Politiek Economisch Sociaal 10p 1400 1464 1548 (1568-1648) A: Aanloop 1400 1464 1548 (1568-1648) 1579/1585/1588 Politiek Economisch Sociaal 10p hertogen B Staten Generaal onderdeel habsburgse rijk 80 jarige oorlog

Politiek Streven van de Hertogen: Muntstelsels, tolbarrières = ……. Stadsrechten Tekort aan financiën …… Eenheid van geloof. Centralisatie- rol adel- Welke tegenstellingen? Noem er twee ……. . Waarom oorlog? 10p

Eenheid particularisme Groei steden rechten standen(o.a stadsrechten) Aanloop 1400 1464 1548 (1568-1648) hertogen B Staten Generaal onderdeel Habsburgse rijk 80 jarige oorlog Bourgondische Kreits 1579 Unie van Utr 1585 val v Antwerpen 1588: Staten Generaal Politiek Eenheid particularisme Groei steden rechten standen(o.a stadsrechten) Streven hertogen Vanaf 1400- Hertogen van Bourgondië versterken hun gezag in de Nederlanden en worden vanaf 1548 onderdeel Habsburgse rijk  zij willen centralisatie/ eenheid van geloof/ geld van rijke Nederlandse gewesten (Vlaanderen en Brabant en de Hanze steden): accijnzen. Tegenover hen particularisme ( eigen munt,tolbarrières, in en uitvoerrechten)van de gewesten en oprichting Staten Generaal(1464)  tachtig jarige oorlog: 1568-1648 met ontstaan van republiek der 7 Ver. Nederlanden.

Economisch 12p Problemen Holland? …….. Voordelen Holland (3) ……. Landbouw Oosten ……. Factoren voor groei ……… Malthus en commercialisering ?...... Rol van de oorlog: twee concrete voorbeelden Handelskapitalisme? ……… 12p

Economisch urbanisatie komt opgang Holland achtergebleven: kleine steden, weinig graanverbouw. Maar tussen 1550-1650: Groei: binnenl. Vraag (1)/profiteren van Brugge,Gent, Antwerpen gunstige geografische ligging: handel in twee richtingen Stapelmarkt Scheepsbouw: verbetering: minder manschappen,groter laadvermogen Manufacturen, trafieken specialisatie (2) Visserij: haringkaken:zoute haring Landbouw gunstig: waterschappen/ geen feodale tradities urbanisatie komt opgang Moedernegotie : Oostzeegebied na handelsoorlogen met Hanze verbond. Vanaf die tijd maar vooral na 1585 (val van Antwerpen)-commercialisering(3)/ urbanisatie/ vrachtvaarders: stapelmarkt/ verbouw handelsgewassen/kapitaalintensief/ komst trafieken/waterschappen/ investeren in dijken en inpoldering: begin 17e eeuw/samen investeren in schepen/hoge arbeidsproduktiviteit handelskapitalisme In het Oosten en Zuiden bleef landbouw traditioneel (4) 1.Door graaninvoer: geen last van druk bevolkingsgroei versus toename voedsel 2: Leiden: laken;delft:aardewerk, Haarlem: linnen 3.Inhoud commercialisering: vlas linnen; hennep: touwen, koolzaad voor olie Ossen: gepekeld vlees voor VOC. / geen feodale tradities/ urbanisatie komt opgang 4.Oosten en zuiden: eigen levensonderhoud/voor locale markt/ feodale trad

Welke demografische ontwikkelingen? …… Rol van de waterschappen voor de economie? ……. Redenen 80 jarige oorlog …….. 6p

Rest Eenheidsmakend: groep van kooplieden regenten:die een band brachten tussen verschillende steden. Overlegcultuur: waterschappen Demografie: komst migranten; (Plancius: kaartenmaker) Opstand: kwestie van geloof/centralisatie/belastingdruk (10e penning): prot. visie, liberaal,annales ? ……

Begrippen: Moedernegotie …… Gilden ….. Landvoogd …… Parma ……. Trafieken …… Partenrederij …… 6p

