omgeving, dit zorgt voor een verhoogde uitstoot van formaldehyde. Een radiatorkast uit spaanplaat is geen goed idee. Gebruik alternatieven voor dakplaten die in de zomer warm kunnen worden. Oude spaanplaten bevatten vaak hoge concentraties formaldehyde. Als je vermoedt dat dit de bron is van bepaalde irritaties, kan je de platen best vervangen. Indien dit niet mogelijk is, moet je de spaanplaat bedekken met verf of vernis. De verflaag moet wel volledig de spaanplaat afdekken. Verven op waterbasis en natuurverven komen niet in aanmerking, want zij laten dit gas door. Vermijd verbrandingsprocessen in huis. Een badverwarmer of keukengeiser zonder afvoer kan je best vervangen door een moderner toestel met degelijke afvoer. Een garage in huis zorgt ook vaak voor problemen. Zet de motor van de wagen onmiddellijk stil en laat nooit een wagen warm draaien in de garage. Tracht de garage te luchtdicht te isoleren van de woning en ventileer de garage voldoende. Roken doe je best niet in huis. Buiten formaldehyde bevat de rook ook veel andere giftige stoffen. Een degelijk geventileerd huis zorgt voor een verlaging van de formaldehydeconcentratie. Het gas wordt verdund door de aanvoer van verse lucht. Spaanplaten zullen ook minder formaldehyde afgeven als de kamers droger zijn.

1.2 Zware metalen 1- Chemische stoffen 1.2 – Zware metalen Lood Waar
Oude verf Waterleidingen Voeding Gordijngewichtjes Kaarsen Uitlaatgassen Zware metalen is een verzamelnaam voor een groep metalen zoals lood, kwik, chroom, cadmium en arsenicum. Deze metalen komen van nature in het milieu voor en zijn in veel gevallen zelfs nodig voor ons lichaam. In hogere concentraties zijn ze meestal giftig. Lood vind je onder andere terug in oude verf. Vooral verf in woningen gebouwd voor 1940 bevatte veel lood. Het afschuren of afbladderen van die verf kan voor verhoogde loodconcentraties in huis zorgen. Oude verfschilfers vormen meestal de grootste bron van lood in de woning. Waterleidingen werden vroeger ook in lood uitgevoerd. Nu gebeurt dat in koper of kunststof. Het drinken uit loden leidingen kan ervoor zorgen dat je lood opneemt. In onze voeding kunnen we ook lood terugvinden. Bijvoorbeeld via zelfgekweekte groenten in historisch vervuilde gebieden. Andere bronnen in de keuken zijn lasnaden van tinnen theepotten en de rand van sommige conservenblikken. Kinderen vinden vaak lood in huis, waar we ons niet van bewust zijn: kogels, vislood, gordijngewichtjes,… Het branden van kaarsen, waar de wiek soms met lood verstevigd is, kan ook voor hoge concentraties lood in de lucht zorgen. Europese kaarsenfabrikanten gebruiken geen lood meer. Sommige goedkope Aziatische wel. Uitlaatgassen zijn ook verantwoordelijk voor lood in buitenlucht en dus ook in binnenlucht. De laatste jaren is dit wel sterk verminderd door het aanmoedigen van loodvrije benzine.

1.2 Zware metalen 1- Chemische stoffen 1.2 – Zware metalen Lood
Herkennen Verf: leeftijd woning Waterleiding: donkergrijs Kaarsen: informatie producent Voeding: niet herkenbaar Tinnen servies: vergelijkbaar met loodramen Oude verf met lood kan je moeilijk herkennen. Je kan alleen afgaan op de leeftijd van je huis. Loden waterleidingen herken je aan de donkergrijze kleur. Deze leidingen zijn ook zachter dan koperen leidingen. Kaarsen met lood kan je niet op het zicht herkennen. Je kan je wel informeren bij de verkoper of producent. Lood in je voeding herken je niet op zich. Loodlassen zijn de zachte verbindingen bij tinnen servies zoals men in loodramen gebruikt.

Gezondheid -Vermoeidheid -Maagpijn -groeistoornissen bij jonge kinderen Typische klachten bij loodvergiftiging zijn Vermoeidheid Maagpijn groeistoornissen bij jonge kinderen. Grote dosissen kunnen voor zeer hevige buikkrampen zorgen en zelfs verlamming. Metalen worden sterker geabsorbeerd door kinderen dan door volwassenen. Kinderen kunnen lood opnemen door het in de mond steken van gordijngewichtjes of het opnemen van stof vermengd met oude verfschilfers. Ook het drinken van kraantjeswater met lood is gevaarlijk voor kinderen. >dosissen Hevige buikkrampen -verlamming ! kinderen

