Ethiek, vrije wil en persoonlijke verantwoordelijkheid Luc Crevits Instituut Maçonnieke Vorming der Orde van Vrijmetselaren onder het Grootoosten der Nederlanden.

Presentatie over: "Ethiek, vrije wil en persoonlijke verantwoordelijkheid Luc Crevits Instituut Maçonnieke Vorming der Orde van Vrijmetselaren onder het Grootoosten der Nederlanden."— Transcript van de presentatie:

1 Ethiek, vrije wil en persoonlijke verantwoordelijkheid Luc Crevits Instituut Maçonnieke Vorming der Orde van Vrijmetselaren onder het Grootoosten der Nederlanden Rotterdam (Nl), 18.03.2015

2 En… waar blijft de vrijmetselarij? Ieder vrij mens, überhaupt iedere maçon, zal zich in het onderwerp herkennen. Ik nodig u dan ook uit deze lezing mee te nemen in uw maçonnieke arbeid.

3 Overzicht van het college 1. Belang van het vrijewildebat 2. Vrije wil Wat heet vrije wil? Bestaat vrije wil? (determinisme) Voorwaarden voor vrije wil Vrijwillig gedrag: rol van intentie rol van het (on)bewustzijn Neurobiologie van vrije wil: Historiek: experimenten van Libet Aspecten: - hersenfunctie - geen unitaire functie Eigen visie 3. Ethiek en persoonlijke verantwoordelijkheid Moraalwetenschappelijke invulling

4 Overzicht van het college 1. Belang van het vrijewildebat 2. Vrije wil Wat heet vrije wil? Bestaat vrije wil? (determinisme) Voorwaarden voor vrije wil Vrijwillig gedrag: rol van intentie rol van het (on)bewustzijn Neurobiologie van vrije wil: Historiek: experimenten van Libet Aspecten: - hersenfunctie - geen unitaire functie Eigen visie 3. Ethiek en persoonlijke verantwoordelijkheid Moraalwetenschappelijke invulling

5 Vrije wil … als voorwaarde voor persoonlijke verantwoordelijkheid. Als je niet uit vrije wil handelt, dan ben je ook niet verantwoordelijk voor die handeling. Mag je dan gestraft worden? Of: ‘Vrije wil, persoonlijke verantwoordelijkheid en ethiek’

6 Verantwoordelijkheid vooronderstelt keuzevrijheid! Hebben wij de mogelijkheid om eigen keuzes te maken?

7 Vrije wil Filosofisch begrip, theologisch, psychologisch, => neurobiologisch Implicaties: moreel-ethisch politiek-juridisch

8 Vrije wil Filosofisch begrip, theologisch, psychologisch, => neurobiologisch Implicaties: moreel-ethisch politiek-juridisch

9 Overzicht van het college 1. Belang van het vrijewildebat 2. Vrije wil Wat heet vrije wil? Bestaat vrije wil? (determinisme) Voorwaarden voor vrije wil Vrijwillig gedrag: rol van intentie rol van het (on)bewustzijn Neurobiologie van vrije wil: Historiek: experimenten van Libet Aspecten: - hersenfunctie - geen unitaire functie Eigen visie 3. Ethiek en persoonlijke verantwoordelijkheid Persoonlijke, maçonnieke invulling

10 Vrije wil Ik wil de trein halenIk wil de grootste hebben

11 Vrije wil: het vermogen van rationeel handelende personen om controle uit te oefenen over hun beslissingen en daden.

12 Overzicht van het college 1. Belang van het vrijewildebat 2. Vrije wil Wat heet vrije wil? Bestaat vrije wil? (determinisme) Voorwaarden voor vrije wil Vrijwillig gedrag: rol van intentie rol van het (on)bewustzijn Neurobiologie van vrije wil: Historiek: experimenten van Libet Aspecten: - hersenfunctie - geen unitaire functie Eigen visie 3. Ethiek en persoonlijke verantwoordelijkheid Moraalwetenschappelijke invulling

13 Vrije wil bestaat Vrije wil bestaat niet, het is een illusie, want we zijn gedetermineerd determinisme De eeuwige (?) discussie…

14 Nature Determinisme Sociaal: Biologisch:

15 Nature Determinisme Sociaal: Het idee dat sociale interactie bepalend is voor ons toekomstige gedrag. Belang van opvoeding, vrienden, familie, collega’s … Biologisch:

16 Nature Determinisme Sociaal: Het idee dat sociale interactie bepalend is voor ons toekomstige gedrag. Belang van opvoeding, vrienden, familie, collega’s … Biologisch: Volgens de natuurwetten volgt iedere gebeurtenis noodzakelijk uit eerdere gebeurtenissen (vb.: wet van de zwaartekracht, wet van behoud van energie).

