….. en met Han van Ruler

Opening Christoph Lüthy Hoogleraar, Geschiedenis van de filosofie en de natuurwetenschappen

‘Betekenis voor onze tijd’ “Van alle filosofen uit de zeventiende eeuw heeft misschien geen andere een grotere betekenis voor onze tijd dan Spinoza.” Amsterdam : Olympus, 2005. 3e dr. Vertaling van Spinoza : A Life (1999). Vertaling: Frans van Zetten. Begroeting. “Van alle filosofen uit de zeventiende eeuw heeft misschien geen andere een grotere betekenis voor onze tijd dan Spinoza,” schrijft Steven Nadler, een van de beste kenners van het leven en het denken van Spinoza. Of Spinoza de meest belangrijke wijsgeer uit de vroegmoderne tijd is geweest, is een moeilijke en eigenlijk ook een ontinteressante vraag. Maar dat wij, vandaag, en met name in Nederland, een bijzondere belangstelling koesteren voor Spinoza is duidelijk. Was u vanavond ook gekomen als wij het over Giordano Bruno, Francis Bacon, René Descartes, Gottfried Wilhelm Leibniz of Thomas Hobbes hadden gehad? Er zijn verschillende redenen waarom wij ons voor Spinoza interesseren. De eerste eerste heeft ermee te maken dat hij algemeen als de grootste wijsgeer uit de vaderlandse geschiedenis wordt beschouwd.

Canon van Nederland (Commissie van Oostrom, 2006) No. 22: Spinoza. Omschrijving: “Op zoek naar de waarheid” In 2006 zette de Commissie onder leiding van Frits van Oostrom, de toenmalige president van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, Spinoza op de canon van 50 onderwerpen waarover elk Nederlands kind iets moets afweten. Zoals u ziet zijn er niet veel onderwerpen die aan een individu gekoppeld zijn. Spinoza is er een van. Wat is echter zijn historische betekenis: de commissie van Oostrom vond deze moeilijk in eenhandig zinnetje samen te vatten. De omschrijving van Spinoza’s belang is dus simpelweg: “Op zoek naar de waarheid.” Of hij de enige was die in 5000 jaar Nederlandse geschiedenis de waarheid zocht mag weliswaar betwijfeld worden. Maar toch, er is blijkbaar iets aan Spinoza’s specifieke zoektocht dat hem een plaats op deze lijst heeft opgeleverd. En niet alleen op deze lijst. Er is geen Nederlandse stad te vinden zonder een Spinozaplein, -straat of -weg.

Spinoza, Amsterdam, de Republiek De vraag hoe deze man in zijn tijd paste en in zijn omgeving wordt daarom vaak vanuit de situatie van Nederland in de tweede helft van de 17e eeuw beantwoord. Hier ziet u een reeks recentelijk verschenen boeken die proberen om Spinoza vanuit zijn omgeving (Amsterdam, of de Nederlandse Republiek; de joodse opleiding) of zijn generatie (een ‘emanciperende generatie’, volgens Wim Klever) te duiden.

Jonathan Israel “A close reading of the primary materials strongly suggests, at least to me, that Spinoza and Spinozism were in fact the intellectual backbone of the European Radical Enlightenment everywhere, not only in the Netherlands, Germany, France, Italy, and Scandinavia but also Britain and Ireland.” (blz. vi) (Oxford University Press, 2001) Een nieuwe golf van belangstelling voor Spinoza ondstond als gevolg van het boek, “Radical Enlightenment”, van de Engelse, maar in Princeton werkende ideeënhistoricus Jonathan Israel. Het grote thema van dit dikke boek kunt u hier zien staan: de stelling dat de Europese verlichting, of althans de radicale elementen daarvan, niet vanuit Frankrijk of Schotland moest worden verklaard, maar vanuit Nederland, en met name vanuit Spinoza. Geen wonder dat de Nederlandse vertaling de nadruk op Nederland als wieg van de verlichting al op de kaft zette.

Jonathan Israel Een nieuwe ondertitel voor de Nederlandse lezer… (Franeker: Van Wijnen, 2005) Maar er blijft een groot probleem bestaan: Aan de ene kant is het duidelijk dat Spinoza in zijn tijdperk moet worden geplaatst. In zijn Tractatus verwijst hij immers expliciet naar de ervaringen en omstandigheden van de Nederlandse Republiek, en zijn opvattingen zouden zonder de voorafgaande filosofie van René Descartes ondenkbaar zijn. En toch lukt het niet om Spinoza tot zijn eigen tijd te reduceren of vanuit zijn eigen tijd te deduceren. De radicaliteit van Spinoza’s denken verbaasde of verbijsterde al zijn eigen tijdgenoten. Zoals u weet werd hij uit de Joodse Gemeente verstoten; werd hij op de Katholieke Index geplaatst; werden zijn boeken in de Republiek verboden. Deze radicaliteit, vergezeld door een grote vreedzaamheid en terughoudendheid, hebben ertoe geleid dat het leven en de persoonlijkheid van Spinoza nogal raadselachtig zijn gebleven. En precies deze raadselachtigheid van zijn denken en zijn persoonlijke overtuigingen en omstandigheden hebben ertoe geleid dat in de loop van de tijd de meest uiteenlopende Spinoza-beelden konden ontstaan: Spinoza, de atheïst, pantheïst, de materialist, de monist, de Joodse mysticus, de verlichte Collegiant, te wijze Stoïcijn, enz. Zoals mijn geleerde collega Gerrit Steunebrink altijd zegt: Spinoza voorziet intellectueel aan veel behoeftes. De zelfde raadselachtigheid hebben ertoe geleid dat zich schrijvers, romanciers, en filmauteurs hebben geprobeerd om de grote lacunes door fictie op te vullen. De meest recente poging om zoiets te doen is deze.

