Evolutie en cultuur

Evolutie en cultuur Van Altamira tot Lowlands Nico M. van Straalen Lezing op Lowlands: http://vimeo.com/47855834

De mens is een naakte aap

Evolutielijnen binnen de primaten Mensapen Halfapen Echte apen Maki’s Lori’s Apen van de nieuwe wereld Apen van de oude wereld Mensapen Spookdiertjes Halfapen Echte apen Eerste primaten Evolutielijnen binnen de primaten

Fylogenie van de mensapen

DNA sequentie-identiteit onder primaten Chromosoom 2 (100 kbp vensters) Marques-Bonet et al. (2009) Ann. Rev. Genomics Hum. Genet. 10, 355-386.

Regulatoire evolutie Verschillen in genexpressie tussen mens, chimpansee en rhesusmakaak zijn in de hersenen veel groter dan in lever en bloed Enard et al. (2002) Science 296: 340-343

Evolutie van genexpressieverschillen Voor elk gen: expressie t.o.v. mens voor chim-pansee, orang-oetan en rhesus-makaak Lager bij mensapen Hoger bij mensapen Gilad et al. (2006) Nature 440: 242-245.

Conclusies uit de genetica Genoom van de mens verschilt nauwelijks van dat van de mensapen Werking van genen is meer verschillend dan de structuur van genen Regulatie en samen- werking van genen is cruciaal

Opeenvolging van primatenfossielen tijdens het Cenozoïcum (65 My BP - heden)

Australopithecus afarensis Paranthropus robustus Homo habilis Homo erectus

Enkele jaartallen 6-7 miljoen jaar geleden: eerste rechtop lopende aapmensachtige wezens (Afrika) 200.000 jaar geleden: ontstaan van Homo sapiens (Afrika) 80.000 jaar geleden: begin van migraties van Homo sapiens (naar Midden Oosten en Azië) 40.000 jaar geleden: eerste Homo sapiens in Europa; culturele explosie 10.000 jaar geleden: landbouwrevolutie verspreidt zich vanuit het Midden Oosten, China en Midden Amerika

Ongeveer 6 miljoen jaar geleden verschenen de eerste “aapmensen”.

• De eerste honininen liepen wel rechtop, maar hadden nog het hersenvolume van de chimpansee • De eerste relatief goed bekende homininen zijn die van het genus genus Australopithecus

Alle oude hominine fossielen worden gevonden in Afrika

Fylogenie van de homininen Cultuur • Homininen: subfamilie van de Hominidae • Definiërende kenmerk: bipedalisme • Ontstaan 6-7 My BP • In totaal 8 Homo-soorten en 9 niet-Homo homininen • Recente vondsten brengen het aantal soorten homi-ninen op 24! • Robuuste en graciele lijn • Sterk vertakt evolutie-patroon met veel dood-lopende lijnen

Gebruik van stenen werktuigen: vanaf 2,7 miljoen jaar geleden Oldowan Homo habilis Homo neanderthalensis Homo erectus Moustérien Acheulien

Chimpansee’s gebruiken soms stenen om noten e. d Chimpansee’s gebruiken soms stenen om noten e.d. te kraken, maar deze “werktuigen” worden niet gevormd of veranderd Figure 11.41 In West Africa, chimpanzees use stones to crack open hard-shelled nuts.

De culturele revolutie in Europa 40 – 30 ky BP: explosie van culturele expressie (stenen werktuigen ornamenten, grottekeningen) Indicatief voor symbolisch gedrag Geassocieerd met de komst van anatomisch moderne mensen (Cro-magnon) Oudere culturen met symbolisch gedrag bestonden mogelijk al in Afrika (tot 71 ky BP)

Grotten met arte-facten van H. sapiens in Europa

Prehistorische schilderingen in de grotten van Lascaux “De Sixtijnse kapel van de prehistorie”

The grot van Altamira (Noord Spanje) 18.500 - 14.000 y BP, ontdekt in 1879 Plafond van de “polychrome kamer”

“Venus”-beeldjes van de Cro-magnon mens Venus van Lespugue Venus vanWillendorf

Genetische basis voor culturele evolutie? Dopaminereceptoren zijn sterk variabel tussen mensen Sommige varianten zijn gecorreleerd met gedrags- fenotypes (“novelty seeking”) Het 7R-allel van DRD4 is pas recent ontstaan (50 ky BP!), maar is toch relatief algemeen Het DRD4-locus is mogelijk onderworpen geweest aan positieve selectie Ding, Y.-C., et al. (2002) PNAS 99(1), 309-314.

Conclusies uit de paleoantropologie Homo habilis maakte de eerste stenen werktuigen, 2.5 miljoen jaar geleden Werktuigen zijn gaandeweg steeds verfijnder geworden Plotselinge toename van culturele uitingen 40.000 jaar geleden

Wat is cultuur? Couperin Cinquieme Prelude Geluidsbestand clavecimbel toevoegen! Couperin Cinquieme Prelude Couperin_Cinquieme_Prelude_Ordinaire.ogg

Wat is cultuur?

Evolutionair perspectief Cultuur is een gedrag dat de meeste leden van een groep vertonen, gedurende langere tijd vertoond wordt overgedragen wordt door imitatie en sociaal leren Cultuur is sociaal overgedragen cumulatieve informatie ten aanzien van gedrag

Wat maakt cultuur cumulatief? Aspecten van culturele transmissie die cumulatieve culturele uitingen mogelijk maken: “Mind reading” Leren door imitatie Gevoeligheid voor afkeuring en aan- moediging Taal Onderwijs!

Evolutie van cultuur beïnvloedt biologische evolutie Gladde onder-kaak zonder kiezen Neanderthaler van La Chapelle-aux-Saintes was een oude man Oude en zieke personen konden overleven: werden verzorgd Daardoor kan de genetische samenstelling van een populatie veranderen

Cultuur ontwikkelt zich in groepen Groepen concurreren met elkaar In groepen ontstaat gemakkelijk copieergedrag Vermindert verschillen binnen de groep Consolideert verschillen tussen groepen Sociale omgeving èn biologie van de mens ware ideale uitgangspunten voor de evolutie van cultuur

Sterke wederkerigheid: biologische basis voor de evolutie van cultuur Woede motiveert mensen om iemand te straffen die de norm overschrijdt Schuld zorgt ervoor dat normen niet gemakkelijk overschreden worden Schaamte stimuleert correcties op gedrag dat anderen afkeuren Trots bevordert gedrag dat anderen goedkeuren Gintis et al. (2003) Evol. Human Behav. 24: 153-172

Culturele drift Behoud en verspreiding van cultureel gedrag zelfs als dat overduidelijk nadelig is Kuru (prionziekte) bij het Fore-volk van Papoea Nieuw Guinea

Genetische variatie in het Midden-Oosten Palestijnen zijn genetisch meer verwant aan Joden dan aan andere Arabische volkeren

Conclusies uit psychologie Cultuur is sociaal overgedragen cumulatief gedrag Culturele evolutie werkt in op biologische evolutie Culturele evolutie kan onderworpen zijn aan drift Cultuur ontwikkelt zich in groepen Sterke wederkerigheid is de basis voor samenwerking tussen mensen Evolutie van sterke wederkerigheid is mogelijk door (1) aangeboren emoties (2) culturele groepselectie

Evolutie van cultuur: samenspel van genetica, psychologie en sociale structuur