LAAGLAND cursus 8: Voorgeschiedenis en middeleeuwen

Presentatie over: "LAAGLAND cursus 8: Voorgeschiedenis en middeleeuwen"— Transcript van de presentatie:

1 LAAGLAND cursus 8: Voorgeschiedenis en middeleeuwen
4 vwo LAAGLAND cursus 8: Voorgeschiedenis en middeleeuwen

2 TIJDBALK 3000 v.C. – 500 n.C. Tijd van Grieken en Romeinen 500 – 1000
Tijd van monniken en ridders 1000 – 1500 Tijd van steden en staten

3 Voorgeschiedenis: literatuur van Mesopotamië tot Rome

4 Orale cultuur en schrift
de orale cultuur = eeuwenoude, mondeling overgeleverde verhalen 3400 v.C. – Mesopotamië - het eerste schrift tempeleconomie – administratie  spijkerschift op kleitabletten hiëroglyfen op papyrus- Egypte: klankschrift alfabet - >1000 v.C. – Feniciërs – Midden-Oosten

5 Epos Gilgamesj epos: oudste verhaal in schrift epos =
verhaal over een (mythologische) held mythologie mythe = uit de oudste tijden van een volk stammende overlevering die de godsdienst en het bestaan van dat volk betreft filosofie = het streven naar inzicht, kennis en waarheid

6 Tragedie 8e eeuw v.C. in Griekenland – polis = stadsstaat tragedie =
opvoering in een Grieks theater in de open lucht toneelstuk waarbij de hoofdpersoon een verandering doormaakt  conflict vaste opbouw: expositio (beschrijving van wat er al is gebeurd) peripeteia (beslissende wending) catastrofe (ondergang van de hoofdpersoon) Aeschylus, Sophocles, Euripides doel: katharsis = de uitwerking op het publiek koning Oidipus, Antigone (Sophocles)

7 Bijbel (1/2) 6e eeuw v. C. Romeinse Rijk o.l.v. keizer Augustus
kunst en literatuur als propagandamiddel schrijven in het Latijn Aeneis van Vergilius , Ovidius, Horatius

8 Bijbel (2/2) christendom
De Bijbel (biblia = boeken), heilig boek in het Hebreeuws, Aramees en Grieks Oude Testament en Nieuwe Testament testamentum = verbond Oude Testament: (mythologische) verhalen, leefregels, psalmen/liederen Nieuwe Testament: over Jezus Christus, brieven, openbaringen door vier evangelisten: Matteus, Marcus, Lucas en Johannes

9 LITERATUUR VAN DE MIDDELEEUWEN

10 Film 1 In deze aflevering de nieuwste theorie over de mysterieuze Willem die waarschijnlijk in Gent het verhaal van de vos Reinaert opschreef.

11 Film 2 Een aflevering over auteurs die hun leven en hun werk aan God wijdden, ieder op zijn eigen manier.

12 Film 3 Aandacht voor de verhalen en de liederen waarvan bijna niets is bewaard gebleven. De eerste Nederlandse versregel over vogels die hun nestje bouwen komt aan bod.

13 Film 4 Aflevering waarin wordt verteld dat je ooit voor de prijs van elf handgeschreven boeken een statig herenhuis kon kopen in een stadje in Vlaanderen.

14 Film 5 Een blik op de wereld en de kosmos door de ogen van een Middeleeuwer, niet de eerste de beste: Jacob van Maerlant, die de vader van alle Dietse dichters werd genoemd.

15 Film 6 Over ridders en hun grote, al dan niet in de geschiedenis traceerbare leiders koning Arthur en keizer Karel de Grote.

16 Historische context

17 Val West-Romeinse rijk
Latijn: taal van geleerden en de kerk kerstening = het historische bekeren, vaak massaal, van niet-christelijke (veelal heidense) volkeren tot het christendom slechts één erkende kerk in de middeleeuwen: de rooms-katholieke kerk  Karel de Grote: Frankische koning  keizer Mohammed uit Mekka, verkondiger van: de islam  reactie kruistochten = krijgstochten tot bevrijding van het Heilige Land

18 Lage Landen Nederlanden of Lage Landen
bestonden uit gewesten (Vlaanderen, Brabant, Holland, Gelre) geen nationale eenheid  geen eenheidstaal in ieder gewest een streekgebonden variant van het Middelnederlands graaf = bestuurder van een gewest strategisch gelegen nederzettingen kregen stadsrechten (Dordrecht ) Hanze = samenwerkingsverband van kooplieden in steden (Zutphen, Deventer, Kampen)

19 Standentheorie Adalbero, bisschop van Laon, beschreef
de standentheorie = een maatschappij verdeeld in drie groepen de geestelijkheid (bidden) adel en ridders (strijden) boeren en vissers (werken) de burgerij in de steden ontbreekt!