B: Gouden Eeuw 1588 1595 1602 1609-1621 1618-1648 1650-1672 1651 1652-4 1665-67 1672

Vragen Jaartallen (11) Invulling politiek: welke organen/ welke bevoegdheden/ welke banen /rol van de regenten. Statenbond. (12) Rol van de overheid in de economie (13) Rol van de internationale situatie?(14) Wanneer hoogtepunt handel? Waarom daarna daling? Hoe die te compenseren? (14) Welke factoren leiden tot groei economie (15) Welke rol speelt de landbouw en de visserij? (16) Hoe zag de nijverheid eruit (17) En hoe was de sociale situatie?: lagen en mobiliteit/ demografie/positie vrouw: waarom veelal vrije partnerkeuze /cultuur/ verschil westen met het oosten .(19)

B: Gouden Eeuw rep 7 ver N. Indie bereikt/ VOC 12jarigbestand 1588 1595 1602 1609-1621 rep 7 ver N. Indie bereikt/ VOC 12jarigbestand fluitschip spaanse en Vlaamse kaapvaart stopgezet Spaans Handelsembargo opgeheven 1621; WIC 1618- 1648 1650-1672 30joorlog: vrede vanMunster 1e stadh loze tijdperk vrachtvaart bulkgoederen officiële erkenning rep. 1651: acte van navigatie Lakenindustrie 1652-54; 1e Engelse oorlog Immigranten 1665-67; 2e Engelse oorlog

Politiek Staten Generaal Afgevaardigden van de gewesten Stuurt Benoemt benoemt Stuurt Benoemt een deel van Staten Generaal Afgevaardigden van de gewesten Buitenlandse politiek, verdediging Bestuur generaliteitslanden Raadspensionaris secretaris Bestuur van het gewest Afgevaardigden van Adel en steden Stadhouder legeraanvoerder Plattelandsbestuur stadsbestuur

Zeven gewesten macht naar rato belastingen Statenbond/generaliteitslanden/twee stadhouders(Holland en Friesland- legeraanvoerder)/raadpensionaris Regenten komen voor econ. belangen gewest op. Overheid grootste klant en schuldenaar Overheid: overzeese handel als hoeksteen van economie Havens, konvooi en licentiegelden (in-uitvoer): opbrengst voor oorlogsschepen Monopolies verlenen aan VOC en WIC Kaping van vloten vijand (Piet Hein) Geld lenen van rijke burgers tegen rente: overheid grootste schuldenaar Leveren van goederen Bij conflicten altijd de kant kiezen van regenten Zuidelijk gebied ( lees Vlaanderen) kleinhouden: Schelde sluiten/uitvoerrechten op wol Drenthe betaalde minder dan 1% van de belastingen en telde dus niet mee.

Internationale situatie Tijdens 80 jarige oorlog verovering van veel steden door Maurits Spanje voerde tegelijkertijd ook oorlog tegen Islam, Engeland (armada) Frankrijk: godsdienstoorlogen: verdeeldheid Eng en Frankrijk huurden Nederlandse schepen voor Vervoer producten. Hoogtepunt Twaalfjarig bestand maar daarna: moeilijker: kapers/verhoging verzekeringen: verhoging prijzen; handel met Spanje en Portugal maar ook in Oostzee nam af  compensatie: toenemende koloniale handel Toegenomen vraag naar landbouwprod Bloei Leidse en Haarlemse textieindustrie

economie Leg een link tussen verbanden economie en politiek! Algemene factoren die tot groei leidden: - bevolkingsgroei+welvaart→ nijverheid profiteert van vraag - voldoende (goedkoop) kapitaal aanwezig - Stapelmarkt Amsterdam→ grondstoffen aanwezig - ,, ,, → exportmogelijkheden - visserij + handel → bloei trafieken (bv. zout, zeep) - komst geschoolde arbeidskrachten uit Zuid. Ned. → kennis - door waterwegen nauwe relaties tussen bedrijfstakken - goedkope energiebronnen: turf en windkracht

