Literatuur tussen 2 oorlogen

Presentatie over: "Literatuur tussen 2 oorlogen"— Transcript van de presentatie:

1 Literatuur tussen 2 oorlogen
Modernisme Literatuur tussen 2 oorlogen

2 Historische achtergronden
Eerste decennium 20e eeuw was een turbulente tijd. Voortzetting democratisering, versnelde technologische innovatie; snel groeiende steden; politieke onrust (communisme), oftewel: het gist en het broeit in Europa. Gevolg: Eerste Wereldoorlog 23 mln doden Van tevoren : nooit meer oorlog vs. nieuwe oorlog erger dan ooit: Frisscher Frohliger Krieg Schokkende confrontatie met werkelijkheid. Hiertoe leidt technologie en burgerlijke waarden als vaderlandsliefde.

3 Historische achtergronden
Totale ontluistering: alles waar men tot dan toe in geloofde, was vernietigd. Waarden en normen bleken waardeloos. Wantrouwen tegen werkelijkheid en de taal. Geen harmonie en schoonheid meer maar harde, confronterende en niets ontziende kunst. Geen “uitgekauwd stelsel van vaste tekens” maar eigen kunsttaal. Wereldbeeld: geen eenheid, maar is versplinterd en versnipperd. Tabula rasa-gedachte: de oude wereld moet worden afgebroken. Alles wat afweek van oude 19e eeuwse wereld werd juichend verwelkomd: snelheid, techniek, stadsleven. Agressieve benadering van culturele en sociaal-politieke werkelijkheid.

4 In de literatuur In literatuur wordt gezocht naar nieuwe vormen om een nieuwe mens te vormen. Modernisme verzamelnaam voor allerlei radicaal andere stromingen (historische avant-garde) In literatuur en schilderkunst: expressionisme, dadaïsme, surrealisme In beeldhouwkunst: kubisme, futurisme, constructivisme (invloed literatuur) 3 invloedrijke voorgangers Baudelaire Fleurs du Mal (1857) gedichten met een gevoel van walging, verveling met als enige ontsnapping de dood Mallarmé taal is niet in staat om de wereld volledig te beschrijven; woorden en werkelijkheid vallen niet samen. Taal schept een eigen wereld, is autonoom. Uiterste grens poëzie is stilte Rimbaud werkelijkheid is een groot raadsel. Poëzie is een middel om door te dringen in een onbekende wereld. Op zoek naar de werkelijkheid achter de woorden Je est un autre déréglement de tous les sens (betekenis en zintuigen)

5 Expressionisme ( ) Op zoek naar de nieuwe mens, met een afkeer van burgerlijke gewoontes. Poëzie moet gevoelens heftig en zo direct mogelijk uitdrukken. Beeldspraak ontleend aan het dynamische leven in de grote stad. Niet de uiterlijke beschrijving van iets (impressionisme) maar proberen door te dringen tot de kern. Eerst afbreken dan opbouwen : de buitenkant wordt afgebroken en logische verbanden worden vervangen door beeldspraak en associaties. De realiteit is gedeformeerd. Poesie pure gedichten gaan niet om een concrete inhoud maar om een sfeer, een gevoel dat wordt opgeroepen. Gevoelens moeten zo heftig en direct mogelijk uitgedrukt worden. August Stramm techniek van de gebalde vuist Stijl Vrije verzen Onvolledige en ongrammaticale zinnen Verdwijnen hoofdletters en interpunctie Niet logische woordcombinaties Zelfstandige werkwoorden ipv bijvoeglijke naamwoorden

6 Paul van Ostaijen vs. Herman Gorter
Gij zijt een bloem, een lichte roode bloem in donkre kamer 's nachts, een bloem, een bloem - vèr òm der stede opschokkend gedoem, dicht òm der stilte suiskokend gesoem - een lichte roode bloem, een witte bloem. Gij zijt mijn hart, mijn eenzaam levend hart, de daden van mijn lijf slaan rondom hard, wreed klaterende stem veinst vreugd en smart, bliksemt mijn lijf, maar binnen is 't al zwart - eenzaam in mij leeft gij, mijn levend hart. Gij zijt zoo donker en toch vlak bij mij - een bloem voor oogen en een hart in mij - ik zoek te zeggen hoe 'k verlangen lij.

