Vlamingen in Noord-Frankrijk: Culturele aspecten van migratie (1850-1914) Lieven D’hulst, KU Leuven-Kulak UDL – 2 april 2014.

Presentatie over: "Vlamingen in Noord-Frankrijk: Culturele aspecten van migratie (1850-1914) Lieven D’hulst, KU Leuven-Kulak UDL – 2 april 2014."— Transcript van de presentatie:

1 Vlamingen in Noord-Frankrijk: Culturele aspecten van migratie (1850-1914) Lieven D’hulst, KU Leuven-Kulak UDL – 2 april 2014

2 Structuur 1. Inleiding: algemene gegevens over migratie 2. Onderzoekskader: CHIR (KU Leuven-Kulak) 3. Analyse van het begrip migratie 4. Een stukje Noord-Franse geschiedenis 5. Vormen van Vlaamse migrantencultuur 6. Besluit

3 1. Inleiding: algemene gegevens I Migratie als “probleem”: o Werkgelegenheid o Sociale zekerheid o Veiligheid o “Sans papiers” Migratie als historische constante: o Korte verplaatsingen (60 km/generatie) vanaf 3 mio jaar geleden o Grotere verplaatsingen: vanaf 1,8 mio jaar geleden: naar Europa, Azië, Australië, Amerika o Kolonisaties vanaf onze tijdrekening: In Europa: Griekse, Romeinse, Germaanse, Noorse, Arabische kolonisaties Buiten Europa: Mongolië, Afrika, Azië.

4 1. Inleiding: algemene gegevens II Migratie vandaag (2010): o Op wereldschaal: 6,5 miljard bewoners, 191 mio migranten (3%) Azië en Latijns-Amerika: 1% Afrika: 2% Europa: 9% Noord-Amerika: 14% o Binnen Europese Unie: 10% Vrij stabiele cijfers voor Frankrijk (10%) en België (8,5%) Sterke stijging in Engeland, Nederland, Duitsland, en vooral Spanje Deze stijging compenseert onvoldoende de denataliteit en emigratie

5 2. Een institutioneel kader: CHIR I CHIR = Centrum voor Historische Studie van Interculturele Relaties (KU Leuven, Kulak) Het CHIR verricht: Historisch onderzoek: 1850 - 2000 Interdisciplinair onderzoek: cultuurgeschiedenis + literatuurwetenschap + historische pedagogiek = enige manier om greep te krijgen op complexiteit van interculturele relaties Grensoverschrijdend onderzoek: Vlaanderen/Wallonië, Vlaanderen/Frankrijk, maar ook: België/Kongo, Spanje/Latijns- Amerika, Frankrijk/Canada, enz. http://www.kuleuven-kortrijk.be/nl/Onderzoek/Letteren/chir/

6 2. Een institutioneel kader: CHIR II Focus op migratie-onderzoek o Onderzoeksproject KU Leuven (excellentiefinanciering) o Drie doctoraten Elien Declercq, "Si no' sang est d' la Belgique, no' cœur est surmint français" : Une analyse discursive des chansons populaires issues de la migration belge en France (1870-1914) (2011) Saartje Vanden Borre, Vreemden op vertrouwd terrein. Het sociaal-culturele leven en de integratie van Belgische migranten in het Noorden van Frankrijk (2012) Walter Kusters, The presence-absence ambiguity of the Belgian migrant child in Northern France (1870-1914). A study of the role of education, citizenship, and oblivion in cultural identity formation (2012) o Tientallen lezingen en publicaties

7 2. Een institutioneel kader: CHIR III

8 2. Een institutioneel kader: CHIR IV

9 3. Migratie: What’s in a name? Migratie: o Een beweging van mensen tussen bron- en doelpool Emigratie: klemtoon op push-factoren (bron) Immigratie: klemtoon op pull-factoren (doel) Remigratie: terugkeer van doel naar bron o Drie partiële standpunten over “migratie” als beweging Grens: o Zichtbaar en objectief: geografische grens o Onzichtbaar en objectief: geopolitieke grens o Onzichtbaar en intersubjectief: sociale, mentale grens o Die drie soorten grenzen leiden tot homogene identiteiten Door migratie worden identiteiten hybride: o Symmetrische combinaties: twee talen, twee religies, enz o Asymmetrische combinaties: taal A en keuken B, enz.

10 4. Vlaanderen in het Noorden Een stukje geschiedenis Belgische migratie in Noord-Frankrijk Enkele cijfers voor het Département du Nord Enkele cijfers voor Frankrijk en de wereld Blinde vlekken?