Alternatieven/Gezond gedrag Verf afkrabben i.p.v. afschuren Vervang loden leidingen Laat waterkraan eventjes lopen Oude verf die lood bevat, schuur je best niet af. Het zorgt voor te veel stofdeeltjes en deze kunnen lood bevatten. Het afkrabben is een alternatief dat voor minder stof zorgt. Afschuren kan je eventueel doen met nat schuurpapier indien echt nodig. Vervang loden waterleidingen door koperen of kunststofleidingen. De leiding tot aan je hoofdkraan is eigendom van de watermaatschappij en soms nog in lood uitgevoerd. Vervanging is vaak gratis. Daarvoor kan je contact opnemen met je watermaatschappij. Zolang je een loden waterleiding hebt, laat je de kraan best een tweetal minuutjes lopen voor je kraantjeswater gebruikt.

1.2 Zware metalen 1- Chemische stoffen 1.2 – Zware metalen Kwik Waar
Thermometers Batterijen TL-en spaarlampen Kwik is het enige metaal dat vloeibaar is bij kamertemperatuur. Het komt in huis voor in thermometers, batterijen, TL- en spaarlampen. De opname van kwik zorgt voor een verminderd concentratievermogen, beven, hoofdpijn, hoesten. Mogelijk is kwik ook giftig voor het ongeboren kind. Gezondheid Beven Hoofdpijn Hoesten Verminderd concentratievermogen

1.2 Zware metalen 1- Chemische stoffen 1.2 – Zware metalen Kwik
Alternatieven Digitale thermometer Gezond gedrag: voorzichtig met Kwik uit thermometer Gebruikte batterijen Lekkende batterijen Alternatieven: De kwikthermometer kan je vervangen door een digitaal exemplaar. Indien een kwikthermometer stuk is, probeer dan al het kwik terug te verzamelen – gebruik natgemaakt keukenrol- en verlucht nadien zeer intensief. Een deel van het kwik verdampt namelijk. Gebruik zeker niet de stofzuiger om het kwik te verwijderen was je handen achteraf. Gebruikte batterijen geef je mee met het KGA afval of breng je in de milieubox naar het containerpark. Zo ook voor TL- en spaarlampen. Batterijen die lek zijn, behandel je heel voorzichtig. Steek ze in een plastieken zak, maak het toestel zeer goed proper of smijt het weg, en was je handen achteraf.

1.2 Zware metalen 1- Chemische stoffen 1.2 – Zware metalen
Chroom en Arseen Waar Cement Geïmpregneerd hout Chroom en arceen zijn ook zware matalen. Chroom vind je onder andere terug in cement. Sinds januari 2005 is er een Europese richtlijn die de hoeveelheid chroom vastlegt (max 2 mg per kg cement). Resten van het gevaarlijk zeswaardig chroom (chroom VI) worden ook teruggevonden in hout dat geïmpregneerd is met CCA zouten (Engelse afkorting van Koper Chroom Arseen). Deze stoffen verhinderen dat hout aangetast wordt door schimmels, maar is sinds 2004 verboden voor particulier gebruik. Ga er van uit dat hout voor buitentoepassingen (speeltuigen, tuinmeubels, …) dat voor 2004 gekocht is wellicht met deze stoffen behandeld is. Hout behandeld met CCA-zouten heeft meestal een groene kleur die aangebracht wordt om het hout te kunnen herkennen. Herkennen Hout voor buitentoepassingen van voor 2004 Groene kleur

1.2 Zware metalen 1- Chemische stoffen 1.2 – Zware metalen
Chroom en Arseen Gezondheid huidallergie kankerverwekkend Gezondheidseffecten: Contact met chroom kan leiden tot huidallergie. ‘chroom VI’ en Arseen zijn kankerverwekkend. Alternatieven: Gebruik alternatieve impregneermiddelen of onbehandeld hout. Verbrand geen geïmpregneerd hout. Zowel binnenshuis als bij tuinvuurtjes komen er dan zeer giftige stoffen vrij . Let op met behandeld tuinhout. Laat geen eten rechtstreeks in contact komen met geïmpregneerd hout. Laat kinderen steeds hun handen wassen na het spelen, zeker voor het eten. Vermijd zandbakken die afgemaakt zijn met geïmpregneerde paaltjes. Gebruik zeker geen oude treinliggers of treinbielzen om een zandbak af te boorden. Deze werden jarenlang behandeld met houtbeschermingsmiddelen die buiten zware metalen ook nog veel andere giftige stoffen bevatten. Alternatieven/Gezond gedrag Alternatieve impregneermiddelen Verbrand geen geïmpregneerd hout Opgelet met behandeld tuinhout Zandbakken

