YPSILON Apeldoorn 8 nov 2008 Richard Bruggeman UMCG www.group-project.nl.

Presentatie over: "YPSILON Apeldoorn 8 nov 2008 Richard Bruggeman UMCG www.group-project.nl."— Transcript van de presentatie:

1 YPSILON Apeldoorn 8 nov 2008 Richard Bruggeman UMCG www.group-project.nl

2 YPSILON Apeldoorn 8 nov 2008 Richard Bruggeman, umcg Namens GROUP Schizofrenie als famliekwaal

3 Schizofrenie als familiekwaal Schizofrenie als familie onderzoek op zoek naar de genen www.group-project.nl

4 GROUP project in the Netherlands UM - Amsterdam - Groningen - Maastricht - Utrecht www.group-project.nl

5 Wie doen er aan mee ? Deelnemers met een psychose –1000 patienten 1052 Groep met verwanten –1000 broers en zusters, 520 +611 = 1131 700 ouders 391 + 536 = 927 Groep met controle mensen –350 controles 655 + –3050 totaal 3764

6 centrale vraagstelling GROUP wie wordt waarom psychotisch wie wordt dat waarom niet wat is de rol van genetische factoren wat is de rol van omgevingsfactoren wat is de interactie: gen en omgeving

7 genetischtweelingbroer 1e graads familie lid 2e graads familie lid omgevingzwangerschaps complicatie (vroeg)ondervoeding in zwangerschap opgroeien in grote stad geboorte in winter ? ? omgevingcannabis; (later)stress; Risicofactoren voor Schizofrenie

8 Average risk of developing schizophrenia, according to relationship to a schizophrenic patient General population Uncle / Aunt Grandchild Child Sibling Non-identical twin Identical twin 0 10 20 30 40 0 10 20 30 40 Lifetime risk (%)

9 Waar te beginnen met DNA? –3.000.000.000 'letters' in het erfelijke materiaal (DNA) –Genen: stukken DNA met instructies voor de vorming van eiwitten –Hoeveelheid gevormd eiwit wordt geregeld door DNA rondom genen –Variaties in het DNA kunnen leiden tot minder gevormd eiwit eiwitten met een afwijkende structuur

10 Hele GENOOM of SNP’s ? Mensen zijn genetisch 99,9% identiek 0,1% van 3 miljard = 3 miljoen variaties Vergelijken van alle variaties is nu financieel haalbaar Binnen GROUP kunnen we nu kijken naar 500.000 variaties, voor een deel van de deelnemers. En we kijken naar specifieke variaties: SNP’s

11 Wat kan je doen met DNA ? Genoom wide association (hele genoom) Kandidaat genen SNP’s en CNV’s –wisselwerking van omgevingsfactoren op genen Farmacogenetica: –effecten van DNA op reactie op medicijnen

12 Genetische organisatie

13 Genetische codering DNA Genetische code Eiwitten

14 Veranderingen in DNA: geeft wel/geen andere eiwitten

15 DNA -> mRNA -> eiwit

16 Verkeerd eiwit leidt tot problemen Functies eiwitten: Receptoren (bijv. D- en 5-HT-receptoren) Enzymen (lever P450-enzymsysteem) Transporters (bijv. 5-HTT, P-gp)