17 Nature Determinisme Sociaal: Het idee dat sociale interactie bepalend is voor ons toekomstige gedrag. Belang van opvoeding, vrienden, familie, collega’s … Biologisch: Volgens de natuurwetten volgt iedere gebeurtenis noodzakelijk uit eerdere gebeurtenissen (vb.: wet van de zwaartekracht, wet van behoud van energie). Genetisch : De opvatting dat gedrag erfelijk wordt bepaald door de genen. Bv.: temperament, talenten …

18  Alles ligt vast, alles is biologisch gedetermineerd, alles is bepaald.  Welke invloed heb je dan zelf nog op je gedrag? Is men dan nog verantwoordelijk? Het lijkt een akelig idee als zou blijken dat er geen vrije wil bestaat. Dat je alles wat je doet, denkt en zegt niet echt zélf beslist. Maar, akelig kan ook …

19 De voornaamste stellingen in verband met het begrippenkoppel determinisme - vrije wil (Hard) Incompatibilisme Compatibilisme Determinisme Vrije wil Hard Zacht Libertarisme (zacht incompatibilisme) Negatief incompatibilisme Crevits, 2015

20 Harde incompatibilisme DETERMINISME: JA – VRIJE WIL: NEE De Stoa, d’Holbach, Offray de La Mettrie, Spinoza (vrijheid is zelfdeterminatie), Nietzsche… Het determinisme is waar, DUS geen wilsvrijheid

21 Compatibilisme DETERMINISME: JA - VRIJHEID: JA Hobbes, Locke, Mill Vrijheid: kunnen doen wat je wil (spontaneïteit) (soms wel, soms niet) DETERMINISME: JA – VRIJE WIL: JA Hobbes, Locke, Mill, … en veel hedendaagse filosofen Vrijheid: kunnen doen wat je wil Determinisme op zijn zachte kant… (zachte determinisme)

22 Libertarisme VRIJE WIL: JA - DETERMINISME: NEE Descartes, Reid, Kant, Kane … We zijn vrij, DUS is het determinisme onwaar Zacht incompatibilisme

23 ‘Negatief incompatibilisme’ DETERMINISME: NEE – VRIJE WIL: NEE Indeterminisme: kwantumfysica Kwantumsprongen leveren geen vrije wil Terminologie Crevits, 2015

24 (Hard) Incompatibilisme Compatibilisme Determinisme Vrije wil Hard Zacht Libertarisme (zacht incompatibilisme) Negatief incompatibilisme De voornaamste stellingen in verband met het begrippenkoppel determinisme - vrije wil

25 Er zijn meerdere manieren om de stoorzender determinisme te omzeilen…. Niet: vrije wil vs. determinisme Maar: vrije wil vs. opgelegd, gedwongen vrije wil vs. toeval … het compatibilisme van Frankfurt

26 Het compatibilisme van Frankfurt Harry Frankfurt (USA °1929) – Ik heb vrijheid van handelen, als ik doe wat ik wil doen – Ik heb wilsvrijheid als ik de wil heb die ik wil hebben Vrijheid is te begrijpen als een ervaring van harmonie, overeenstemming tussen onze wensen, impulsen en verlangens. Of de afwezigheid van spanning tussen wat we daadwerkelijk willen en wat we zouden willen willen. Determinisme wordt irrelevant

27 Determinisme Crevits: getrapte benadering: - kwantumtoevalligheid op subatomair niveau - fysisch-chemisch determinisme op hersenniveau - genetisch determinisme, door de omgeving moduleerbaar* - een metafysische ervaring van autonomie, noodzakelijk voor ontwikkelen van sociaal gedrag en moraliteit. Crevits L. Waar een wil is, is een brein, 2013 *Crevits L. Het brein bevrijd(t), 2016

28 Overzicht van het college 1. Belang van het vrijewildebat 2. Vrije wil Wat heet vrije wil? Bestaat vrije wil? (determinisme) Voorwaarden voor vrije wil Vrijwillig gedrag: rol van intentie rol van het (on)bewustzijn Neurobiologie van vrije wil: Historiek: experimenten van Libet Aspecten: - hersenfunctie - geen unitaire functie Eigen visie 3. Ethiek en verantwoordelijkheid Moraalwetenschappelijke invulling

29 “Free Will” is a philosophical term of art for a particular sort of capacity of rational agents to choose a course of action from among various alternatives. Stanford Encyclopedia of Philosophy

30 “Free Will” is a philosophical (?) term of art for a particular (?) sort of capacity of rational (?) agents to choose a course of action from among various alternatives. Comments by Luc Crevits

31 “Free Will” is a philosophical (?) term of art for a particular (?) sort of capacity of rational (?) agents to choose a course of action from among various alternatives. Comments by Luc Crevits

32 Vrije wil ‘Vrije wil’ is moeilijk te definiëren en blijft voor veel mensen een erg beladen term. Crevits’ suggestie: vervang de term ‘vrije wil’ door ‘autonome keuzemogelijkheid’* *Geïnspireerd op Kant: “Werkelijk vrij zijn wij slechts wanneer wij autonoom handelen” Crevits L. Waar een wil is, is een brein, 2013

33 Vrije wil heeft te maken met kiezen, maar…

34 … er zijn altijd beperkingen, ik kan nu eenmaal niet vliegen.

35 Wat zijn de voorwaarden voor vrije wil?

36 links rechts

37 links rechts SLACHTHUIS ?