7 Kubisme, Futurisme, Constructivisme
Natuur gebaseerd op drie oervormen: bol, kegel, piramide Kubisten herordenen de realiteit in meetkundige figuren Futurisme: Marinetti (1909) :belangstelling voor de moderne tijd en techniek: snelheid, kracht, beweging, ook geweld. F*** de natuur en f*** al het oude (citaat 211). Constructivisme: Herkenbare geheel opgeofferd aan geometrie.

8 Futuristisch manifest
Futuristisch Manifest door Filippo Tommaso Marinetti: Wij willen de liefde voor het gevaar verheerlijken, de houding van wilskracht en stoutmoedigheid. 3. De literatuur heeft tot hiertoe alleen een stilstand van het denken, de extase en de loomheid geëerd, wij willen de lof zingen van de agressieve beweging, de koortsachtige slapeloosheid, de vastberaden stap, de gevaarlijke sprong, de oorvijg en de vuistslag. 4. Wij verklaren dat de pracht van de wereld zich heeft verrijkt met een nieuwe schoonheid: de schoonheid van de snelheid. Een racewagen (…) is mooier dan de 'Nike van Samothrace'. (...) 9. Wij willen de oorlog -de enige hygiëne van de wereld- verheerlijken, het militarisme, het patriottisme, het vernietigend gebaar der anarchisten, de mooie ideeën die doden, en het misprijzen van de vrouw. 10. Wij willen musea en bibliotheken met de grond gelijkmaken, het moralisme, het feminisme en alle opportunistische en utilitaire lafheden bestrijden.

9 Dadaïsme (1916) Anti-alles. Antikunst. Vernietigen van alle kunst. Logica en verstand had de maatschappij niet verder gebracht. Kunstenmakers ipv kunstenaars Alles belachelijk maken Geen verschil meer tussen kunst en niet-kunst →readymades (Duchamps) Poëzie van de willekeur: ontsnappen aan regels en betekenis van woorden → weg van krantentaal → klankgedicht Hoe? Principe van dobbelsteen. Taal krijgt iets universeels Nieuwe vormen van “poezie” * Toevalspoezie gebaseerd op principe van de dobbelsteen * Simultaandichten --> verschillende mensen lezen tegelijk gedichten voor --> kabaal wordt kunstvorm * Klankgedicht Wantrouwen tegen zekerheden, verzet tegen alle autoriteiten. Zeer invloedrijk

10 Kurt Schwitter Aan Anna Bloem
AAN ANNA BLOEM O jij, geliefde van mijn zevenentwintig zintuigen, ik heb je lief! - jij jouwer jou jou, ik jou, jij mij. - Wij? Dat hoort (terloops) hier niet bij. Wie ben je, ongeteld vrouwspersoon? Je bent - - ben je? - De mensen zeggen, je was - laat ze praten, ze weten niet, hoe de kerktoren staat. Je draagt je hoed op je voeten en loopt Op je handen, op je handen loop je. Hallo, je rode kleren, in witte plooien gezaagd. Rood hou ik van je, Anna Bloem, rood hou ik van je ! - - Jij, jouwer jou jou, ik jou, jij mij. - wij? Dat hoort (terloops) in de koude gloed. Rode bloem, rode Anna Bloem, hoe zeggen de mensen? Prijsvraag: 1 Anna Bloem heeft een vogel.                 2. Anna bloem is rood.                 3. Welke kleur heeft de vogel? Blauw is de kleur van je gele haar. Rood is het kirren van je groene vogel. Jij simpel meisje in je daagse kleren, jij lief groen dier, ik hou van je! Jij jouwer jou jou, ik jou, jij mij - wij? Dat hoort (terloops) in de gloeikist. Anna Bloem? Anna, a-n-n-a, ik druppel je naam. Je naam druipt als zacht rundvet. Weet je het, anna, weet je het al? Men kan je ook achterstevoren lezen, en jij, jij heerlijkste van allemaal, je bent van achter net zoals van voren: "a-n-n-a". Rundvet druppelt strelend over mijn rug. Anna Bloem, jij druppeldier, ik hou van je! (Vertaling Hans van Straten)