1.2 Zware metalen 1- Chemische stoffen 1.2 – Zware metalen Cadmium
Waar Rook sigaretten Vroegere industriegebieden Een van de belangrijkste bronnen van cadmium is de rook van sigaretten. In gebieden waar vroeger veel cadmium werd uitgestoten (non-ferro industrie, verbrandingsovens, crematoria), vind je het ook terug in groenten en vlees. Cadmium kan de goede werking van de moederkoek bij zwangere vrouwen verstoren. Langdurige blootstelling aan cadmium kan op latere leeftijd leiden tot beschadiging van de nieren, meer kans op botbreuken en longkanker. Cadmium kan bijdragen tot het ontstaan van kanker op latere leeftijd. Gezondheid Werking moederkoek verstoren Beschadiging nieren Meer kans op botbreuken, longkanker Kanker op latere leeftijd

1.3 Biociden, Pesticiden 1- Chemische stoffen
Wat Pesticiden/Biociden: Insecticiden Fungiciden Herbiciden Pesticiden zijn middelen die micro-organismen doden. Hieronder vallen de insectendodende (insecticiden), de schimmeldodende (fungiciden) en de plantendodende (herbiciden). Wanneer deze producten dienen voor huishoudelijk gebruik en dus niet in de professionele landbouw, dan spreekt men van Biociden. De meest gekende vorm van biociden zijn de insectenwerende producten. (spuitbussen, verdampers, vliegenvangers,….) Ook in de tuin worden vaak insecticiden of herbiciden gebruikt. Via ons schoeisel komen ze nadien in huis terecht, vooral in de vloerbekleding. Houtbeschermingsmiddelen bevatten ook vaak insecticiden of schimmelwerende middelen. Vooral de producten voor toepassingen buitenshuis. Net zoals verven en pleisters trouwens. Hoe herkennen: Lees steeds goed het etiket van producten. Ook de vermelding van een toelatingsnummer van het Ministerie van Volksgezondheid moet een belletje doen rinkelen. Deze op het eerste zicht geruststellende mededeling wil eigenlijk zeggen dat je dubbel zo voorzichtig moet zijn met dat product. Elk product dat een biocide bevat wordt vermeld op een website van het Ministerie, waar je ook meer uitleg kan krijgen over de gezondheidsrisico’s van het gebruikte biocide. Waar Insectenwerende producten Insecticiden en pesticiden uit tuin Hout, verven, pleisters Herkennen Etiket, toelatingsnummer website van het Ministerie

Gezondheidseffecten -Biociden Risico’s ook voor lage dosissen? -Pesticiden Kanker Neurotoxiciteit: prikkelingen, brandende pijn Verlies van gevoel Gevoeligheid bij kinderen: hoger Blootstelling bij kinderen: hoger De producten die op de Belgische markt te vinden zijn en biociden bevatten, hebben in principe allemaal een goedkeuring. Het is echter niet zo dat een goedgekeurde of geregistreerde biocide per definitie geen gezondheidseffecten heeft. Meer en meer zijn er vermoedens dat jarenlange blootstelling aan lage dosissen ook een risico kunnen inhouden. Biociden vermijd je dus best als je kan. Biociden in huis zijn niet onderhevig aan zon, regen en bacteriën en breken dus minder snel af. Rond pesticiden zijn er vooral onderzoeken naar de effecten bij landbouwers. De voornaamste effecten die men daar merkt zijn kanker en neurotoxiciteit.(schade aan de zenuwen). Dit kan bijvoorbeeld leiden tot vreemde prikkelingen, of brandende pijn in de vingers of tenen. In een volgend stadium treedt verlies aan gevoel op zodat activiteiten zoals schrijven, aankleden en muziek maken wordt bemoeilijkt. Men heeft aangetoond dat kinderen en foetussen veel gevoeliger zijn voor pesticiden dan volwassenen. Sommige wetenschappers menen dat kinderen 12 maal sterker worden blootgesteld aan pesticiden in huis dan volwassenen (Vooral kinderen die op de grond kruipen en speelgoed en andere voorwerpen in de mond steken).

Alternatieven/Gezond gedrag Vermijd biociden in huis Gebruik handschoenen Opgelet met kinderen Nooit in buurt van etenswaren Opgelet met huisdieren Alternatieven voor verven en houtbeschermingsmiddelen worden verder besproken. Vermijd het gebruik van biociden in huis als je kan of gebruik ze spaarzaam. Producten die bedoeld zijn om buiten te gebruiken, gebruik je nooit binnenshuis. Gebruik handschoenen indien je werkt met houtbeschermingsmiddelen. Gebruik nooit insecticiden in huis wanneer er kinderen in de buurt zijn. Gebruik deze producten ook nooit in de buurt van etenswaren. Huisdieren zijn extra gevoelig voor Biociden.