38 links rechts SLACHTHUIS ? Als we niet weten waarheen, als we het doel niet kennen…

39 links rechts SLACHTHUIS De vrije keuze is een illusie als we het doel niet kennen…

40 links rechts SLACHTHUIS Dus, vrije wil: vrijwillig kiezen mét een bedoeling

41 Vier hoofdcomponenten 1. Keuzemogelijkheid (alternative possibilities) de mogelijkheid om anders te handelen dan men doet: algemeen aanvaard kernbegrip (de mogelijkheid dat men het gekozene ook niet had kunnen kiezen en dat men iets anders gekozen had). Aansluitend: mogelijkheid om op zijn beslissing terug te komen. 2. Begrijpelijkheid (intelligibility): met reden Nauw verwant aan bewust zijn, rationaliteit, intentionaliteit. Echter: - noodzaak van bewustzijn? - rol van emoties miskend. Bij (2) leg ik de nadruk op de intentionaliteit: ik wil iets. 3. Auteurschap (agency): de persoon voelt zich oorzaak van zijn wil nauw verwant aan zelfbewustzijn en inzicht. Echter: bediscuteerbaar (agency kan ook bij ongewilde handelingen). 4. Ongedwongenheid (autonomy) uit eigen initiatief, niet afhankelijk van invloeden, uit eigen kracht, sterker nog: zonder dwang of frustratie…

42 Vier hoofdcomponenten 1. Keuzemogelijkheid (alternative possibilities) de mogelijkheid om anders te handelen dan men doet: algemeen aanvaard kernbegrip. (de mogelijkheid dat men het gekozene ook niet had kunnen kiezen en dat men iets anders gekozen had). Aansluitend: mogelijkheid om op zijn beslissing terug te komen. 2. Begrijpelijkheid (intelligibility): met reden Nauw verwant aan bewust zijn, rationaliteit, intentionaliteit. Echter: - noodzaak van bewustzijn? - rol van emoties miskend. Bij (2) leg ik de nadruk op de intentionaliteit: ik wil iets. 3. Auteurschap (agency): de persoon voelt zich oorzaak van zijn wil nauw verwant aan zelfbewustzijn en inzicht. Echter: bediscuteerbaar (agency kan ook bij ongewilde handelingen). 4. Ongedwongenheid (autonomy) uit eigen initiatief, niet afhankelijk van invloeden, uit eigen kracht, sterker nog: zonder dwang of frustratie…

43 Vier hoofdcomponenten 1. Keuzemogelijkheid (alternative possibilities) de mogelijkheid om anders te handelen dan men doet: algemeen aanvaard kernbegrip (de mogelijkheid dat men het gekozene ook niet had kunnen kiezen en dat men iets anders gekozen had). Aansluitend: mogelijkheid om op zijn beslissing terug te komen. 2. Begrijpelijkheid (intelligibility): met reden Nauw verwant aan bewust zijn, rationaliteit, intentionaliteit. Echter: - noodzaak van bewustzijn? - rol van emoties miskend. Bij (2) leg ik de nadruk op de intentionaliteit: ik wil iets. 3. Auteurschap (agency): de persoon voelt zich oorzaak van zijn wil nauw verwant aan zelfbewustzijn en inzicht. Echter: bediscuteerbaar (agency kan ook bij ongewilde handelingen). 4. Ongedwongenheid (autonomy) uit eigen initiatief, niet afhankelijk van invloeden, uit eigen kracht, sterker nog: zonder dwang of frustratie…

44 Vier hoofdcomponenten 1. Keuzemogelijkheid (alternative possibilities) de mogelijkheid om anders te handelen dan men doet: algemeen aanvaard kernbegrip (de mogelijkheid dat men het gekozene ook niet had kunnen kiezen en dat men iets anders gekozen had). Aansluitend: mogelijkheid om op zijn beslissing terug te komen. 2. Begrijpelijkheid (intelligibility): met reden Nauw verwant aan bewust zijn, rationaliteit, intentionaliteit. Echter: - noodzaak van bewustzijn? - rol van emoties miskend. Bij (2) leg ik de nadruk op de intentionaliteit: ik wil iets. 3. Auteurschap (agency): de persoon voelt zich oorzaak van zijn wil nauw verwant aan zelfbewustzijn en inzicht. Echter: bediscuteerbaar (agency kan ook bij ongewilde handelingen). 4. Ongedwongenheid (autonomy) uit eigen initiatief, niet afhankelijk van invloeden, uit eigen kracht, sterker nog: zonder dwang of frustratie…

45 Vier hoofdcomponenten 1. Keuzemogelijkheid (alternative possibilities) de mogelijkheid om anders te handelen dan men doet: algemeen aanvaard kernbegrip (de mogelijkheid dat men het gekozene ook niet had kunnen kiezen en dat men iets anders gekozen had). Aansluitend: mogelijkheid om op zijn beslissing terug te komen. 2. Begrijpelijkheid (intelligibility): met reden Nauw verwant aan bewust zijn, rationaliteit, intentionaliteit. Echter: - noodzaak van bewustzijn? - rol van emoties miskend. Bij (2) leg ik de nadruk op de intentionaliteit: ik wil iets. 3. Auteurschap (agency): de persoon voelt zich oorzaak van zijn wil nauw verwant aan zelfbewustzijn en inzicht. Echter: bediscuteerbaar (agency kan ook bij ongewilde handelingen). 4. Ongedwongenheid (autonomy) uit eigen initiatief, niet afhankelijk van invloeden, uit eigen kracht, sterker nog: zonder dwang of frustratie…

