TRANSITIES & INNOVATIESYSTEMEN Prof. dr. ir. Ruud E. Smits

Thema’s Drie redenen waarom inzicht in de ontwikkeling van innovastiesystemen van belang is voor transitieprocessen Innovatiesystemen als inspiratiebron voor transitieprocessen Innovatie Onderzoek binnen Copernicus Bedankt voor uw komst. Ik kom uit de groep binnen het Copernicus Instituut die zich met name bezig houdt met innovatie onderzoek. In mijn presentatie wil ik op drie punten ingaan: . Belang IS voor transities . Wat valt er te leren voor trans van IS . Inzicht in het soort projecten dat wij doen

Innovatiesystemen Definitie Stan Metcalfe A system of innovation is that set of distinct institutions which jointly and individually contributes to the development and diffusion of new technologies and which provides the framework within which governments form and implement policies to influence the innovation process. As such it is a system of interconnected institutions to create, store and transfer the knowledge, skills and artefacts which define new technologies. Voordat ik daar op inga wil ik eerst even stilstaan bij een centraal concept in mijn presentatie: het innovatiesysteem. Ik wil dit introduceren met een definitie en een plaatje. De definitie is van metcalfe. Hij spreekt over ontwikkeling, diffusie en beinvloeding van technologie. De kern zit in het laatste stuk. Het gaat dus om het systeem waarbinnen kennis wordt geproduceerd en gebruikt..

Innovatiesystemen A V II OI Deze figuur is een andere manier om het concept wat te verduidelijken. Na deze introductie kom ik nu bij mijn eerste thema: waarom zijn innovatiesystemen en het onderzoek daarna relevant voor transitieprocessen?

1a: Innovatie als transitie Triple Helix: universiteit, bedrijven, overheid Ik zou die vraag langs drie lijnen willen beantwoorden. Om te beginnen is de ontwikkeling van W&T zelf een proces dat alle kenmerken van een transitieproces vertoont: . Grootschalig . Langdurig . Complex, in interactie met vele andere variabelen. Leydesdorff en Etzkowirz hebben het in dit verband over de triple helix: universiteit, bedrijven, overheid.

1b. Innovatie als transitie Wetenschap en technologie, innovaties: stuurbaar? Science finds, Industry applies, Man conforms (Expo Chicago 1933) Wetenschap als mensenwerk (Rip, 1978) Elk land krijgt de (wetenschap en) technologie die het verdient, maar lang niet altijd die welke het nodig heeft (Smits, 1994) Belangrijke overeenkomst met transities is ook de verwarring over de stuurbaarheid. Enerzijds worden we niet moe te benadrukken dat W&T gen autonoom proces is maar mensenwerk, en dus per definitie te beinvloeden. Anderzijds is alleen al het woord sturing voldoende om stormen van kritiek los te maken. Zo simpel zit de wereld niet in elkaar. Blijkbaar zijn we op zoek naar een nieuwe invulling van het begrip sturing die recht doet aan onze behoefte om W&T (in ieder geval tot op zekere hoogte) tot de categorie van beinvloedbare fenomenen te kunnen rekenen en tegelijkertijd de complexiteit van die beinvloeding benadrukt. De twee citaten willen dat illustreren. We zijn daar nog niet uit hoewel er wel aanzetten worden gegeven.

2. Innovatiesystemen onderdeel transities Het agro-systeem als voorbeeld Nl-agro altijd al heel kennisintensief Gaat momenteel door periode van transitie Mileu-effecten belangrijke drijvende kracht Van massaproductie naar specialties Daartoe moet het hele kennissysteem, inc. relaties met gebruikers op de kop Wie transitie in de agro wil begrijpen moet ook transitie innovatiesysteem analyseren. Een tweede overweging waarom IS van belang zijn voor Trans is simpel deze dat IS vaak onderdeel zijn van transitieprocessen. Een voorbeeld is het agro-systeem.