11 4.1. Een stukje geschiedenis I

12 4.1. Een stukje geschiedenis II

13 4.1. Een stukje geschiedenis III

14 4.1. Een stukje geschiedenis IV

15 4.1. Een stukje geschiedenis V

16 4.1. Een stukje geschiedenis VI

17 4.2. Belgische migratie in Noord-Frankrijk I

18 4.2. Belgische migratie in Noord-Frankrijk II

19 4.3. Enkele cijfers voor het Noorden I Migratie in het département du Nord Totale bevolkingAantal vreemdelingen Aantal BelgenPercentage Belgen / bevolking Aantal genaturaliseerde Belgen 18511 158 28580 87677 6746,7 %595 18611 303 380130 118126 4409,7 %726 18721 447 764234 504229 85415,8 %788 18811 603 259277 711270 35116,8 %6 126 18911 736 341295 987289 52816,6 %21 582 19011 866 999230 821202 83810,9 %35 818 19111 961 780177 100169 0838,6 %39 980

20 Migratie per arrondissement (1866) ArrondissementTotale bevolking Aantal vreemdelingen / % totale bevolking Percentage Belgen / vreemdelingen Avesnes161 36216 315 / 10.1198.79 Cambrai193 8551 902 / 0.9884.96 Douai112 7512 927 / 2.685.89 Dunkerque111 7638 006 / 7.1675.13 Hazebrouck109 0265 566 / 5.1197.65 Lille519 255135 906 / 26.1797.71 Valenciennes174 22013 930 / 8.096.73 NORD1 382 232184 552 / 13.3596.43 4.3. Enkele cijfers voor het Noorden II

21 Migratie per arrondissement (1896) ArrondissementTotale bevolking Aantal vreemdelingen / % totale bevolking Percentage Belgen / vreemdelingen Avesnes209 28331 287 / 14.9598.61 Cambrai198 2592 052 / 1.0484.4 Douai138 0343 750 / 2.7289.41 Dunkerque144 02510 171 / 7.0693.53 Hazebrouck113 0066 043 / 5.3598.91 Lille783 856188 713 / 24.0798.10 Valenciennes223 53017 900 / 8.097.69 NORD1 809 993259 916 / 14.3697.74 4.3. Enkele cijfers voor het Noorden III

22 Belgische migratie in stedelijke context (1866) StadTotale populatieAantal BelgenPercentage Belgen Armentières15 5793 89425,00 Comines6 2461 97031,54 Halluin13 6739 57570,03 Lille154 74931 49620,35 Moulins9 1435 82863,74 Wazemmes17 80910 50558,99 Roubaix64 70630 46547,08 Tourcoing38 26213 02934,05 Wattrelos13 1138 11861,91 Wervicq-Sud2 9891 48249,58 4.3. Enkele cijfers voor het Noorden IV

23 4.4 Overzicht voor Frankrijk: aantallen JaartalBelgenItalianen 1851128.10363.307 1866275.88899.624 1876374.498165.313 1881432.265240.733 1886482.261264.568 1891465.860286.082 1896395.498291.886 1901323.390330.465 1906310.433377.638 1911287.126419.234 Uit: Georges MAUCO, Les étrangers en France, Parijs, 1932.

24 4.4 Overzicht voor Frankrijk: plaatsen Verspreiding Belgen over Frankrijk, 1891.

25 4.5 Blinde vlekken in het onderzoek Weinig onderzoek over Belgen: o Belgen: een “geruisloze” migratie? o Polen, Italië, Maghreb: meer aandacht Cultuur: o Terra incognita o Snelle assimilatie? o Xenofobie o Differentiatie Onderzoeksperspectieven: o Effecten van migratie op de constructie van hybride identeiten o Evenwicht tussen het eigene en het andere o Een nieuw zelfbeeld o Een nieuwe sociale biosfeer

26 5. Vormen van migrantencultuur Hybride identiteit van de Belgische migranten Cultuurgeschiedenis: Onderzoek over de socialisatie van de Belgische migrant aan de hand van het verenigingsleven, de visuele en materiële cultuur,… Historische pedagogiek: Onderzoek over de invloed van onderwijs en opvoeding op de identiteitsvorming van de Belgische migrant. Literatuurwetenschap: Onderzoek over het discours van en over de Belgische migrant in de literaire productie (liederen en kranten).