46 Vier hoofdcomponenten 1. Keuzemogelijkheid (alternative possibilities) de mogelijkheid om anders te handelen dan men doet: algemeen aanvaard kernbegrip. (de mogelijkheid dat men het gekozene ook niet had kunnen kiezen en dat men iets anders gekozen had). Aansluitend: mogelijkheid om op zijn beslissing terug te komen. 2. Begrijpelijkheid (intelligibility): met reden Nauw verwant aan bewust zijn, rationaliteit, intentionaliteit. Echter: - noodzaak van bewustzijn? - rol van emoties miskend. Bij (2) leg ik de nadruk op de intentionaliteit: ik wil iets. 3. Auteurschap (agency): de persoon voelt zich oorzaak van zijn wil nauw verwant aan zelfbewustzijn en inzicht. Echter: bediscuteerbaar (agency kan ook bij ongewilde handelingen). 4. Ongedwongenheid (autonomy) uit eigen initiatief, niet afhankelijk van invloeden, uit eigen kracht, sterker nog: zonder dwang of frustratie…

47 - keuzemogelijkheid: de keuze om zus te doen en niet zo -intentioneel: met een bepaalde bedoeling -autonoom: ongedwongen In essentie naar de loge

48 Overzicht van het college 1. Belang van het vrijewildebat 2. Vrije wil Wat heet vrije wil? Bestaat vrije wil? (determinisme) Voorwaarden voor vrije wil Vrijwillig gedrag: rol van intentie rol van het (on)bewustzijn Neurobiologie van vrije wil: Historiek: experimenten van Libet Aspecten: - hersenfunctie - geen unitaire functie Eigen visie 3. Ethiek en verantwoordelijkheid Persoonlijke, maçonnieke invulling

49 Iets meer over gedragsvormen: - niet-intentioneel vs. intentioneel gedrag - reflexief vs. automatisch vs. gewild gedrag rol van het (on)bewustzijn

50 Iets meer over gedragsvormen: - niet-intentioneel vs. intentioneel gedrag - reflexief vs. automatisch vs. gewild gedrag rol van het (on)bewustzijn

51 Crevits L, Mijn geest van vlees en bloed, 2010 Gedragshiërarchie van motorisch gedrag -Niet-intentioneel: -Intentioneel:

52 Gedragshiërarchie van motorisch gedrag -Niet-intentioneel: reflexief -Intentioneel:

53 Gedragshiërarchie van motorisch gedrag -Niet-intentioneel: reflexief -Intentioneel: - automatisch

54 Gedragshiërarchie van motorisch gedrag -Niet-intentioneel: reflexief -Intentioneel: - automatisch Automatisch gedrag betekent niet dat de actor willoos handelt, hij is niet willoos overgeleverd aan de exogene stimulus. Automatismen zijn nog enigszins te controleren. Vb: de chirurg zal de mug niet van zijn neus slaan als hij aan het opereren is. Vb: onder hypnose zal een rechtgeaard mens geen kwaadaardige dingen doen.

55 Gedragshiërarchie van motorisch gedrag -Niet-intentioneel: reflexief -Intentioneel: - automatisch - gewild

56 Motorisch gedrag Sensorisch systeem Premotorisch corticaal netwerk Sensorische cortex Multimodale associatie cortex Reflexief Automatisch Gewild niet-intentioneel intentioneel intentioneel onbewust volledig gecontroleerd Verschillende vormen van motorisch gedrag Doelgericht gedrag kan automatisch verlopen op onbewust niveau, hetzij bewust en onder multimodale hersencontrole. Dit laatste kan het automatische gedrag overrulen. Deze systemen doen beroep op respectievelijk een kort, middellang en lang hersencircuit (short, medium, long loop processes). Crevits L, Mijn geest van vlees en bloed, 2010

57 Iets meer over gedragsvormen: - niet-intentioneel vs. intentioneel gedrag - reflexief vs. automatisch vs. gewild gedrag rol van het (on)bewustzijn

58 Bewuste perceptie intentie, en de kracht van het on-bewustzijn

59 Een ‘naïeve’ persoon ziet de rechter binnencirkel kleiner dan de linker (‘bewust’). Opdracht: neem de rechter binnencirkel vast

60 Als men vertrouwt op zijn onbewuste waar-route, handelt zonder nadenken, is de handgreep accuraat! Als men met zijn bewuste wat-route nadenkt, is de handgreep te klein. De kracht van het on-bewuste Waar onbewust Wat bewust Waar-route (onbewust) Wat-route (bewust)

61 Current Biology, 1995, 5, 6, 679-685 De kracht van het on-bewuste

62 De zombie-experimenten van Crevits: Saccade: oogsprong Zombie: een hypothetische mens zonder bewustzijn

63 Het doelwit wordt verplaatst tijdens een saccade (dan ziet het subject niets). De proefpersoon is zich dus niet bewust van de verplaatsing van het lichtje. Toch corrigeert hij naar het doel (dat ongezien op een andere plaats geflitst werd). Light flash stim. Light flash stim. De zombie-experimenten van Crevits:

64 BEWUST VOOR- BEWUST SUBLIMINAAL ONBEWUSTONBEWUST aandacht Trends in Cognitive Sciences, 2006, 10, 204

65 BEWUST VOOR- BEWUST SUBLIMINAAL ONBEWUSTONBEWUST aandacht X subliminaal: de informatie is niet bereikbaar, omdat de stimulus niet sterk genoeg is (bottom-up)