20 Geestelijkheid reguliere geestelijkheid (monniken en nonnen)
leefden in kloosters volgens regels kloosterorde seculiere geestelijkheid (paus, bisschoppen en pastoors) wereldlijke geestelijkheid die de zielzorg voor de gelovigen verrichtte in steden, parochies en aan hoven wereldlijk = niet godsdienstig

21 Adel en ridders (1/2) ridders: kern van de legers
[tot de 14e eeuw] ridders: kern van de legers feodale maatschappij: feodaliteit = dienstrelatie van vrije mannen (vazallen of leenmannen) met hun adellijke heer (leenheer)  wederzijdse trouw en bescherming feodum = leen  een stuk land waarvan men van de opbrengst kon leven agrarische maatschappij: afhankelijk van de opbrengsten van landbouw en veeteelt

22 Adel en ridders (2/2) graafschappen en hertogdommen steeds meer macht
[ elfde, twaalfde eeuw] graafschappen en hertogdommen steeds meer macht twee middelen om het gezag te handhaven: kastelen ridders ridderschap = groep met eigen ridderlijk gedrag: moed, trouw, morele zuiverheid, dienstbaarheid, kameraadschap eercultuur  de norm voor het individuele gedrag  aanzien of waardering van anderen eer = roem = lof  door het verrichten van dappere daden

23 Burgerij verstedelijking Parijs, Brugge, Gent
[vanaf de tiende eeuw] verstedelijking Parijs, Brugge, Gent ideale ligging voor intensief handelsverkeer handel en productie van goederen: economische basis van de stad vrede voorwaarde voor handel  bereidheid tot het sluiten van compromissen belangrijker dan vechtlust burgerlijke mentaliteit: vlijt, leergierigheid, redelijkheid, individualiteit, slimheid, nuttigheid, spaarzaamheid

24 Schrijfcultuur (1/2) monniken in kloosters schreven
[tot de twaalfde eeuw] monniken in kloosters schreven verstedelijking bestuur en administratie  behoefte aan geschoold personeel dat kon lezen en schrijven  schrijfcultuur drie literaire milieus: de wereldlijke, adellijke hoven een wereldlijk publiek in de steden een geestelijk milieu van kloosterlingen, bisschoppelijke hoven en religieuze groepen

25 Schrijfcultuur (2/2) manuscripten = 
[eind vijftiende, begin zestiende eeuw] manuscripten =  handgeschreven boeken op perkament kopiisten = mensen die teksten overschreven de Nieuwe Tijd de uitvinding van de boekdrukkunst  sneller, goedkoper, meer boeken produceren  verspreiden van verhalen, kennis, inzichten

26 Culturele context

27 Theologie en kennis Theologie stond boven filosofie en wereldlijke kennis. De filosofie was neoplatonistisch georiënteerd: achter de zintuiglijk waarneembare werkelijkheid lag een diepere, hogere of ‘echtere’ werkelijkheid. artes liberalis = de zeven vrije kunsten: grammatica, retorica en dialectiek (het trivium) en wiskunde, muziek, geometrie en astronomie (het quadrivium)

28 Kunst in de middeleeuwen
Kenmerken van middeleeuwse kunst: Symboliek: concrete, zichtbare dingen verwezen naar een diepere, hogere werkelijkheid (kleuren, getallen, etc.) Bijvoorbeeld lichtsymboliek in de Gotische kathedralen: Jezus Christus is het Licht der Wereld (Matteus 5:14). Het werken in opdracht. De artistieke traditie. De belerende functie.

29 Notre Dame de Chartres

30 Kunst in de middeleeuwen
middeleeuwse kunst werd in opdracht gemaakt. mecenas = opdrachtgever artistieke traditie: niet origineel zijn, maar variëren op bekende thema’s. functies van middeleeuwse kunst: belerend = met een les moralistisch = gegrond op het innerlijk gevoel van goed en kwaad didactisch = leerzaam

31 Muziek Paus Gregorius I wilde eenheid in de liturgie
Gregoriaans = eenstemmige, geestelijke muziek; bedoeld om de gelovigen in een gewijde en vrome stemming te brengen. wereldlijke muziek van rondtrekkende zangers en muzikanten troubadours, trouvères, Minnesänger (liefdesliederen).