1.4 Weekmakers, brandvertragers
1- Chemische stoffen 1.4 –Weekmakers, Brandvertragers Waar Soepele plastieken producten Afdichtingskitten, verven Televisies, computers Isolatiematerialen Huisstof Weekmakers zorgen ervoor dat de plastiek zachter wordt. Je vind weekmakers (vnl. ftalaten) vooral terug in soepele plastieken producten. Voorbeelden zijn PVC behang en vloerbedekking, kunststof leidingen,… Bepaalde producten bestaan voor 35% uit weekmakers. Sommige afdichtingskitten en verven bevatten ook weekmakers. Veel weekmakers zijn niet vluchtig, maar sommige wel. Vooral bij hogere temperaturen kunnen ze vrijkomen. Brandvertragers worden toegevoegd aan televisies, computers, kledij,… Ook isolatiematerialen bevatten brandvertragers zodat ze minder snel vlam zouden vatten. Als men huisstof onderzoekt, vindt men meer en meer brandvertragers en weekmakers terug. Je kan de stoffen op zich niet herkennen. Weekmakers en brandvertragers vind je vooral in kunststof producten terug. Herkennen Op zich niet herkenbaar Kunststof producten

1- Chemische stoffen 1.4 –Weekmakers, Brandvertragers Gezondheid -Weekmakers Allergische reacties Luchtwegvernauwing Over de schadelijke effecten van weekmakers en brandvertragers zijn er discussies. Vermoedelijk gaat het over langetermijn effecten op de gezondheid Er zouden aanwijzingen zijn dat gevoelige personen allergisch kunnen reageren op weekmakers. Er zijn onderzoeken die stellen dat er voor jonge kinderen een toegenomen risico is op luchtwegvernauwing bij blootstelling aan PVC vloerbedekking. Een aantal soorten brandvertragers, zoals de veelgebruikte broomhoudende, zouden risico’s inhouden voor de menselijke gezondheid. Er zouden producten uit verdampen die in de binnenlucht terecht komen of teruggevonden worden in huisstof en die hormoonverstorende effecten hebben.. Kinderen spelen vooral binnenshuis en doen dat vaak op de grond. Via huisstof kunnen ze dan ook relatief meer weekmakers en brandvertragers opnemen in hun lichaam. -Brandvertragers Hormoonverstorende effecten ! Kinderen !

1- Chemische stoffen 1.4 –Weekmakers, Brandvertragers Alternatieven/Gezond gedrag PVC vervangen door Linoleum, kurk, … Bewuste verfkeuze Ecologische bouwmaterialen Ventileer voldoende Vermijd stof en stofverspreiding Reinig met een licht vochtige doek Weekmakers in huis kan je eventueel vermijden door PVC materialen te vervangen door andere producten. Linoleum, kurk, houten vloeren, tegels... zijn bijvoorbeeld prima alternatieven als vloerbedekking. Je kan ook een bewuste verfkeuze maken. Brandvertragers kan je moeilijk vermijden als consument. Ecologische isolatiematerialen gebruiken vaak boorzouten als brandvertrager. Deze zouten zijn minder schadelijk. De meeste brandvertragers in huis zijn echter afkomstig van huishoudproducten. Ventileer je woning voldoende. Zorg dat stof zich niet opstapelt of verder verspreidt. Reinig je huis bij voorkeur met een licht vochtige doek.

1.5 Chemische stoffen in producten: houtbeschermingsmiddelen
Waar Geïmpregneerd hout / Houtverduurzaming Creosoten Metaalzouten Actieve stoffen opgelost in een vluchtig oplosmiddel Actieve stoffen opgelost in water Er zijn vier verschillende soorten producten die gebruikt worden om hout te behandelen: Creosoten: De verkoop ervan aan particulieren is verboden. Het product is zeer giftig. Het werd en wordt ingezet voor de behandeling van spoorwegbielzen, masten en palen in grond- en watercontact. Carbolineum, variant van creosoot die vaak gebruikt werd door de doe-het-zelver , is ondertussen ook verboden. Houten tuinafsluitingen en houten gevelbekledingen werden vroeger vaak met carboline behandeld. Metaalzouten: De beruchtste wateroplosbare producten bevatten metaalzouten. Veruit het meest gekende product is het relatief goedkope CCA, een koper-chroom-arseen middel. Het werd lang gebruikt om speeltuigen en tuinhout te impregneren. Bij woningbouw, bij speeltuinen en zandbakken is elk gebruik van CCA verboden sinds 2004. Nu gebruikt men metaalzouten zonder arseen. De producten bevatten nog wel koper en chroom Actieve stoffen opgelost in een vluchtig oplosmiddel: Actieve stoffen zijn insecticiden of schimmelwerende producten. Vroeger gebruikte men vaak PCP’s (pentachloorfenol). Het bleek echter zeer giftig te zijn, ook voor de mens. In 1991 werd het verboden. Actieve stoffen opgelost in water: Watergebonden actieve stoffen dringen wel minder gemakkelijk in het hout. Hout voor dakgebinten of houtskeletbouw zal het meestal behandeld zijn met deze watergedragen actieve stoffen. Het hout is kleurloos of kan voorzien zijn van een typisch groene kleurstof om ze te herkennen. Deze producten met watergedragen actieve stoffen spoelen minder uit en zijn minder milieubelastend. Toch blijven de actieve stoffen biociden, waardoor het verduurzaamd hout nog steeds zal leiden tot ‘chemisch afval’.