66 BEWUST VOOR- BEWUST SUBLIMINAAL ONBEWUSTONBEWUST X voorbewust (preconscious): potentieel bewust, maar nu niet bewust, wegens gebrek aan aandacht (top-down) aandacht

67 Bewust --------------- Onbewust

68 Overzicht van het college 1. Belang van het vrijewildebat 2. Vrije wil Wat heet vrije wil? Bestaat vrije wil? (determinisme) Voorwaarden voor vrije wil Vrijwillig gedrag: rol van intentie rol van het (on)bewustzijn Neurobiologie van vrije wil: Historiek: experimenten van Libet Aspecten: - hersenfunctie - geen unitaire functie Eigen visie 3. Ethiek en verantwoordelijkheid Moraalwetenschappelijke invulling

69 Er kan al een hersenpotentiaal gemeten worden, nog vooraleer de persoon zelf weet dat hij iets wil doen: readiness potential (bereidheidspotentiaal) De experimenten van Libet Libet, jaren 1970-80 Benjamin Libet (1916-2007) Amerikaans neurofysioloog

70 a De proefpersoon zag op een scoop een punt bewegen, vergelijkbaar met de secondewijzer van een klok. b De opdracht luidde nu en dan (wanneer het hem/haar uitkwam) een knop in te drukken met de vinger van de rechterhand. De proefpersoon moest de positie van de stip onthouden op het moment dat hij het eerst de aandrang voelde om te bewegen. c Drukt d Rapporteert tijd (b) De aandrang om te drukken bleek gemiddeld 350 ms later te komen dan de vroegste hersenactiviteit op het EEG (Readiness Potential, RP). Trends in Cognitive Sciences, 2009, 13, 411-9

71 Bereidheidspotentiaal De motorische voorbereiding begint 550 ms voor de eigenlijke beweging (M). De bewuste ervaring te willen bewegen (W) ontstaat 350 ms later. Begin motorische voorbereiding Bewuste intentie tot bewegen (W) Begin van de beweging (M) Tijd in milliseconden -550 -200 0 W M

72 Begin motorische voorbereiding Begin van de beweging (M) -------------------ONBEWUST >< BEWUST ------------------ -550 -200 0 W M Bewuste intentie tot bewegen (W) De hersenactiviteit gerelateerd aan een beweging, begint al voor wij weten dat we het willen doen !!!

73 De experimenten van Libet werden vele malen gecontroleerd, ook met nieuwe methoden… steeds met hetzelfde resultaat! Zijn wij poppen aan een draadje? Wie trekt aan het draadje?

74

75 Overzicht van het college 1. Belang van het vrijewildebat 2. Vrije wil Wat heet vrije wil? Bestaat vrije wil? (determinisme) Voorwaarden voor vrije wil Vrijwillig gedrag: rol van intentie rol van het (on)bewustzijn Neurobiologie van vrije wil: Historiek: experimenten van Libet Aspecten: - hersenfunctie - geen unitaire functie Eigen visie 3. Ethiek en persoonlijke verantwoordelijkheid Moraalwetenschappelijke invulling

76 Wat gebeurt er in de hersenen als we iets willen doen?

77 De 4 hersenkwabben F P O T Wat gebeurt er in de hersenen als we iets willen doen? Zoals elk gedrag is ook ‘willen’ een fysisch hersengebeuren, het innerlijke begin van een gekozen handeling.

78 De 4 hersenkwabben F P O T Wat gebeurt er in de hersenen als we iets willen doen? Willen => programmatie (M2) => uitvoeringscommando (M1): doen

79 Neurobiologie: Vrije wil is een hersenfunctie, maar geen enkelvoudige hersenfunctie! Er zijn meerdere functies voor nodig: Crevits L. Waar een wil is, is een brein, 2013

80 Neurobiologie: Vrije wil is een hersenfunctie, maar geen enkelvoudige hersenfunctie! Er zijn meerdere functies voor nodig: Selectie: ACC, orbitoFC Endogene sturing: mediaal prefrontaal circuit Intentie om een beweging uit te voeren: PPC - SMA Controle op uitvoering, executieve controle: PFC (DLPFC, orbitoFC, ACC) Niet willen, non-executie (inhibitie): DMPFC Agency (ik-belevenis): PPC Crevits L. Waar een wil is, is een brein, 2013

81 Neurobiologie: Vrije wil als selectie (1/2) de mogelijkheid om vrijelijk te kiezen, een keuze kunnen maken tussen een aantal mogelijkheden.

82 Neurobiologie: Vrije wil als selectie (2/2) de mogelijkheid om vrijelijk te kiezen, een keuze kunnen maken tussen een aantal mogelijkheden. Foraging model: ~ overlevingsinstinct voedsel verzamelende dieren zijn op zoek naar meer voedsel of voedsel van betere kwaliteit. Waardeselectie de ACC speurt constant naar opties die voordelig zijn (evolutionair heel oud). Waardeoordeel de orbitofrontale cortex (evolutionair jonger), weegt de voor- en nadelen tegen elkaar af. De pariëtale cortex levert een belangrijke bijdrage aan het proces van vrijwillige selectie.

