De geschiedenis van dorpen: omgaan met verandering Frans Thissen Universiteit van Amsterdam Afdeling Geografie, Planologie en Internationale Ontwikkelingsstudies

De geschiedenis van dorpen De geschiedenis van dorpen = de persoonlijke verhalen van dorpsbewoners over omgaan met verandering De geschiedenis van dorpen - Ottersum - 12 september 2013

Leefbaarheid en Sociale Vitaliteit Leefbaarheid: oordeel van bewoners over hun omgeving (wordt de omgeving door bewoners als passend ervaren) Sociale vitaliteit: inspanningen en initiatieven van bewoners gericht op hun omgeving Traditionele sociale vitaliteit: meedoen en/of trekker zijn Vernieuwende sociale vitaliteit: Openstaan voor en een bijdrage leveren aan verandering Bewoners Omgeving De geschiedenis van dorpen - Ottersum - 12 september 2013

Verandering en Onzekerheid Geert Mak (1996): “hoe langer ik in het dorp verbleef, des te meer besefte ik dat het eigenlijk allemaal nog moest beginnen. Alleen: niemand wist wát moest beginnen, en waarheen het ging” De geschiedenis van dorpen - Ottersum - 12 september 2013

Sociale infrastructuur van dorpen Voorzieningen Verenigingen Activiteiten De geschiedenis van dorpen - Ottersum - 12 september 2013

De ‘kleine keuterij’ van Jacobus Thissen en Anna Gertruda Jansen De geschiedenis van dorpen - Ottersum - 12 september 2013

Jacobus Thissen: machinist NBDS De geschiedenis van dorpen - Ottersum - 12 september 2013

De geschiedenis van dorpen - Ottersum - 12 september 2013 Het gezin Thissen Jan Nel Ben Frans Hen Thei Marie Gerrit Piet De geschiedenis van dorpen - Ottersum - 12 september 2013

Woningen broers Thissen na WO II Frans Gerrit Jan Ben De boerderij: Hen Piet De geschiedenis van dorpen - Ottersum - 12 september 2013

Evacuatie, Schade en Wederopbouw De geschiedenis van dorpen - Ottersum - 12 september 2013

Evacuatie, Schade en Wederopbouw De geschiedenis van dorpen - Ottersum - 12 september 2013

Evacuatie, Schade en Wederopbouw De geschiedenis van dorpen - Ottersum - 12 september 2013

Ontwikkelingsgebieden When we look at the characteristics of the rural environment as specified by Keating and Phillips it seems to be that the social connections and related feelings of home and belonging are decisive in the person-environment fit of older adults in Eastern Gelderland. It could be argued that this is specific in a context of a modern, urbanized society with a well-developed welfare state in which physical amenities are reasonable good everywhere, community services are never far away and local policy and politics care for the frail older adults. In such a context the social connections make the difference. However in this respect older people are confronted with a relevant local differentiation that is at the same time changing. . De geschiedenis van dorpen - Ottersum - 12 september 2013

Ontwikkelingsgebieden Werkloosheid en armoede Sociale achterstand Economische overbevolking van het platteland Nederlandse werkgelegenheid: van ‘handel en landbouw’ naar ‘handel en industrie’ Weerstand tegen pendel, migratie en emigratie Sociaal zwakke milieus: grensmilieus met smokkel, en door omgeving geaccepteerde ‘handigheid’ Autochtoon karakter: Dorpscentrisme en Rivaliteit tussen dorpen When we look at the characteristics of the rural environment as specified by Keating and Phillips it seems to be that the social connections and related feelings of home and belonging are decisive in the person-environment fit of older adults in Eastern Gelderland. It could be argued that this is specific in a context of a modern, urbanized society with a well-developed welfare state in which physical amenities are reasonable good everywhere, community services are never far away and local policy and politics care for the frail older adults. In such a context the social connections make the difference. However in this respect older people are confronted with a relevant local differentiation that is at the same time changing. . De geschiedenis van dorpen - Ottersum - 12 september 2013

De geschiedenis van dorpen - Ottersum - 12 september 2013 Groei Bron: Wim Derks, Kenniscentrum voor Bevolkingsdaling en Beleid De geschiedenis van dorpen - Ottersum - 12 september 2013