Gezondheid -Carbolineum Huidirritaties, brandwonden Carbolineum kan leiden tot huidirritatie en brandwonden. Hoewel het product al een tijd verboden is in België, hebben veel doe-het-zelvers het nog wel staan in huis. Je kan het best naar een containerpark brengen. Houtbeschermingsmiddelen op basis van vluchtige oplosmiddelen verdampen als zij aangebracht worden. Vluchtige organische stoffen zijn niet gezond. Je kan ze best vermijden. Tuinhout dat geïmpregneerd is met metaalzouten, en dan vooral de beruchte CCA zouten, hebben een slechte reputatie. Tijdens het impregneren worden de zouten wel gefixeerd in het hout, maar een deel ervan wordt terug uitgespoeld door de regen. Zowel het arseen als een deel van het chroom spoelt dus op termijn uit. Soms vindt men zelfs zeswaardig chroom, dat kankerverwekkend is. -Vluchtige oplosmiddelen ongezond -Metaalzouten kankerverwekkend

Binnenshuis hoeven houtbeschermingsmiddelen door de particulier praktisch nooit gebruikt te worden. Er is weinig kans op aantasting door schimmels. Hout dat geregeld kan drogen, zoals in een goed geventileerde badkamer, zal niet rot worden. Kies in de eerste plaats voor de juiste houtsoort. Verschillende houtsoorten kunnen ook buitenshuis gebruikt worden zonder houtverduurzaming: Kastanje, eik, robinia… zijn Europese houtsoorten die vaak voor buitenschrijnwerk gebruikt worden. Een eenvoudige behandeling met verf of beits volstaat. Zo kunnen Robinia of Larix gebruikt worden voor kinderspeeltuigen; voor tuinafscheidingen kan je kastanje of wilgentakken gebruiken. Hout kan je ook verduurzamen door het ‘thermisch te modificeren’ Bij deze relatief jonge techniek wordt het hout onder druk verhit tot ongeveer 200°C. Merknamen hierven zijn ‘Plato’, ‘Stellac’ of ‘Thermowood’. Het behandelde hout zal minder water opnemen wat leidt tot een verhoging van de duurzaamheid. Op deze manier wordt vooral vuren- of grenenhout veredeld tot hout dat even duurzaam is als tropisch hardhout. Alternatieven Onbehandeld hout binnenshuis Juiste keuze houtsoort kastanje, eik, robania of larix -Thermisch modificeren

Gezond gedrag Verluchten Vermijd met creosoten behandeld hout kinderen Handen wassen Speelgoed in contact met CCA Vermijd treinbielzen -Gebruik stofmasker bij verzagen Geen behandeld hout verbranden -Behandeld hout naar containerpark Bij voldoende verluchting kan hout dat binnen gebruikt wordt steeds weer drogen en zal dus niet onderhevig zijn aan schimels. Gebruik nooit hout dat reeds behandeld is met creosoten of carbolineum voor andere toepassingen. (vb treinbielzen). Voor kinderen kan je preventief wel enkele voorzorgsmaatregelen nemen: -Laat kinderen steeds hun handen wassen na het spelen in een speeltuin, zeker voor het eten. -Bewaar nooit speelgoed onder een terras of speeltuig dat met CCA behandeld werd. -Vermijd zandbakken die afgemaakt zijn met CCA-geïmpregneerde paaltjes of treinbielzen. Het grootste gezondheidsgevaar van CCA-behandeld hout zit echter in de verwerkingsfase. Schadelijke stoffen komen vrij bij het verzagen en verwerken. Gebruik een stofmasker en verwijder stof en zaagsel. Verbrand nooit behandeld hout. Bij het verbranden van CCA-behandeld hout komen zeker kankerverwekkende stoffen vrij. Behandeld hout hoort dus thuis in het containerpark.