17 Detectie polymorfisme

18 DNA amplificeren (1) …………………………….ATCCAGCCCC GGGAGAACAG CATGTACACC AGCCTCAGTG TTACAGAGTG TGGGTACATC AAGGTGAATG GTGAGCAGAA ACTATAACCT GTTAGTCCTT CTACACCTCA TCTGCTACAA GTTCTGGCTT AGACATGGAT ATTCTTTGTG AAGAAAATAC TTCTTTGAGC TCAACTACGA ACTCCCTAAT GCAATTAAAT GATGACACCA GGCTCTACAG TAATGACTTT AACTCCGGAG AAGCTAACAC TTCTGATGCA TTTAACTGGA CAGTCGACTC TGAAAATCGA ACCAACCTTT CCTGTGAAGG GTGCCTCTCA CCGTCGTGTC TCTCCTTACT TCATCTCCAG GAAAAAAACT GGTCTGCTTT ACTGACAGCC GTAGTGATTA TTCTAACTAT TGCTGGAAAC ATACTCGTCA TCATGGCAGT GTCCCTAGAG AAAAAGCTGC AGAATGCCAC CAACTATTTC CTGATGTCAC TTGCCATAGC TGATATGCTG CTGGGTTTCC TTGTCATGCC CGTGTCCATG TTAACCATCC TGTATGGGTA CCGGTGGCCT CTGCCGAGCA AGCTTTGTGC AGTCTGGATT TACCTGGACG TGCTCTTCTC CACGGCCTCC ATCATGCACC TCTGCGCCAT CTCGCTGGAC CGCTACGTCG CCATCCAGAA TCCCATCCAC CACAGCCGCT TCAACTCCAG AACTAAGGCA TTTCTGAAAA TCATTGCTGT TTGGACCATA TCAGTAGGTA TATCCATGCC AATACCAGTC TTTGGGCTAC AGGACGATTC GAAGGTCTTT AAGGAGGGGA GTTGCTTACT CGCCGATGAT AACTTTGTCC TGATCGGCTC TTTTGTGTCA TTTTTCATTC CCTTAACCAT CATGGTGATC ACCTACTTTC TAACTATCAA GTCACTCCAG AAAGAAGCTA CTTTGTGTGT AAGTGATCTT GGCACACGGG CCAAATTAGC TTCTTTCAGC TTCCTCCCTC AGAGTTCTTT GTCTTCAGAA AAGCTCTTCC AGCGGTCGAT CCATAGGGAG CCAGGGTCCT ACACAGGCAG GAGGACTATG CAGTCCATCA GCAATGAGCA AAAGGCATGC AAGGTGCTGG GCATCGTCTT CTTCCTGTTT GTGGTGATGT GGTGCCCTTT CTTCATCACA AACATCATGG CCGTCATCTG CAAAGAGTCC TGCAATGAGG ATGTCATTGG GGCCCTGCTC AATGTGTTTG TTTGGATCGG TTATCTCTCT TCAGCAGTCA ACCCACTAGT CTACACACTG TTCAACAAGA CCTATAGGTC AGCCTTTTCA CGGTATATTC ATCCAGCCCC GGGAGAACAG CATGTACACC AGCCTCAGTG TTACAGAGTG TGGGTACATC AAGGTGAATG GTGAGCAGAA ACTATAACCT GTTAGTCCTT CTACACCTCA TCTGCTACAA GTTCTGGCTT AGACATGGAT ATTCTTTGTG AAGAAAATAC TTCTTTGAGC TCAACTACGA ACTCCCTAAT GCAATTAAAT GATGACACCA GGCTCTACAG TAATGACTTT AACTCCGGAG AAGCTAACAC TTCTGATGCA TTTAACTGGA CAGTCGACTC TGAAAATCGA ACCAACCTTT CCTGTGAAGG GTGCCTCTCA CCGTCGTGTC TCTCCTTACT TCATCTCCAG GAAAAAAACT GGTCTGCTTT ACTGACAGCC GTAGTGATTA TTCTAACTAT TGCTGGAAAC ATACTCGTCA TCATGGCAGT GTCCCTAGAG AAAAAGCTGC