Romanfiguur Dit roman van de intussen 80-jarige Irving Yalom, een Amerikaanse psychanalyticus en schrijver is in maart jongstleden in Amerika verschenen.

Romanfiguur Een Nederlandse vertaling werd meteen gepubliceerd, en stond – zoals u misschien bij de Nijmeegse boekenwinkels hebt kunnen zien -- wekenlang op de bestsellerlijst. De verandering van de titel is echter opvallend: uit het Spinoza Problem werd in het Nederlands “Het raadsel Spinoza”.

Romanfiguur Beide titels hebben trouwens hun voordelen. Wat voor de antisemiet Alfred Rosenberg, de tweede hoofdfiguur van Yaloms boek, een “probleem” was – namelijk een Joodse, maar goddelijke denker die op de meest vooraanstaande Duitse denkers zoals Goethe of Hegel grote invloed heeft uitgeoefend – was voor Yalom en voor veel anderen, en misschien ook voor u vandaag, vooral een “raadsel.” Hoe moeten wij de radicaliteit van Spinoza verklaren? Zoals de omslag van de Duitse vertaling mooi laat zien is Yaloms methode om Spinoza, als het ware, op de sofa van dr. Sigmund Freud te leggen. Een laatste reden waarom Spinoza in de afgelopen paar twee jaren althans in Nederland nog intensiever werd bediscussieerd heeft met de ontdekking van een manuscript te maken, waarover wij het vanavond uitvoerig zullen hebben.

Het gaat ons vanavond om de opsporing, die rechts wordt vermeld, niet om de andere. Leen Spruit zijn ontdekking was op 25 juni afgelopen jaar ‘breaking news’. Hoe deze ontdekking tot stand is gekomen en welk licht ze op Spinoza, het vroege Spinozisme en de relatie tussen de Katholieke Kerk en de radicale filosofen uit de tweede helft van de 17e eeuw werpt, zullen wij van Leen Spruit zelf te horen krijgen.

Ik wil echter twee dingen vermelden Ik wil echter twee dingen vermelden. Het gevonden manuscript is intussen bij de Uitgeverij Brill verschenen. Bovendien heeft Leen Spruit voor zijn ontdekking een maand geleden, op 20 september, voor zijn ontdekking een van de drie Radboud Science Awardsin ontvangst mogen nemen. Maar welke invloed heeft deze vondst op onze interpretatie van Spinoza’s meesterwerk, de Ethica?

Benedictus de Spinoza, Ethica (Amsterdam: Boom, 2012) Vertaling: Corinna Vermeulen Redactie & annotatie: Han van Ruler & Corinna Vermeulen Nawoord: Han van Ruler Leen Spruit Een paar weken geleden is een nieuwe, uitgevoerd op basis van het Vatikaanse manuscript, uitgegeven door de Uitgeverij Boom in Amsterdam. De redactie stond onder leiding van professor Han van Ruler van de Erasmus Universiteit Rotterdam. Ik ben buitengewoon blij en dankbaar dat hij – ook al staat hij niet op de poster – zich heeft laten overtuigen om ons vanavond een korte lezing over de Ethica te geven. Ik ben daarom heel blij om de volgende wijziging van het programma te mogen aankondigen: Han van Ruler zal met een lezing over de Ethica beginnen. Vervolgens gaat Leen Spruit zijn ontdekking toelichten Daarna gaan wij met zijn drieën even kort met elkaar in gesprek… … maar willen daarna gauw ook met het publiek in discussie gaan. Laat me daarom onze eerste spreker kort aan u voorstellen. Han van Ruler is hoogleraar intellectuele geschiedenis an de Erasmus Universiteit Rotterdam. Hij is een van de meest vooraanstaande kenners van het intellectuele Nederlandse leven in de vroegmoderne tijd. Zijn publicaties betreffen figuren van Erasmus tot de Verlichting, waarbij zijn bekendste publicaties Descartes, Geulincx, Voetius, en uiteraard Spinoza betreffen. Zijn grote kennis van het vroegmoderne denken stelde hij verder als redacteur in dienst van The Dictionary of 17th and 18th-Century Dutch Philosophers en van het Filosofen Lexicon. Tevens is hij uitgever van de boekenreeks Brill’s Studies in Intellectual History.