1.5 Chemische stoffen in producten: kuisproducten en luchtverfrissers
Schoonmaakproducten & luchtverfrissers Waar luchtverfrissers Javel: bacteriëndodende stoffen Ovenreinigers: bijtende stoffen Boenwas: VOS Schoonmaakmiddelen: bewaarmiddelen (Formaldehyde) Geurkaarsen, wierrook, elektrische geurverspreiders Het gemiddelde gezin heeft zeer veel verschillende schoonmaakproducten in huis. De laatste tijd worden er ook veel luchtverfrissers gebruikt om het huis een frisse geur te geven. Javel of bleekwater is het meest gebruikte ontsmettingsmiddel. Het heeft ook een blekende werking. Ontsmetten wil zeggen dat je bacteriën gaat doden. Ovenreinigers bevatten meestal een bijtende stof. Ze moeten namelijk zeer krachtig kunnen reinigen. Boenwas bevat olie of was, maar ook vaak oplosmiddelen om het product snel te laten drogen. Meestal zijn het synthetische solventen. Het gebruik op grote oppervlakten kan voor een hoge uitstoot van vluchtige organische stoffen zorgen. Veel schoonmaakmiddelen bevatten ook bewaarmiddelen. Het goedkoopste en meest gebruikste bewaarmiddel is formaldehyde. Het is echter moeilijk na te gaan of een product formaldehyde bevat, je vindt het niet op het etiket. Geurkaarsen, wierrook of elektrische geurverspreiders bevatten veelal schadelijke stoffen. Een uitgebreide test van Test-Aankoop en een aantal Europese consumentenorganisaties vonden bij praktisch al de geteste producten gevaarlijke stoffen. (oa Formaldehyde en andere kankerverwekkende stoffen)

Schoonmaakproducten & luchtverfrissers Gezondheid -Javel: Irritatie van de ogen, neus en keel Huidontsteking Ontsteking van keel, irritatie van maag Het gebruik van javel kan ogen, neus en keel irriteren. Het kan ook een huidontsteking veroorzaken. Het innemen van javel kan leiden tot ontsteking van de keel, irritatie van de maag en overgeven. Het antigifcentrum ontvangt ongeveer eenderde van zijn oproepen voor ongevallen met huishoudproducten, met javel als koploper. Ovenreinigers kunnen schade aan ogen en huid veroorzaken, voornamelijk brandwonden. Inname van ovenreiniger kan zelfs dodelijk zijn. Ovenreiniger in spuitbusvorm vergroot het risico nog op inademing of inname. -Ovenreinigers: Schade aan ogen en huid Brandwonden Inname kan dodelijk zijn

Schoonmaakproducten & luchtverfrissers Gezondheid -Ontstoppingsmiddelen bijtend Brandwonden en oogletsels Ontstoppingsmiddelen zijn te vergelijken met ovenreinigers. Ze zijn ook bijtend. Brandwonden en oogletsels kunnen het gevolg zijn van onvoorzichtig gebruik. Boenwas bevat vaak vluchtige organische stoffen.. Luchtverfrissers bevatten soms formaldehyde en benzeen.. Hoe herkennen: Meestal vermeld een pictogram wel dat het product irriterend kan zijn. In het geval van javel bijvoorbeeld. -Boenwas VOS -Luchtverfrissers Formaldehyde en benzeen Herkennen pictogrammen

Schoonmaakproducten & luchtverfrissers Alternatieven Allesreiniger i.p.v. javel Azijn of natuurlijke zuren -Bleekwater op basis van zuurstof -Warm water+allesreiniger i.p.v. ovenreiniger -Pyrolyse ovens Javel kan je vermijden. Gewone allesreiniger volstaat voor de meeste oppervlakten. Kalkaanslag kan je verwijderen door een product te gebruiken waar azijn of natuurlijke zuren, zoals citroenzuur, aan toegevoegd is. Bleekwater of bleekpoeder op basis van zuurstof kan je gebruiken als alternatief bleekproduct. Deze middelen zijn minder schadelijk voor de gezondheid en het leefmilieu. De oven reinigen, kan ook zonder ovenreiniger. Wat warm water vermengd met allesreiniger dat je laat inweken, doet het werk ook. Schuren of het gebruik van een scheermesje zijn hulpmiddelen. Pyrolyse ovens of ovens met een met bezette wand, zijn ovens die het gebruik van ovenreinigers vermijden.

Schoonmaakproducten & luchtverfrissers Alternatieven -Zuignap, spiraalveer of vacuümpomp -Soda; azijn -Ontstoppingsmiddel op basis van enzymen -Boenwas zonder solventen -Ecologische producten Ontstoppen kan je doen met een zuignap, spiraalveer of vacuümpomp. Soda, gecombineerd met azijn kan de overgebleven resten verteren. Een ontstoppingsmiddel op basis van enzymen is ook een alternatief. Dit product verteert de verstopping door middel van bacteriën en enzymen. Boenwas bestaat ook in versies zonder solventen. Er is een uitgebreide keuze aan plantaardige oliën of boenwas met natuurlijke bestanddelen. Er bestaan ecologische producten, die vooral gebruik maken van plantaardige bestanddelen. Hun werking is even efficiënt als de klassieke producten. Het gebruik is echter soms anders dan we gewoon zijn. Ecologische WC reinigers, werken even goed, alleen duurt het langer voor het zuur de kalkaanslag verwijdert. Kwestie van gewoonte. Ecologische producten hebben ook de goede traditie om alle ingrediënten te vermelden op het etiket. Als leek is het echter moeilijk om op basis van het etiket een goede keuze te maken. Op de websites van de producenten kan je soms meer informatie vinden.