AGAATGCCAC CAACTATTTC CTGATGTCAC TTGCCATAGC TGATATGCTG CTGGGTTTCC TTGTCATGCC CGTGTCCATG TTAACCATCC TGTATGGGTA CCGGTGGCCT CTGCCGAGCA AGCTTTGTGC AGTCTGGATT TACCTGGACG TGCTCTTCTC CACGGCCTCC ATCATGCACC TCTGCGCCAT CTCGCTGGAC CGCTACGTCG CCATCCAGAA TCCCATCCAC CACAGCCGCT TCAACTCCAG AACTAAGGCA TTTCTGAAAA TCATTGCTGT TTGGACCATA TCAGTAGGTA TATCCATGCC AATACCAGTC TTTGGGCTAC AGGACGATTC GAAGGTCTTT AAGGAGGGGA GTTGCTTACT CGCCGATGAT AACTTTGTCC TGATCGGCTC TTTTGTGTCA TTTTTCATTC CCTTAACCAT CATGGTGATC ACCTACTTTC TAACTATCAA GTCACTCCAG AAAGAAGCTA CTTTGTGTGT AAGTGATCTT GGCACACGGG CCAAATTAGC TTCTTTCAGC TTCCTCCCTC AGAGTTCTTT GTCTTCAGAA AAGCTCTTCC AGCGGTCGAT CCATAGGGAG CCAGGGTCCT ACACAGGCAG GAGGACTATG CAGTCCATCA GCAATGAGCA AAAGGCATGC AAGGTGCTGG GCATCGTCTT CTTCCTGTTT GTGGTGATGT GGTGCCCTTT CTTCATCACA AACATCATGG CCGTCATCTG CAAAGAGTCC TGCAATGAGG ATGTCATTGG GGCCCTGCTC AATGTGTTTG TTTGGATCGG TTATCTCTCT TCAGCAGTCA ACCCACTAGT CTACACACTG TTCAACAAGA CCTATAGGTC AGCCTTTTCA CGGTATATTC ATCCAGCCCC GGGAGAACAG CATGTACACC AGCCTCAGTG TTACAGAGTG TGGGTACATC AAGGTGAATG GTGAGCAGAA ACTATAACCT GTTAGTCCTT CTACACCTCA TCTGCTACAA GTTCTGGCTT AGACATGGAT ATTCTTTGTG AAGAAAATAC TTCTTTGAGC TCAACTACGA ACTCCCTAAT GCAATTAAAT GATGACACCA GGCTCTACAG TAATGACTTT AACTCCGGAG AAGCTAACAC TTCTGATGCA TTTAACTGGA CAGTCGACTC TGAAAATCGA ACCAACCTTT CCTGTGAAGG GTGCCTCTCA CCGTCGTGTC TCTCCTTACT TCATCTCCAG GAAAAAAACT GGTCTGCTTT ACTGACAGCC GTAGTGATTA TTCTAACTAT TGCTGGAAAC ATACTCGTCA TCATGGCAGT GTCCCTAGAG AAAAAGCTGC AGAATGCCAC CAACTATTTC CTGATGTCAC TTGCCATAGC TGATATGCTG CTGGGTTTCC TTGTCATGCC CGTGTCCATG TTAACCATCC TGTATGGGTA CCGGTGGCCT CTGCCGAGCA AGCTTTGTGC AGTCTGGATT TACCTGGACG TGCTCTTCTC CACGGCCTCC ATCATGCACC TCTGCGCCAT CTCGCTGGAC CGCTACGTCG CCATCCAGAA TCCCATCCAC CACAGCCGCT TCAACTCCAG AACTAAGGCA TTTCTGAAAA TCATTGCTGT TTGGACCATA TCAGTAGGTA TATCCATGCC AATACCAGTC TTTGGGCTAC AGGACGATTC GAAGGTCTTT AAGGAGGGGA GTTGCTTACT CGCCGATGAT AACTTTGTCC TGATCGGCTC TTTTGTGTCA TTTTTCATTC CCTTAACCAT CATGGTGATC ACCTACTTTC TAACTATCAA GTCACTCCAG AAAGAAGCTA CTTTGTGTGT ……………………….