De geschiedenis van dorpen - Ottersum - 12 september 2013 Groei Materiële welvaart: Bruto Binnenlands Product per inwoner, Nederland, 1948-2011 (1948=100) Bron: CBS, KcBB ; Wim Derks, Kenniscentrum voor Bevolkingsdaling en Beleid De geschiedenis van dorpen - Ottersum - 12 september 2013

De geschiedenis van dorpen - Ottersum - 12 september 2013 Frans Thissen sr. (1911-1980) Vanaf 15 september 1945: werkzaam bij de Schade Enquête Commissie, als enquêteur Vanaf 1 oktober 1947: idem als controleur Vanaf 1 maart 1948: werkzaam bij de Directe Belastingen als buitengewoon kommies 1949: Overgeplaatst naar Heemstede When we look at the characteristics of the rural environment as specified by Keating and Phillips it seems to be that the social connections and related feelings of home and belonging are decisive in the person-environment fit of older adults in Eastern Gelderland. It could be argued that this is specific in a context of a modern, urbanized society with a well-developed welfare state in which physical amenities are reasonable good everywhere, community services are never far away and local policy and politics care for the frail older adults. In such a context the social connections make the difference. However in this respect older people are confronted with a relevant local differentiation that is at the same time changing. . De geschiedenis van dorpen - Ottersum - 12 september 2013

Veranderingen in dorpen Het Autonome dorp: Bloei van het autonome dorp tijdens de Wederopbouw: 1950-1970 Nieuwe welvaart bleef in het dorp Het autonome dorp als ‘machtig beeld’ Opkomst van het Woondorp vanaf 1970: Verplaatste consumptie (automobiliteit) Schaalvergroting: in het sociale en economische domein Toegenomen belang van de woning zelf De ingrijpende veranderingen in dorpen in de afgelopen halve eeuw zijn ook door veel schrijvers in kaart gebracht. Naast de beschrijving van Jorwert door Geert Mak, levert het boek van Chris van Esterik over zijn geboortedorp Ingen in de Betuwe een gedetailleerde schets op van dat veranderingsproces. Daarbij karakteriseert hij Ingen uit zijn kinderjaren als ‘autochtoon’: een dorp waarbinnen voor de meeste bewoners het leven van alle dag en de levensloop binnen de grenzen van het dorp plaats vonden. Opvallend is dat in de periode 1950-1970 het dorp in die vorm tot een ongekende bloei kwam: de nieuw verworven welvaart van de wederopbouw werd in de eerste plaats in het dorp zelf geïnvesteerd of op zijn minst daar consumptief uitgegeven. De direct daarop volgende schaalvergroting van het leven betekende echter het feitelijke einde van Ingen als autochtoon dorp en het begin van het fenomeen van de ‘verplaatste consumptie’: het verdiende geld werd niet alleen meer in het plaatselijke café of bij de lokale vereniging uitgegeven, maar steeds vaker ook in de stad of elders in een ver land op vakantie. Daarnaast werd door TV en welvaart de eigen woning steeds belangrijker. Naast schaalvergroting deed zich in het culturele en politieke domein een belangrijke schaalverkleining voor waardoor de betrokkenheid van bewoners met de eigen woning en de directe omgeving daarvan sterk toenam. Ook dat droeg bij tot de verandering van autochtone of autonome dorpen tot woondorpen. De geschiedenis van dorpen - Ottersum - 12 september 2013 18

De geschiedenis van dorpen - Ottersum - 12 september 2013 Dorpen (en hun bewoners) in verandering Autochtone of autonome dorp Je bent er geboren of opgegroeid, je komt ‘van het dorp’ (leefpaden) Je werkt er en je doet er je boodschappen: je woont ‘op het dorp’ (dagpaden) Traditioneel referentiekader: machtig beeld Woondorp Je bent er gaan wonen om de mooie woning en aangename woonomgeving Voor je sociale contacten en voorzieningen ben je niet afhankelijk van het dorp Opkomend referentiekader De geschiedenis van dorpen - Ottersum - 12 september 2013