27 5.1. Cultuuruitingen: kranten Vlaamse kranten verspreid in het Noorden: o De stem uit het vaderland o Het Volk van Vlaanderen o Het Volksrecht o De Toekomst o Het Laatste Nieuws… Vlaamse bijlagen bij Franse kranten: La Croix du Nord / Het Vlaamsch kruis Franse kranten met bijdragen over en door Vlamingen o L’Roubaigno o La Brouette o Le Courrier populaire du Nord de la France o Indicateur de Tourcoing et Roubaix

28 5.2. Cultuuruitingen: verenigingen I Hefboom van culturele identiteit Aantallen met verwijzing naar België: 34 (Rijsel, vooral Wazemmes), 40 (Roubaix) Activiteit: biljart, dobbelspel, zang… Namen: Les vrais Belges, Le Lion Belge, Le Lion de Flandre, L’union fait la Force, l’Alostois de Lille, Société des Flamands hollandais…

29 5.2: Cultuuruitingen: verenigingen II F. CHON, Promenades lilloises, 1888: « Nos bons voisins transplantés à Lille, sont restés d’ailleurs fervents patriotes, fidèles sujets de Léopold, affectionnés à leur sol natal. Pas une enseigne qui ne soit comme l’écho d’un sentiment national indestructible: Au Roi des Belges, à la Reine des Belges, au Lion Belge, au Petit Bruxelles, à Ste-Gudule, à la Tour de Malines, à la Descente d’Ypres, etc., etc. Ils sont campés en France par necessité; leur âme est toujours là- bas, de l’autre côté de la frontière. »

30 5.2 Cultuuruitingen: verenigingen III Le Lion Belge, 1876

31 5.2 Cultuuruitingen: verenigingen IV

32

33 5.3 Cultuuruitingen: onderwijs I Geen specifieke maatregelen tbv. migrantenkinderen Feitelijke achteruitstelling en vroege drop-out (lager onderwijs) Sterke assimilatiedruk op kinderen: het republikeinse ideaal Versnelling van assimilatieproces: o Wetten van Jules Ferry (1882) op het verplicht lager onderwijs (Frans, Franse geschiedenis, enz.) o Naturalisatiewet van 1889: elk kind in Frankrijk geboren uit een niet in Frankrijk geboren vreemde vader wordt bij meerderjarigheid Frans.

34 5.3 Cultuuruitingen: onderwijs II

35 5.4 Cultuuruitingen: liederen Populaire liedcultuur Van Vlamingen: o In het Vlaams? (cf. folkloristische traditie) o In het Picardisch: Jules Watteeuw, Victor Capart o In een nieuwe mengtaal: Vlaams-Français-Picardisch Over Vlamingen: uitdrukking van stereotypen: dronkaards, rebellen, dommeriken, noeste werkers, enz. Vorm: vlugschriften (feuilles volantes) Functies: o Gemeenschapsgevoel bevorderen o Integratie bevorderen o Socialistische propaganda voeren

36

37

38

39

40

41

42 5.4.1 Liederen van migranten J’su contint j’ai servi la France Je m’su fait naturalisé Je n’demande po faire connaissance Avec boulet d’canon rayé […] Cabarétié donn’ enne bouteille God’ferdum j’ervin du Tonkin […] Tchan qu’j’ai parti ête militaire J’avo du mal d’dire in français De l’ratatouille à pomme de terre Et du mouton chu’é po mauvais Ach’teur faut po qu’cha vous étonne Tchan qu’in veut m’parler in flamind J’répond tout d’suite qualifestône Je suis un français de Menin. (Victor Capart, « Le retour du naturalisé »)

43 5.4.2 Liederen over migranten I’s ont pris tous l’s implois Qui sont ach’teurs gâtés, On les vot tout partout Mêm’ dins les sociétés ; Houplines est devenu belge Et si cha dur’ longu’mint, Vous verrez dins l’commune Un tout petit roi flamind. (Anoniem, « Les entêtés d’Houplines »)

44 5.5 Cultuuruitingen: satirische verhalen Jules Watteeuw, “Min petite Sisca” (1881) Vous te connais pas mon petite Sisca?... Ça c’est une maline! Te n’as zamais connu de pareille. Y est copable! Min petite Sisca, y est copable! Y connaît tout: de rismétique, de stoire de France, de zigraphie, de criture, de licture, de meusique […]. - Dire un fois, à moi [Mère Supérieure], mon petite fille, quois que vous te faire de soir en te couçant? - Bé, y réponde Sisca; de soir en moi couçant ze mette bien mon cemise desous ma derrière. Et min petite Sisca y ête peunie pas’ qui réponde ça. Ne pas zuste, énon? Et ben, ze vas mois tirer mon petite d’école et ze vas mette en Belgique, et là y lui apprenez à parler de français en flamand.

45 6. Besluit Na 1914 o Einde van de migratie = assimilatie? o Is er een “zuivere” nationale identiteit? o Identiteitsconstructie (Noiriel): continu proces van verandering, ontlening, uitwisseling, aanpassing. Integratie: een wederkerige beweging o Belgische migranten worden beïnvloed door hun nieuwe, Franse omgeving o Franse cultuur wordt beïnvloed door de aanwezigheid van Belgische migranten Een maatschappelijke rol voor cultuurhistorisch onderzoek?

46