Visserij: haring (Grote visserij) kabeljauw (kleine visserij) Landbouw en visserij Landbouw Investeren en specialiseren door goedkope aanvoer graan Door de boeren vetweiderij, handels en tuinbouwgewassen turfwinning: trekvaarten infrastructuur landaanwinning, technische vernieuwingen (1) Na 1650 daling prijzen landbouw Hoe op te lossen? (2) Visserij: haring (Grote visserij) kabeljauw (kleine visserij) Walvisvaart  Noordse compagnie 1-Molengang/ karn molens met paard 2. extensivering: minder intensief bewerken van de grond: besparing personeel 3. Hogere efficiëntie Prijsvaste produkten: vetweiderij

nijverheid Bloeiend: scheepsvaart fluitschip,standaardisatie/ wol Lakenstoffen in Leiden,linnen in Haarlem zeilmakers en touwslagers/wapenindustrie (overheid en particulieren afnemers. Verschil met de overige gewesten: amper bevolkingsgroei/achterblijven urbanisatie/geen goede verbindingen/weinig investeringen. Hier en daar verplaatsing nijverheid ivm loonkosten Nieuwe bedrijven: los van de gilden trafieken =: Manufacturen = (Sociaal gevolg: Wel arbeidsconflicten en kinderarbeid) Financieel  Antwerpen uitgeschakeld Goede organisatie: wisselbank, beurs, bank van lening Veredelingsbedrijven Werkplaatsen met veel loonarbeiders.

Gegoede burgerij minder dan 10% Sociaal Sociale gelaagdheid regenten Gegoede burgerij minder dan 10% Kleine burgerij 25% Volksklasse 60 a 70%

Sociaal en cultureel Cultureel: Sociaal overwicht steden/mobiele samenleving in Holland kerngezinnen vrouwen hebben mogelijkheid van scheiden- hun positie ook belangrijk op arbeidsmarkt gezin als productie-eenheid. Demografisch: migratie: vooral economisch (waar en wanneer en waarom? )(1)vele ongehuwden/hoge huwelijksleeftijd (2))/ hoge urbanisatiegraad(waarbinnen hoog sterftecijfer) gezin productie-eenheid Vorming nieuwe elite/nieuwe middenklasse in de steden. Sociale mobiliteit. Kooplieden aan de macht! /armenzorg (3)  Cultureel: bloei na 1590: methodisch onderzoek: nieuwe uitvindingen: Huygens (4) schilderen als kunstvorm en bouw: bedrijfstak: uitingen van de burgerlijk karakter en welvaart. Rembrandt Hugo de Groot :Mare Liberum introductie volken recht 1. Antwerpen; Duitsers; joden, dissenters transmigranten,seizoenarbeiders 2: 25 jaar 3 financiële basis door onteigening katholieke bezittingen 4. oa ringen om planeet Saturnus. Ook slinger klok en iets met horloge. Precieze tijdmeting mogelijk, belangrijk voor scheepvaart!

C. Zilveren eeuw 1672-1713 1702-1747 1713- 1780 1780-1813. groeiende problemen1780-4 - 2e stadhouderl -Stagnatie -1799 particularisme -ondergang - Frans mercantilisme -einde Voc: -de-urbanisatie -1744 -Dood in 1702 -4e Engelse oorlog -Spaanse succesieoorlog -pachteroproer -1748 -einde WIC, -1792 –verstarring belangenverstrengeling Willem sinds 1688 Kon v Engl -veepest -1702-1713

Groeiende problemen hoezo 2e stadhouderl tijdperk stagnatie Ondergang. Waarom? Frans mercantilisme veepest 1744 4e Engelse oorlog 1780-4 Spaanse succesieoorlog 1702-1713 pachteroproer 1748 einde WIC 1792 Voc: 1799 1787 Pruisische inval 1795 Bataafse rep 1806: Koninkrijk Holland Willem sinds 1688 Kon v Engl -1702 .De-urbanisatie .Belastingdruk .Verstarring door belangen verstrengeling .Schuldenlast overheid . particularisme 1672-1713 1702-1747 1713- 1780 1780-1813 groeiende problemen 2e stadhouderl Stagnatie