32 Hoofsheid hoofsheid, courtoise = levensideaal ontstaan aan de hoven in Zuid-Frankrijk hoofsheid = gedragsregels, bedoeld om onderlinge spanningen te voorkomen. beschaafde omgangsvormen zelfbeheersing (met mate) hoofse liefde: de man moest dienstbaar zijn aan de vrouw! wereldlijke cultuur tegenover cultuur van de kerk

33 Literaire ontwikkelingen

34 Schrijver en publiek Van veel middeleeuwse teksten kennen we de schrijvers niet. clericus = opgeleid in de kerk, werkend voor adellijke opdrachtgevers mecenas: gaf de opdracht een literair werk (over) te schrijven of te vertalen of te bewerken doel: vermaken en leren een middeleeuws verhaal gaat altijd terug op bronteksten voorleescultuur = voorgedragen voor toehoorders op rijm kun je een tekst beter onthouden

35 Ridderroman eliteliteratuur: het publiek bestond uit jongeren aan het hof, ridders in opleiding Functies: educatieve functie: lessen aan de hand van sprekende voorbeelden ontspanning

36 Ridderroman Soorten ridderromans:
Oosterse roman = een hoofs liefdesverhaal dat in het Oosten speelt (Floris ende Blancefloer) ridderromans spelend in Troje = antikiserende romans (Eneasroman) Karelepiek = over Karel de Grote of een van zijn vazallen (Karel ende Elegast) chanson de geste = verhalende liederen over helden en historische gebeurtenissen (Roelantslied) epische concentratie = historische feiten over verschillende personen worden toegedicht aan één beroemd persoon Arthurepiek = over King Arthur en zijn ridders (Walewein)

37 Ridderroman Kenmerken Arthurromans:
over liefde en ridderschap (Ferguut) hofdag: het hof van koning Arthur is een hoofse modelwereld sprookjesachtig queeste = zoektocht (naar de heilige graal)

38 Liederen liederen over historische gebeurtenissen spotliederen
hoofse lyriek = aanbidden van een bewonderde, maar onbereikbare liefde feodaliteit: termen als vazal, trouw, dienstbaarheid, beloning traditie: variaties op een bekend onderwerp Natureingang = beginnen met een beschrijving van het ontluikende voorjaar (Hendrik van Veldeke)

39 Dierverhaal https://youtu.be/El_rNe4fZ-E de Reinaert RAP
dierverhaal = een verhaal met dieren als personages (Van den vos Reynaerde) dieren als mensen: afspiegeling van de mensenwereld het hoofse liefdesideaal wordt als uiterlijke schijn ontmaskerd machts- en rechtsuitoefening van de feodale samenleving beschreven en bekritiseerd de Reinaert RAP

40 Geestelijke letterkunde
De hoofse cultuur was een wereldlijke cultuur. Geestelijke letterkunde hoort bij de kerkelijke cultuur: over religieuze zaken en de kracht van het christendom. exempelen = (voorbeeldige levensverhalen) korte verhaaltjes met een religieuze strekking Marialegenden = teksten geschreven ter ere van Maria (Beatrijs). mirakel = wonder

41 Toneel Verschillende soorten toneelstukken: geestelijk toneel
wereldlijk toneel sotternie = korte klucht abele spelen (Esmoreit) opgevoerd door beroepsacteurs annexatie = De hoofse liefde als onderwerp is overgenomen van de adellijke riddercultuur adaptatie = maar is aangepast aan de stedelijke moraal.

42 Rederijkers rederijkers = verenigingen waar men literatuur beoefende in rederijkerskamers (Anna Bijns) opiniërende rol: mensen tot nadenken aanzetten factor = artistiek leider van de rederijkerskamer landjuwelen = toneelwedstrijden Mariken van Nieumeghen  bekendste rederijkerstekst; een gedramatiseerde voorleestekst, een met verzen en dialogen verlevendigde prozatekst. Mariken is gedrukt in de Nieuwe Tijd.

43 Rederijkers De drukpers maakte een snelle verspreiding van de nieuwe geloofsopvattingen (de reformatie) en het humanistische gedachtengoed mogelijk. Er volgde een tijd met een andere kunstopvatting: de renaissance (= wedergeboorte van de klassieke oudheid).

44 Lezen voor de lijst

45 1. Mariken van Nieumeghen

46 2. Floris ende Blancefloer

47 3. Beatrijs https://www.youtube.com/watch?v=ZFPi-t4c1x0

48 4. Ferguut of de Ridder met het Witte Schild

49 5. Karel ende Elegast https://www.youtube.com/watch?v=atHy-HK7sm4

50 6. Lanceloet en het hert met de witte voet

51 7. Lanseloet van Denemerken

52 8. Van den vos Reynaerde https://www.youtube.com/watch?v=O0UydiTMMFA

53 9. Het lied van heer Halewijn

54 10. Reis van Sint Brandaan https://www.youtube.com/watch?v=KzrYks2JXZc

55 11. De burggravin van Verdi

56 12. Elkerlijk https://www.youtube.com/watch?v=RLz61sGxCnc

57 13. Ik zag nooit zo roden mond
Hendrik van Veldeke

58 14. De vier Heemskinderen Renout van Moltalbaen

59 15. Der naturen bloemen Jacob van Maerlant

60