Leefbaarheid in het autonome dorp Met het referentiekader van het autonome dorp worden in feite oorzakelijke relaties gelegd tussen de ontwikkeling van het aantal inwoners, de ontwikkeling van het aantal voorzieningen en de ontwikkeling van de leefbaarheid. Maar verlies van voorzieningen zoals zich die in veel dorpen al langere tijd voordoet is vooral het resultaat van structurele schaalvergroting en van regionaliserend gedrag van bewoners zelf - zij gaan steeds vaker aan de voorziening in het eigen dorp voorbij !-. En bevolkingdaling in dorpen is nog steeds primair het resultaat van bevolkingsverandering, resulterend in een dalende woningbezetting. Als men dan ook nog de lokale aanwezigheid van voorzieningen als basis ziet voor de ervaren leefbaarheid dan heeft dit model geen ander perspectief dan een afnemende leefbaarheid, een spiraal omlaag. Het uitdragen van dit beeld door bewoners maar soms ook door bestuurders heeft het dorp ten onrechte een zielig imago gegeven. De geschiedenis van dorpen - Ottersum - 12 september 2013 20

Leefbaarheid in het woondorp Er is ook een andere visie op de ontwikkeling van leefbaarheid mogelijk en wel vanuit het referentiekader van het woondorp. Daarbij wordt de ontwikkeling van de woonfunctie van dorpen binnen een regionaal kader als de basis gezien voor de ontwikkelingen in het dorp. De ontwikkeling van de woonfunctie vormt dan de belangrijkste achtergrond voor de ontwikkeling van de leefbaarheid ter plaatse, terwijl deze ontwikkeling weer de voedingsbodem kan vormen voor de ontwikkeling van diverse gemeenschapsinitiatieven, initiatieven die een bijdrage leveren aan de sociale infrastructuur van het dorp. Daarbij moet u denken aan zaken als een plaatselijke bibliotheek georganiseerd door vrijwilligers, een dorpskrant, gezamenlijk autovervoer van kinderen van en naar school, een internetsite over het dorp, etc. Deze initiatieven dragen op hun beurt weer bij aan de verdere ontwikkeling van de woonfunctie van het dorp. Opvallend is dat de ontwikkeling van het aantal inwoners in dit referentiekader geen rol speelt. Krimp is pas relevant voor de leefbaarheid als de woonfunctie wordt aangetast. Niet bevolkingsdaling maar omvangrijke leegstand en verloedering van de gebouwde omgeving vormen een concreet gevaar voor de ervaren leefbaarheid. Opvallend is ook dat de sociale infrastructuur van dorpen in het schema van positie is veranderd. Was de ontwikkeling van de sociale infrastructuur, de voorzieningen, in het autonome dorp nog een voorwaarde voor de ontwikkeling van de leefbaarheid; in het woondorp is de ontwikkeling van de sociale infrastructuur door gemeenschapsinitiatieven een resultaat van de ontwikkeling van de leefbaarheid. De relatie tussen mens en omgeving wordt hier van de andere kant benaderd. De geschiedenis van dorpen - Ottersum - 12 september 2013 21

Actuele veranderingen in dorpen Bevolkingsverandering: vergrijzing is belangrijker dan bevolkingsdaling Verdere schaalvergroting en lokaal verlies (maar ook winst!) van functies: sluiten van dorpsschool Politieke vragen: Moet de overheid een leefbare omgeving voor iedere bewoner van dorpen aan de rand van Nederland garanderen? Europeanisering en globalisering: andere betekenis van Europese binnengrenzen: arbeidsmigratie Decentralisatie: steeds hogere verwachtingen van lokale overheid en de burger De geschiedenis van dorpen - Ottersum - 12 september 2013

Wat is nodig voor een leefbaar en sociaal vitaal dorp? Kwaliteit van de woonfunctie (woning en directe woonomgeving) Ontmoetingsplekken die zich kenmerken door ‘openheid’ naar alle bewoners Sociaal kapitaal: bewoners met grote sociale netwerken die kunnen binden maar ook bruggen kunnen en willen bouwen Actieve oriëntatie van bewoners op de veranderende identiteit van hun dorp: “vertellen van verhalen” De geschiedenis van dorpen - Ottersum - 12 september 2013

De geschiedenis van dorpen - Ottersum - 12 september 2013 Peter Thissen (geboren in Amsterdam 4 juni 1974, opgegroeid in Haarlem) Opleiding: Boskoop (MBO), Delft (propedeuse HBO), Maastricht (Master Economie, International Business) Werk: Intervet (Boxmeer; Larnaca (Cyprus)); Nutreco (Boxmeer) Wonen: Nijmegen, Limassol (Cyprus), Utrecht De geschiedenis van dorpen - Ottersum - 12 september 2013

De geschiedenis van dorpen: omgaan met verandering Frans Thissen Universiteit van Amsterdam Department of Geography, Planning and International Development Studies