- na 1740 bloeit landbouw op door stijgende vraag agrarische Markt 1670-1740-1780 Holland: boeren kampen met: afzetproblemen, concurrentie Eng, lonen relatief hoog, belastingdruk, bestrijdingskosten paalworm, veepest. - na 1740 bloeit landbouw op door stijgende vraag Oosten: gemengd bedrijf minder vatbaar voor depressie-(want?) Hier ook- plattelandsnijverheid + handelsgewassen → vatbaarheid voor conjuncturele schommelingen; tabak - v.a. 1730 aardappelteelt voor de markt. Drager van de economie. Productiviteit bleef hoog!  

Nijverheid - achteruitgang nijverheid, visserij, stapelmarkt door: - hoog loonpeil - afnemende arbeidsproductiviteit - concurrentie en protectie ENG en FR - voorbijlandvaart - verplaatsing naar lage-lonengebieden- Brabant en Twente - VOC blijft grote werkgever (minder winst: corruptie, meer geld voor verdediging; concurrentie - scheepsbouw Zaanstreek   - bloei van: jeneverstokerijen; papierfabricage, boekdrukkerijen; suikerraffinaderijen; steenbakkerijen Waarom?

Handel scheepvaart, visserij - bank- en effectwezen: Amsterdamse kapitaalmarkt - geld- en commissiehandel, verzekeringswezen, kredietverlening - investeringen vooral in buitenl. bedrijven - Staten-Generaal doen beroep op kapitaalmarkt - financiering VOC, WIC, plantages Suriname levert rente op - brede maar ongelijke spreiding renteniers inkomsten - koopvaardij werkgever: verliest terrein aan Londen, Hamburg - verzanding vaarwegen - Amsterdam prominent: commissiehandel, voorbijlandvaart; - koloniale warenhandel stijgt, m.n. inter-Aziatische handel VOC - driehoekshandel WIC succesvol m.n. door slavenhandel - druk op handelswinsten door concurrentie ENG en FR - afnemende rol haringvisserij; walvisvaart is ±1770 op retour  

- bloei in oostelijke gewesten overige gewesten - bloei in oostelijke gewesten - Friesland profiteert van handel op Oostzee - Tilburg, Twente: textielnijverheid - Veluwe, Zaanstreek: papierindustrie - rivierengebied: steenbakkerijen.

- besluitvorming gericht op voordeel eigen stad of gewest OVERHEID - besluitvorming gericht op voordeel eigen stad of gewest - debat over gebrek aan samenhangend economisch beleid - gewest Holland welvarend met Amsterdam fin. centrum Europa - schuldenlast na Spaanse Successieoorlog - discussie over herziening belastingstelsel - stijgende druk (factor 2,5) o.a. door belastingpacht - 1747-48 Pachtersoproeren en acties Doelisten - geen structurele verbeteringen .

internationale situatie: - Willem III: coalitiepolitiek tegen FR nadelig voor handel - Willem III laat als koning van ENG: Acte v.Navigatie bestaan - na 1713 voert Republiek neutrale koers - investeren in leger of in vloot?→ groeiende tegenstelling tussen land- en zeegewesten - door neutraliteit verwaarlozing leger en vloot - ± 1750 pamflettenoorlog: pro-Frans of pro-Engels optreden? - 1780 Vierde Engelse Oorlog

SOCIALE VERHOUDINGEN - regentenoligarchie: ambten, contracten van correspondentie - regenten beleggen in aandelen VOC + obligaties + buitenlandse ondernemingen - landgewesten: adel blijft rijk door pachtinkomsten, hoge functies en beleggingen - kleine burgerij lijdt onder dalende nijverheidsactiviteit en hoge accijnzen - in pamfletten: beeld van stagnatie en leegloop steden - groeiende verpaupering, maar armenzorg blijft op peil - kritiek van Patriotten op armenzorg - vrouwen: minder alfabetisering, meer nadruk op rol moeder - vrouwenoverschot in Amsterdam - stijging huwelijksleeftijd, daling kindertal