11 Klankgedicht H.N. Werkman (1882-1945)
Loemoem lammoem laroem lakoem bergamotse pergolas boestroem bastroem bestroem bostroem arboesti arboesas oemoem ammoem aroem akoem postolorum postolas akroem baroem fakroem faroem synagobi syncopas oeloem aloem oesdroem nosdroem akolasi rabotas oeldroes knoeldroes boeldroes moeldroes pastellorum crammacas oemboem hoemboem zoemboem boemboem castranorum castrafas

12 H 86 Surrealisme (1924) Andre Breton: Manifeste du surrealisme
Het inschakelen van het onbewuste bij het vervaardigen van kunst, waardoor de rede en logica uitgeschakeld worden en er een “boven-realisme” ontstaat. Verhouding tussen mens en kunst bestuderen → bestudeer het onderbewuste om zo door te kunnen dringen in een hogere werkelijkheid. Lezer moet zelf verbanden gaan leggen dmv associaties Mens moet bevrijd worden van het rationalisme en intellectualisme. Toeval en onderbewustzijn leren dingen op waaraan we via de ratio nooit zouden hebben gedacht. Technieken (spelletjes) drank en drugs écriture automatique -> automatisch schrijven, zo ongecontroleerd mogelijk, via associaties. cadavre exquis → spel met verschillende kunstenaars, iedereen maakt eigen vervolg op een zin

13 Ecriture automatique

14 Nieuwe zakelijkheid De nieuwe zakelijkheid
Bauhaus: principe van functionalisme: gebruiksvoorwerpen moeten allereerst doelmatig zijn, hun vorm moet zijn aangepast aan hun functie. In literatuur: Gekant tegen vormexperimenten. Strakke vormen: zakelijke benadering van taal en werkelijkheid. Geen gevoelsuitbarstingen, geen onnodige versieringen Klare en objectieve weergave van de feiten uit de moderne samenleving, als een filmcamera. Reportageachtige stijl, geen mooischrijverij, maar zakelijk en sober. Gebeurtenissen centraal, niet de mens. Invloed op Nescio, Elsschot, Bordewijk, Nijhoff. Poëzie: parlando-poëzie: spreekgedichten, geschreven in alledaagse taal en metrum benadert het de praattoon. Verschil met Blut und Boden-literatuur: wel ‘begrijpelijk’, niet nationalistisch. In Nederland: Forum (Du Perron en Ter Braak) Vorm of vent-discussie. Het gaat om de inhoud, niet de vorm maar de vent bepaalt de kwaliteit van een werk. Zeg gewoon wat je moet zeggen. Grote invloed in Nederland. 14 mei > Ter Braak pleegt zelfmoord, De Perron overlijdt aan hartfalen. 21 juni 1940-> Marsman komt om tijdens vlucht naar Engelen (Duitse torpedo)

15 M. Revis m3 zand (1932) ‘Nu begint het. In 1903: vervoer van zand op verschillende plaatsen in Amsterdam. Guldensteeken. Vier. Acht. Punt. Eén. Negen. Zeven. Graven van haventjes. Baanlichaam voor een spoorweg. 6, 5, 3, 8, 3, 1. Werk Thorbeckeplein. Keien en zand voor de tram. M Honderd-achttien-duizend-driehonderd-drie en vijftig! Dat is het zandvervoer van IJmuiden naar Amsterdam./ Negentien-vier. Zand van IJmuiden naar Amsterdam, zand, zand, heiwerken, ombouw Sarphatistraat, Watergraafsmeer. Weer een jaar om./ Vooruit! Heiwerk Roggeveenstraat, loodsbouw, werk zandvervoer, levering 8000 M. trottoirband, die zijn van Belgische steen. Zijn de Ardennen romantisch? De sparren ruischen droevig en een paard hinnikt. Werk gasfabriek, stank, rook, zweet, bouw van riolen. Zand van IJmuiden naar Amsterdam. M3. Vijf. Zes. Eén. Drie. Twee. Vijf. Dat is al drie maal zoo veel als in het eerste jaar. Vooruit!