Schoonmaakproducten & luchtverfrissers Een gezond gedrag -Gewoon reinigen -Gebruik ecologische producten -Vermijd verstopping -Vermijd javel in combinatie met zuren -Correct ventileren Regelmatig gewoon reinigen is even effectief om je huis proper en gezond te houden. Het continu ontsmetten van je woning zou er toe kunnen leiden dat enkel die bacteriën overblijven, die weerstaan aan de ontsmettingsproducten. Vergeet ook niet dat onze huid duizenden bacteriën bevat die een nuttige functie hebben. Het ontsmetten van bijvoorbeeld het aanrecht, vernietigt ook de nuttige bacteriën. Verstopping in de afvoer kan je vermijden met een roostertje in de gootsteen. Ook de WC gebruik je best niet om afval af te voeren. Je kan ook wekelijks kokend water door de gootsteen gieten, als preventie tegen verstoppingen. Het mengen van javel met andere producten die zuur bevatten (ammoniak, toiletreinigers, afvoerreinigers, ontkalker, azijn...) vormt chloorgas. Dit is een giftig gas dat zelfs tot de dood kan leiden. De beste manier om vervelende geurtjes te verwijderen is correct ventileren.

1.5 Chemische stoffen in producten: verf, beits en vernis
Verf, beits, vernis Welke stoffen Bindmiddel Oplosmiddel Pigmenten Hulpstoffen Verf bestaat uit bindmiddel, oplosmiddel en pigmenten. Het bindmiddel bindt alle andere bestanddelen van de verf aan elkaar. Als bindmiddel gebruikt men meestal harsen: alkydhars, acrylhars of olie. Uit de naam van de verf kan je vaak het bindmiddel halen, bijvoorbeeld ‘acrylverf’. Het oplosmiddel houdt alle bestanddelen opgelost in de pot. Na het aanbrengen van de verf, verdampt dit oplosmiddel volledig uit de verf. Oplosmiddelen kunnen organische verbindingen zijn (ook wel solventen genoemd) of kan eenvoudig water zijn. In het laatste geval spreekt men over watergedragen verven. Bij deze verven moet men echter meer hulpstoffen toevoegen. Een aantal verven gebruiken formaldehyde houdende stoffen om de verf te conserveren. Pigmenten geven de verf kleur. Synthetische verven gebruiken pigmenten die uit aardolie gemaakt zijn. Natuurverven gebruiken minerale, plantaardige of dierlijke pigmenten. Hulpstoffen worden toegevoegd om de eigenschappen van de verf te verbeteren. Zo voegt men stoffen toe om de verf sneller te laten drogen, om de verf beter te bewaren, … Verven, beitsen en vernissen zijn in principe allemaal op dezelfde manier samengesteld. Het verschil tussen verf en vernis is dat de vernis geen pigmenten bevat. Beits kan je vergelijken met verf. Alleen zorgt het niet voor een dekkende laag. Het gebruikt eerder een indringende olie die dient om het hout te beschermen.

Verf, beits, vernis Verven voor doe-het-zelvers hebben een etiketteringsprobleem. De ingrediënten van de verf zal je moeilijk kunnen achterhalen. Wel wordt meestal vermeld, hoe je je borstel uitspoelt en dat geeft al een indicatie van de gebruikte oplosmiddelen. Staat er op het etiket dat je je borstels kan uitspoelen met water, dan gaat het over watergedragen verven zoals Acrylverf, acrylaatverf, vinylverf, latexverf of dispersieverf. Verf op basis van solventen herken je aan het advies om de borstels met white spirit of terpentijn te reinigen. Alkydverf bevat typisch veel solventen (40 tot 60%). Om te weten of verf formaldehyde bevat, weekmakers of biociden, moet je je richten tot de paar merken die gelabeld zijn door ecolabels. Natuurverven hebben wel de traditie om alle ingrediënten op de pot te vermelden. Hoe herkennen Etiketteringsprobleem Ecolabels

Verf, beits, vernis Gezondheidseffecten VOS veroorzaakt misselijkheid, duizeligheid Schade aan zenuwstelsel (OPS ) door solventen Irritatie van de huid door biociden Irritatie van de ademhalingswegen door pigmenten Het meest gekende gezondheidsprobleem bij verf, zijn de vluchtige organische stoffen. Ze worden gebruikt als oplosmiddel en verdampen na het aanbrengen van de verf. Als je maar korte tijd werkt met dergelijke verf, kan het zijn dat je misselijk wordt, maagpijn krijgt, duizelig wordt… Werk je veel met solventgedragen verven dan kan je op lange termijn blijvende schade krijgen aan je zenuwstelsel. Deze ziekte noemt OPS (Organisch psycho-syndroom) en staat ook bekend als de ‘schildersziekte’. Het is een erkende beroepsziekte bij professionele schilders. De meeste watergedragen verven bevatten een biocide, izothiazolinonen genaamd. Het wordt gebruikt als schimmelwerend conserveringsmiddel en is irriterend voor de huid. In Europa is 1 tot 8% van de mensen gevoelig voor dit product.. Pigmenten of de vele toevoegstoffen in verf kunnen je huid of ademhalingswegen irriteren.