83 Neurobiologie: Vrije wil als endogene sturing (1/2) Uit vrije wil

84 Neurobiologie: Vrije wil als endogene sturing (2/2) Een mediaal prefrontaal systeem rostrale cingulate zone (deel ACC) (pre-)supplementaire motorische area (pre-SMA) dorsomediale prefrontale cortex (DMPFC) staat in voor endogeen gestuurd motorisch gedrag en zendt de informatieopdracht naar de motorische gebieden

85 Neurobiologie: Vrije wil als bewuste intentie (1/3) Bewust-intentioneel netwerk: PPC-SMA PPC: bewuste intentie om een beweging uit te voeren (ik wil). Bij opdrijven van de stimulatie is men overtuigd te bewegen zonder enige spiercontractie! Intentie is vervangen door illusie te bewegen. SMA genereert de bewegingsdrang Bij opdrijven van de stimulatie: beweging

86 Neurobiologie: Vrije wil als bewuste intentie (2/3) De hersenactiviteit gerelateerd aan een intentie op zich, kan een bewegingservaring oproepen (illusie). Als aan vrijwilligers met een verdoofde arm gevraagd wordt om deze arm te bewegen, dan rapporteren zij het gevoel dat hun arm effectief beweegt.

87 Neurobiologie: Vrije wil als bewuste intentie (3/3) De hersenactiviteit gerelateerd aan een intentie op zich, kan een bewegingservaring oproepen (illusie). Als aan vrijwilligers met een verdoofde arm gevraagd wordt om deze arm te bewegen, dan rapporteren zij het gevoel dat hun arm effectief beweegt. => Een hersenprikkel volstaat voor de ervaring van intentie van beweging zonder effectieve beweging.

88 Neurobiologie: Vrije wil als executieve (uitvoerende) controle (1/2)

89 Neurobiologie: Vrije wil als executieve (uitvoerende) controle (2/2) -metacognitieve executieve functies: cognitieve controle probleem oplossend vermogen, abstraheren, planning, strategie bepalen, werkgeheugen: ~ dorso-laterale prefrontale cortex - emotionele / motivationele executive functies: coördinatie van cognitie en emotie impulsen aanpassen aan sociaal acceptabele strategiën ~ orbito-frontale cortex en ant. cingulate cortex Ardila A., Brain and Cognition 68 (2008) 92–99

90 Neurobiologie: Vrije wil als niet willen (non-executie) (1/3)

91 Neurobiologie: Vrije wil als niet willen (non-executie) (2/3) Inhibitie van intentioneel-endogene handeling (veto, zelfcontrole): DMPFC

92 Neurobiologie: Vrije wil als niet willen (non-executie) (3/3) Inhibitie van intentioneel-endogene handeling (veto, zelfcontrole): DMPFC Denk aan verslaving: - Het autonome, affectieve circuit (genot) is versterkt - Het regulerende systeem (inhibitie ~ wilskracht) is verzwakt

93 Neurobiologie: Vrije wil en agency (1/3) de ik-ervaring

94 Neurobiologie: Vrije wil en agency (2/3) Gevoel van agency: ervaring causaal betrokken te zijn bij een actie, het gevoel dat ertoe leidt een actie toe te kennen aan zichzelf en niet aan een andere persoon. Zelf-initiatie. Cruciaal voor verantwoordelijkheidsgevoel. De ervaring van agency ontstaat in de PPC. De PPC plaatst de actie in ruimte (de eigen persoon) en tijd.

95 Neurobiologie: Vrije wil en agency (3/3) Gevoel van agency: ervaring causaal betrokken te zijn bij een actie, het gevoel dat ertoe leidt een actie toe te kennen aan zichzelf en niet aan een andere persoon. Zelf-initiatie. Cruciaal voor verantwoordelijkheidsgevoel. Het gevoel van agency ontbreekt vb. bij alienhandsyndroom (vb. in corticobasale degeneratie)

96 Neurobiologie: intentie, drang en agency Een premotorische hersenactiviteit op zich, kan aanleiding geven tot - de ervaring om te willen (intentie) ~ PPC - de drang om te bewegen ~ (pre-)SMA - de ervaring van agency (ik ben het) ~ PPC De bewuste ervaring dat ‘ik wil’ verschilt niet van elke andere bewuste ervaring, zoals de perceptie van de rode kleur van mijn Ferrari. Crevits L, Mijn geest van vlees en bloed, 2007

97 Neuronaal netwerk voor een gewilde, zelfbewuste actie gemedieerd door prefrontale, posterieur pariëtale en premotorisch gebieden met beïnvloeding door het limbische systeem Adapted by Crevits from Annu. Rev. Neurosci. 2010. 33:109–30 lateral prefrontal & limbic system

98 Neurobiologie: verschillende circuits Meerdere ziektebeelden gaan gepaard met verstoringen in deze circuits Gebrek aan vrije wil, ‘wilskracht’ -akinetisch mutisme (eet zelfs niet meer) -negatieve symptomen van schizofrenie (adynamie, apathie) -verslavingsgedrag Gebrek aan agency -alienhandsyndroom -utilisatiegedrag (frontotemporale kwabdementie) Dissociatie tussen endogeen-gewild gedrag en automatisch gedrag -ziekte van Parkinson (niet starten, loopt bij brand) Crevits L, Waar een wil is, is een brein, 2013