3. Kruisbestuiving en multi-disciplinariteit Organiseren multi-discipinariteit de raison d’être voor transities? Van studies ontwikkeling innovatiesystemen valt veel te leren Leerzaam voorbeeld: onderzoek naar de ontwikkeling van research systemen (Gibbons et al, 1994: The new production of knowledge) Derde en laatste overweging brengt mij bij de raison détre van de aandacht voor transities. Het is al gezegd, transitiedenken is niet echt nieuw. Lerende planning, systeemdenken, netwerksturing,TA als proces, interactief beleid, particpatieve planning.., alle hebben ze elementen van het transitiedenken in zich. Wat is dan de raison d’etre van de huidige transitiebeweging? Mijn stelling is dat die voornamelijk ligt in het functioneren als organiserend principe. Organiserend principe voor het beleid (zie bijvoorbeeld het transitieoverleg binnen de overheid) en organiserend principe binnen het onderzoek. Wat dat laatste betreft gaat het hierbij om het op een verstandige manier organiseren van kruisbestuiving en multi-disciplinariteit. In dat kader spelen studies naar de ontwikkeling van innovatiesystemen, de ontwikkeling van instituties en hun relaties, interventiestrategieen, het mgt van dergelijke veranderingsprocessen en de gevolgen daarvan voor de structuur en het verloop van innovatieprocessen een belangrijke rol want daaruit valt veel te leren voor systeeminnovaties en transitieprocessen. Over dat leren van de ontwikkeling van innovatiesystemen wil ik het nader met u hebben. Dat brengt ons bij een tweede voorbeeld van co-evolutie: de co-evolutie van innovatiepraktijk, -reflectie/theorie en –intereventie/beleid.

Leren van innovatie systemen Co-evolutie van praktijk, theorie en interventie formal learning research conceptual use INNOVATION PROCESSES & SYSTEMS INTERVENTIONS INNOVATION THEORY learning by doing impact Over dat leren van de ontwikkeling van innovatiesystemen wil ik het nader met u hebben. Dat brengt ons bij een tweede voorbeeld van co-evolutie: de co-evolutie van innovatiepraktijk, -reflectie/theorie en –intereventie/beleid. Kern van deze figuur is dat: . Praktijk, theorie en interventie zich voortdurend ontwikkelen En dat . Allerlei vormen van leren hierbij van groot belang zijn: learning by doing, using, interacting, searching. Ik wil kort stilstaan bij drie (onderling samenhangende) resultaten van dit soort leerprocessen. Voor elk niveau een.

Innovatieprocessen & systemen Toenemend belang van gebruikers Reverse product cycle (diensten, landbouw) ICT-catastrofes (grafische industrie, dot.com, automatisering) Gentechnologie (embryo’s, voedsel) Het eerste niveau is dat van de praktijk. Belangrijke ontwikkeling van de laatste 20 jaar is de constatering dat gebruikers steeds belangrijker worden in innovatieprocessen. Dit toenemend belang manifesteert zich in de dienstensector, IT-hoek en de life-sciences het nadrukkelijkst, maar is ook elders nadrukkelijk aanwezig. Dit besef is ook steeds meer doorgedrongen bij de producenten van innovaties. De achterliggende motivatie is drieerlei: . Bevorderen maatschappelijke acceptatie . Toegang tot tacit knowledge gebruikers . Gebruikers echt betrekken bij ontwikkeling innovaties. Consequentie van dit alles is dat innovatiesystemen steeds meer zo worden ingericht dat die gebruikers er ook op een zinnige manier bij betrokken kunnen worden.

Innovatietheorie Toenemend belang van gebruikers Einde van het lineaire model: van, . lineair model: technology push en market pull naar, . evolutionair model: variatie, selectie en quasi- evolutie Nieuwe – gebruikers georienteerde – concepten: . domesticatie van innovaties, reconfiguring of users Dit toenemend belang van gebruikers wordt ook gereflecteerd in de ontwikkeling van de theoretische inzichten over de laatste twee tot drie decaden. Ik wil me hier beperken tot en tweetal belangrijke ontwikkelingen: . Einde van het lineaire model . Onderzoek naar en met behulp van nieuwe, veel meer op gebruikers gerichte concepten.

Interventies en beleid Toenemend belang van gebruikers Opkomst systemic instruments: Functies: Alignment van actores en activiteiten, (af-) bouw en organisatie systemen, regie... Leren en experimenteren op systeemniveau Articuleren van mogelijkheden en behoeften,visie-ontwikkeling... Voorbeelden: Group decision support systems, verkenningen, Delphi, constructieve technology assessment, road mapping, strategisch niche management... DTO, NIDO, Innovatienetwerk, Habiforen, ICES-KIS-achtigen... Tot slot zien we deze ontwikkeling ook terug in de ontwikkeling van interventie strategieen en beleidsinstrumenten. We zien een ontwikkeling van instrumenten die moeten helpen gebruikers beter bij innovatieprocessen te betrekken. Deze instrumenten richten zich op een drietal functies: Alignment, leren en experimenteren en articuleren van mogelijkheden en behoeften. Dit type instrumenten is nog volop in ontwikkeling. Enkele voorbeelden:...