16 Modernistische roman Traditioneel Modernistisch 1
Er is een alwetende verteller Er is een hij- of ik-verteller 2 Het verhaal speelt in een realistische wereld Het verhaal speelt in een psychologische wereld: er worden verbanden gelegd tussen gevoelens en gedachten van hoofdpersonen 3 Er is een logische opbouw: duidelijk begin – intrige – einde Er is geen logische opbouw, maar er zijn meer associatieve verbanden 4 De lezer herkent (zich in) de personages (oppervlakkige herkenning) De lezer kan zich inleven in de personages (qua karakter kun je je identificeren, ondanks bijv. moreel verwerpelijke standpunten van het karakter) Gematigde vorm. Geen open strijd. Ervaringen van het alledaagse te ingewikkeld om eenvoudig weer te kunnen geven. Werkelijkheid te ingewikkeld om weer te geven want nooit definitief of volledig → voorlopig karakter. Stream of consciousness → beschrijven psychische gesteldheid, mn het onbewuste

17 James Joyce - Ulysses (1923)
it is as for them saying theres no God I wouldnt give a snap of my two fingers for all their learning why dont they go and create something I often asked him atheists or whatever they call themselves go and wash the cobbles off themselves first then they go howling for the priest and they dying and why why because theyre afraid of hell on account of their bad conscience ah yes I know them well who was the first person in the universe before there was anybody that made it all who ah that they dont know neither do I so there you are they might as well try to stop the sun from rising tomorrow the sun shines for you he said the day we were lying among the rhododendrons on Howth head in the grey tweed suit and his straw hat the day I got him to propose to me yes first I gave him the bit of seedcake out of my mouth and it was leapyear like now yes 16 years ago my God after that long kiss I near lost my breath yes he said I was a flower of the mountain yes so we are flowers all a womans body yes that was one true thing he said in his life and the sun shines for you today yes that was why I liked him because I saw he understood or felt what a woman is and I knew I could always get round him and I gave him all the pleasure I could leading him on till he asked me to say yes and I wouldnt answer first only looked out over the sea and the sky I was thinking of so many things he didnt know of Mulvey and Mr Stanhope and Hester and father and old captain Groves and the sailors playing all birds fly and I say stoop and washing up dishes they called it on the pier and the sentry in front of the governors house with the thing round his white helmet poor devil half roasted and the Spanish girls laughing in their shawls and their tall combs and the auctions in the morning the Greeks and the jews and the Arabs and the devil knows who else from all the ends of Europe and Duke street and the fowl market all clucking outside Larby Sharons and the poor donkeys slipping half asleep and the vague fellows in the cloaks asleep in the shade on the steps and the big wheels of the carts of the bulls and the old castle thousands of years old yes and those handsome Moors all in white and turbans like kings asking you to sit down in their little bit of a shop and Ronda with the old windows of the posadas 2 glancing eyes a lattice hid for her lover to kiss the iron and the wineshops half open at night and the castanets and the night we missed the boat at Algeciras the watchman going about serene with his lamp and O that awful deepdown torrent O and the sea the sea crimson sometimes like fire and the glorious sunsets and the figtrees in the Alameda gardens yes and all the queer little streets and the pink and blue and yellow houses and the rosegardens and the jessamine and geraniums and cactuses and Gibraltar as a girl where I was a Flower of the mountain yes when I put the rose in my hair like the Andalusian girls used or shall I wear a red yes and how he kissed me under the Moorish wall and I thought well as well him as another and then I asked him with my eyes to ask again yes and then he asked me would I yes to say yes my mountain flower and first I put my arms around him yes and drew him down to me so he could feel my breasts all perfume yes and his heart was going like mad and yes I said yes I will Yes.