99 Neurobiologie: verschillende circuits Meerdere ziektebeelden gaan gepaard met verstoringen in deze circuits Gebrek aan vrije wil, ‘wilskracht’ - akinetisch mutisme (zelfs niet meer eten) - negatieve symptomen van schizofrenie (adynamie, apathie) - verslavingsgedrag

100 Neurobiologie: verschillende circuits Meerdere ziektebeelden gaan gepaard met verstoringen in deze circuits Gebrek aan vrije wil, ‘wilskracht’ -akinetisch mutisme (eet zelfs niet meer) -negatieve symptomen van schizofrenie (adynamie, apathie) -verslavingsgedrag Gebrek aan agency -alienhandsyndroom -utilisatiegedrag (frontotemporale kwabdementie)

101 Neurobiologie: verschillende circuits Meerdere ziektebeelden gaan gepaard met verstoringen in deze circuits Gebrek aan vrije wil, ‘wilskracht’ -akinetisch mutisme (eet zelfs niet meer) -negatieve symptomen van schizofrenie (adynamie, apathie) -verslavingsgedrag Gebrek aan agency -alienhandsyndroom -utilisatiegedrag (frontotemporale kwabdementie) Dissociatie tussen endogeen-gewild gedrag en automatisch gedrag -ziekte van Parkinson (niet kunnen starten, rennen bij brand)

102 Wilservaring Bewuste wil Bewuste intentie schijnbare Opgemerkte handeling oorzaak en gevolg Niet-bewust handelingsproces Niet-opgemerkte handeling Bewuste wil wordt ervaren als bewuste intenties opgemerkte handelingen voorafgaan. Zonder tussenkomst van een bewuste intentie komen opgemerkte reacties over als automatisch gedrag. Neurobiologie: model Efference copy automatisme

103 Onbewust hersenproces aan de basis van een gedachte ===============  waargenomen bedoeling | | schijnbaar | oorzakelijke | weg Onbewust hersenproces ↓ aan de basis van een handeling ===============  waargenomen actie Mentale veroorzaking: de intentie wordt als (schijnbare) oorzaak van de handeling beschouwd. Neurobiologie: model

104 1.Vrije wil is een hersenfunctie; niet uniform, niet homogeen. 2.De neurale basis van verschillende aspecten van een gewilde, intentionele, autonome handeling is vrij goed gekend. We kennen hiervan ziektebeelden en hebben hiervoor modellen. 3. Willen en niet-willen (pos. keuze en veto) doen beroep op gelijkaardige hersennetwerken. Neurobiologie: samenvatting

105 Overzicht van het college 1. Belang van het vrijewildebat 2. Vrije wil Wat heet vrije wil? Bestaat vrije wil? (determinisme) Voorwaarden voor vrije wil Vrijwillig gedrag: rol van intentie rol van het (on)bewustzijn Neurobiologie van vrije wil: Historiek: experimenten van Libet Aspecten: - hersenfunctie - geen unitaire functie Eigen visie 3. Ethiek en verantwoordelijkheid Moraalwetenschappelijke invulling

106 Vrije wil is terug te brengen op elektrochemische hersenactiviteit: een causaal en dus gedetermineerd proces, maar wel in een open systeem (in wisselwerking met de omgeving). De hersenen leren door modellen te maken, door op basis van die modellen vooruit te kijken en door de fouten in die voorspellingen te gebruiken om betere modellen te ontwerpen. De hersenen hebben dus een soort ingebouwd aanpassingsvermogen. De hersenen moduleren zichzelf. Natuurlijk kan men hiertegen inbrengen dat elke hersenactiviteit die hiervoor nodig is, het gevolg is van fysisch-chemische reacties die als zodanig in extremis toch gedetermineerd zijn (reductio naar de oerknal). => Onze determinatie in het brein is mede bepaald door maatschappelijke invloeden, rationeel, emotioneel, onbewust... Neurofilosofie: zijn we overgeleverd aan het brein? Enkele persoonlijke standpunten Crevits L. Waar een wil is, is een brein, 2013

107 Crevits L. Rotterdam, 2015 door reorganisatie van de hersenen (plasticiteit) kunnen wij de neuronale basis van mogelijke toekomstige handelingen wél beïnvloeden. => In zekere zin zijn we méér dan onze hersenen: ‘hersenen plus’ Neurofilosofie: zijn we overgeleverd aan het brein? Enkele persoonlijke standpunten

108 Bestaat vrije wil? Waar ligt het probleem? Determinisme: ik volg een getrapte benadering Bewustzijn: is niet nodig voor intentioneel gedrag (cf. mug automatisch wegslaan) Ik ben mijn brein … in relatie tot mijn lichaam en tot de wereld. Mijn determinatie is mede bepaald door maatschappelijke invloeden, rationeel, emotioneel, onbewust... die leiden tot leerprocessen. Beweren dat vrije wil een illusie is, betekent voor mij geen ontkenning. Hij is alleen niet wat hij lijkt. Vrije wil is een hersenfunctie. Zoals elke gedachte en gevoelen dat is. Crevits L. Waar een wil is, is een brein, 2013 Neurofilosofie: zijn we overgeleverd aan het brein? Enkele persoonlijke standpunten