Co-evolutie praktijk, theorie, interventie Nederland als voorbeeld Deze ontwikkeling kan ook goed geillustreerd worden aan de hand van de ontwikkeling van het NL-innovatiesysteem over de laatste 25 jaar. Niet alleen innovatiesysteem verandert, ook het beleid (instrumenten) en dat parallel aan de ontwikeling van theorie: van lineair model naar systeemdenken. Naar mijn mening valt uit de bestudering van dit soort processen ook veel te leren voor het inzicht in transitieprocessen en de manier waarop we deze kunnen beinvloeden: . soort instituties en hun relaties, . interventieinstrumenten, . mgt van het proces.

Onderzoek Innovatiewetenschap Transitie naar duurzame energiesystemen (biomassa, waterstof) Dynamiek van dematerialisatie ‘Begleitforschung’ transitietrajecten (NIDO) Backcasting en ontwikkeling en implementatie van duurzame transport systemen Innovatie, duurzaamheid en regulering Gebruikers en nieuwe diensten in openbaar vervoer Ontwikkeling duurzame, innovatieve clusters Windmolens en innovatiesystemen Na al deze voorbeelden van mogelijke bijdragen vanuit de innovatiewetenschap aan het inzicht in en het mgt van transitieprocessen, wil ik nu afsluiten met een overzicht van een aantal projecten waaraan wij in Copernicus verband werken. De eerste sheet laat met name projecten zien waarin de combinatie van innovatie en duurzaamheid goed zichtbaar is. Het gaat hier zowel over eerste, tweede als derde geldstroom onderzoek. In dit kader is het ook van belang te melden dat we samen met een groot aantal universitaire onderzoekers en instellingen als NOPVEM, NIDO, Habiformu, NRLO, TNO betrokken zijn bij het ontwikkelen van een ICES-KIS voorstel voor een kenniscentrum systeeminnovaties.

Onderzoek Innovatiewetenschap Rol kennis intermediairen in innovatiesystemen Ontwikkeling beleidslaboratorium/nieuwe instrumenten Standaardisatie en innovatie Innovatie en cultuur van organisaties Interactief leren tussen industrie en kennisinfrastructuur Maatschappelijke aspecten ontwikkeling en diffusie genomics Rol van verwachtingen in innovatieprocessen De tweede sheet betreft onderzoek dat zich meer richt op innovatieonderzoek sec. De gedachte hierachter is dat wij als innovatieonderzoekers alleen dan blijvend een goede bijdrage aan onderzoek naar innovatie en duurzaamheid kunnen leveren als we op ons eigen terrein vooraan blijven lopen. Het onderzoek bestrijkt het hele spectrum van macro-meso-micro en er is tevens naast pntwikkeling van nieuwe kennis en inzichten ruimte voor het ontwikkelen van nieuwe instrumenten. Wat dat laatste aspect betreft is de ontwikkeling van het beleidslaboratorium van belang. Als alles loopt zoals wij hopen zullen we met ingang van september een dergelijke faciliteit in gebruik kunnen nemen. Het zal ons nog beter in staat stellen daar waar nodig relevante actores bij ons onderzoek te betrekken.

Tot besluit Innovatie onderzoek kan ons leren hoe de samenleving georganiseerd kan worden om kennis optimaal te laten bijdragen aan de ontwikkeling van een duurzame samenleving Daar zou ik het bij willen laten. Ik hoop dat u zicht hebt gekregen op de bijdrage van het innovatieonderzoek aan het onderzoek naar transitieprocessen richting duurzame ontwikkeling en hoop dat u het met mij eens bent dat onderzoek naar innovatieprocessen en –systemen hierbij onmisbaar is.

Co-evolutie praktijk, theorie, interventie Analyse energie innovatie systeem Identificatie zwaktes: . Ontbreken regie . Te zwakke netwerken: gebrekkige kennisoverdracht . Wetgeving in voordeel gevestigde belangen: lock out . Te sterke netwerken: lock in . Lage organisatiegraad actores . ... Mogelijke oplossingen: . Zorg voor varieteit (designs, technologie) . Stimuleer prime movers, beperk macht gevestigde belangen . Neue Kombinationen, creative destruction . Stimuleer leerprocessen, vraagarticulatie,... . ... Zie enkele bevindingen Jacobsson en Johnson ‘s analyse van de ontwikkeling van EIS. Tot besluit: wat doen wij nu concreet. Voorbeelden van een aantal projecten.