Verf, beits, vernis Alternatieven Verven op basis van plantaardige en minerale stoffen Lijnolie als bindmiddel Plantaardige hulpstoffen Natuurverven op waterbasis Natuurverven in poedervorm Natuurverven gebruiken vooral plantaardige en minerale stoffen als ingrediënten. Het bindmiddel is vaak lijnolie . Hulpstoffen worden zoveel mogelijk geweerd, of men gebruikt plantaardige hulpstoffen. Ook natuurverven vind je op solventbasis en in watergedragen vorm. Natuurlijke oplosmiddelen zoals citrusolie of terpentijn zorgen soms voor allergische reacties bij gevoelige personen. Natuurverven op waterbasis vormen de minste belasting voor de gezondheid. Natuurverven in poedervorm bevatten geen bewaarmiddelen of schimmelwerende stoffen.

Verf, beits, vernis Kies voor de juiste verf. Verf die geschikt is voor de ondergrond die je wil schilderen zal langer meegaan. Lees het etiket goed op voorhand. Een sterk zuigende ondergrond kan je best voorbehandelen. Dit bespaart soms veel verf. Vul zeker alle gaatjes voor je begint te verven. Wanneer je behangt of goede verflagen overschildert kan je best eerst ontvetten. Groene zeep of soda is een prima ontvetter. Verlucht steeds intensief tijdens en na het verven. Vluchtige organische stoffen kunnen weken of zelfs maanden in huis blijven hangen. Een gezond gedrag Kies de juiste verf Goede voorbereiding van de ondergrond Intensief verluchten

1.5 Chemische stoffen in producten: lijmen
Lijm kent verschillende toepassingen in woongebouwen. Het wordt veel gebruikt voor muur-en vloerbekledingen. De verschillende lijmsoorten bevatten specifieke ingrediënten voor elke toepassing. Sommige lijmen kunnen oplosmiddelen bevatten zoals trichlooretheen, tolueen en xyleen. Een aantal lijmsoorten, zoals universeellijm en PVC-lijmen bevatten veel organische oplosmiddelen Tapijt en parketlijmen bevatten een hoop toevoegstoffen, net zoals verven. Ook de lijmen op waterbasis, met minder vluchtige organische stoffen, kunnen nog irriterende bestanddelen bevatten zoals formaldehyde, biociden en weekmakers. De gekende witte houtlijm heeft water als oplosmiddel en is vrij onschuldig. Net zoals behangerslijm in poedervorm of tegellijm. Waar -Tegellijmen PVC lijmen Tapijt-en parketlijmen Witte houtlijm Behangerslijm

Lijmen Lijmen op basis van water of alcohol (ethanol) zijn een alternatief bij het lijmen van grote oppervlakten zoals tapijt. Lijm in poedervorm, bijvoorbeeld behanglijm, is een manier om oplosmiddelen en bewaarmiddelen te vermijden. Alternatieven -Lijm op basis van water Lijmen in poedervorm

Lijmen Let wel op met lijm in poedervorm: zorg dat het poeder niet verstuifd geraakt in de woning. Lijm kan ontvlambaar zijn. Vermijd bronnen van vuur, dus ook roken tijdens het gebruiken van lijm. Met sneldrogende lijmen moet je extra voorzichtig zijn. Vingers en oogleden kunnen aan elkaar geplakt worden. Laat kinderen er zeker nooit met spelen. Verlucht de woning tijdens het lijmen van tapijt of parket. Voldoende verluchten of ventileren gedurende dagen tot zelfs een paar weken is geen overbodige luxe. Een gezond gedrag -Voorzichtig met poederlijm Vermijd bronnen van vuur Opletten voor sneldrogende lijm Goed ventileren

Goed bouwen: gezond wonen !

Verwante presentaties

Presentatie over: "Goed bouwen: gezond wonen !"— Transcript van de presentatie:

Verwante presentaties

Over het project

Feedback

Inloggen

Inloggen via een sociaal netwerk:

Goed bouwen: gezond wonen !

Verwante presentaties

Presentatie over: "Goed bouwen: gezond wonen !"— Transcript van de presentatie:

Verwante presentaties

Over het project

Feedback