109 Trouwens een doelmatige illusie, een illusie die door de evolutie is meegegeven. Het is een bouwsteen van het menselijk psychosociale en morele leven. Het is een ‘illusie’ die ons menselijk maakt in de maatschappij en persoonlijke verantwoordelijkheid laat opnemen! Crevits L. Waar een wil is, is een brein, 2013 Neurofilosofie: zijn we overgeleverd aan het brein? Enkele persoonlijke standpunten

110 Overzicht van het college 1. Belang van het vrijewildebat 2. Vrije wil Wat heet vrije wil? Bestaat vrije wil? (determinisme) Voorwaarden voor vrije wil Vrijwillig gedrag: rol van intentie rol van het (on)bewustzijn Neurobiologie van vrije wil: Historiek: experimenten van Libet Aspecten: - hersenfunctie - geen unitaire functie Eigen visie 3. Ethiek en persoonlijke verantwoordelijkheid Moraalwetenschappelijke invulling

111 Vooraf: Het is niet omdat de hersenwetenschap verklaart hoe vrije wil in elkaar zit, dat de waarde en de betekenis ervan verandert. Een verklaring van vrije wil houdt niet noodzakelijk een excuus in! Onderscheid tussen descriptieve wetenschap en normerende betekenis.

112 Juridische verantwoordelijkheid Morele verantwoordelijkheid

113 Juridische verantwoordelijkheid Het vervullen van de wettelijke eisen van aansprakelijkheid. W aarom straffen we? Opvoeding Bescherming Afschrikking Vergelding (inherent compatibilistisch) De eerste drie redenen zijn van praktische aard (utilitaristisch), de vierde is meer principieel: de straf is verdiend (retributie ), of … uit wraak.

114 Juridische verantwoordelijkheid Het vervullen van de wettelijke eisen van aansprakelijkheid. Morele verantwoordelijkheid: Het vermogen en de bereidheid om rekenschap af te leggen ten aanzien van het eigen / collectieve doen en laten. -persoonlijke verantwoordelijkheid -collectieve verantwoordelijkheid

115 Persoonlijke verantwoordelijkheid is niet steeds morele - (i) causale verantwoordelijkheid: het direct of indirect oorzaak zijn van een bepaalde toestand (ii) rol-verantwoordelijkheid: de verantwoordelijkheid uit hoofde van zijn functie (iii) legale verantwoordelijkheid: wettelijke aansprakelijkheid (iv) morele verantwoordelijkheid: vereist dat de persoon een normatieve actor is, d.w.z. hij moet in staat zijn tot (i) intentioneel handelen, (ii) rationeel delibereren of praktisch redeneren en in het bezit zijn van (iii) een evaluatief kader met normatieve waarden om zijn handelingen richting te geven.

116 Persoonlijke morele verantwoordelijkheid zelfs al zijn mensen maar de uitvoerders van hun biologie, dan nog moeten zij afspraken maken om bepaalde gedragingen al dan niet te tolereren. Verantwoordelijkheid en niet vrije wil vormt dan het primaire concept. Ook harde incompatibilisten moeten dit toegeven.

117 Persoonlijke morele verantwoordelijkheid Basis: respect voor de waardigheid van de ander en van zichzelf. Immanuel Kant beschouwde de waardigheid als heilig, van een intrinsieke waarde.

118 Ervaren waardigheid Toegekende relationele waardigheid Intrinsieke waardigheid Waardigheid in de meest volle betekenis, is wanneer de deelaspecten ervan in evenwicht zijn.

119 . De basis van de waardigheid ligt in de autonomie, het vermogen zich met behulp van het verstand morele wetten op te leggen => persoonlijke morele verantwoordelijkheid

120 Toch zijn er grenzen aan de autonomie Iedereen heeft zijn verantwoordelijkheid tegenover zichzelf, zijn onmiddellijke omgeving en de maatschappij in het algemeen.

121 Binnen zekere vrijheidsgraden is er meer of minder ruimte voor zelfbeschikking, maar een volledige onafhankelijkheid is virtueel. Onze keuzemogelijkheid en dus kwetsbaarheid vormt de basis van de ethiek. Vrijheid is onverbrekelijk verbonden met verantwoordelijkheid.

122 Overzicht van het college 1. Belang van het vrijewildebat 2. Vrije wil Wat heet vrije wil? Bestaat vrije wil? (determinisme) Voorwaarden voor vrije wil Vrijwillig gedrag: rol van intentie rol van het (on)bewustzijn Neurobiologie van vrije wil: Historiek: experimenten van Libet Aspecten: - hersenfunctie - geen unitaire functie Eigen visie 3. Ethiek en persoonlijke persoonlijke verantwoordelijkheid Moraalwetenschappelijke invulling

123 Zijn we overgeleverd aan het brein? Zijn we ons brein? Te begrijpen als reductionisme: Ja: de geest is een hersenfunctie (biologisch monisme), maar nog verder te vertalen in neurobiologische termen Neen: de geest is ‘product’ (quid?) van, maar verschillend van de hersenen (neodualisme of cryptodualisme) Als determinisme: Ja: we zijn gedetermineerd door de hersenen (neuraal determinisme) Neen: - het ‘zelf’ wordt gevormd door de levenservaringen, … milieu tot een ‘ik’, verschillend van het brein (neodualist) - ervaringen worden vastgelegd in dynamische hersennetwerken (reductionist)

124 U was een wel-wil-lend publiek! Dank u.