19 DNA amplificeren (1) …………………………….ATCCAGCCCC GGGAGAACAG CATGTACACC AGCCTCAGTG TTACAGAGTG TGGGTACATC AAGGTGAATG GTGAGCAGAA ACTATAACCT GTTAGTCCTT CTACACCTCA TCTGCTACAA GTTCTGGCTT AGACATGGAT ATTCTTTGTG AAGAAAATAC TTCTTTGAGC TCAACTACGA ACTCCCTAAT GCAATTAAAT GATGACACCA GGCTCTACAG TAATGACTTT AACTCCGGAG AAGCTAACAC TTCTGATGCA TTTAACTGGA CAGTCGACTC TGAAAATCGA ACCAACCTTT CCTGTGAAGG GTGCCTCTCA CCGTCGTGTC TCTCCTTACT TCATCTCCAG GAAAAAAACT GGTCTGCTTT ACTGACAGCC GTAGTGATTA TTCTAACTAT TGCTGGAAAC ATACTCGTCA TCATGGCAGT GTCCCTAGAG AAAAAGCTGC AGAATGCCAC CAACTATTTC CTGATGTCAC TTGCCATAGC TGATATGCTG CTGGGTTTCC TTGTCATGCC CGTGTCCATG TTAACCATCC TGTATGGGTA CCGGTGGCCT CTGCCGAGCA AGCTTTGTGC AGTCTGGATT TACCTGGACG TGCTCTTCTC CACGGCCTCC ATCATGCACC TCTGCGCCAT CTCGCTGGAC CGCTACGTCG CCATCCAGAA TCCCATCCAC CACAGCCGCT TCAACTCCAG AACTAAGGCA TTTCTGAAAA TCATTGCTGT TTGGACCATA TCAGTAGGTA TATCCATGCC AATACCAGTC TTTGGGCTAC AGGACGATTC GAAGGTCTTT AAGGAGGGGA GTTGCTTACT CGCCGATGAT AACTTTGTCC TGATCGGCTC TTTTGTGTCA TTTTTCATTC CCTTAACCAT CATGGTGATC ACCTACTTTC TAACTATCAA GTCACTCCAG AAAGAAGCTA CTTTGTGTGT AAGTGATCTT GGCACACGGG CCAAATTAGC TTCTTTCAGC TTCCTCCCTC AGAGTTCTTT GTCTTCAGAA AAGCTCTTCC AGCGGTCGAT CCATAGGGAG CCAGGGTCCT ACACAGGCAG GAGGACTATG CAGTCCATCA GCAATGAGCA AAAGGCATGC AAGGTGCTGG GCATCGTCTT CTTCCTGTTT GTGGTGATGT GGTGCCCTTT CTTCATCACA AACATCATGG CCGTCATCTG CAAAGAGTCC TGCAATGAGG ATGTCATTGG GGCCCTGCTC AATGTGTTTG TTTGGATCGG TTATCTCTCT TCAGCAGTCA ACCCACTAGT CTACACACTG TTCAACAAGA CCTATAGGTC AGCCTTTTCA CGGTATATTC ATCCAGCCCC GGGAGAACAG CATGTACACC AGCCTCAGTG TTACAGAGTG TGGGTACATC AAGGTGAATG GTGAGCAGAA ACTATAACCT GTTAGTCCTT CTACACCTCA TCTGCTACAA GTTCTGGCTT AGACATGGAT ATTCTTTGTG AAGAAAATAC TTCTTTGAGC TCAACTACGA ACTCCCTAAT GCAATTAAAT GATGACACCA GGCTCTACAG TAATGACTTT AACTCCGGAG AAGCTAACAC TTCTGATGCA TTTAACTGGA CAGTCGACTC TGAAAATCGA ACCAACCTTT CCTGTGAAGG GTGCCTCTCA CCGTCGTGTC TCTCCTTACT TCATCTCCAG GAAAAAAACT GGTCTGCTTT ACTGACAGCC GTAGTGATTA TTCTAACTAT TGCTGGAAAC ATACTCGTCA TCATGGCAGT GTCCCTAGAG AAAAAGCTGC AGAATGCCAC CAACTATTTC CTGATGTCAC TTGCCATAGC TGATATGCTG CTGGGTTTCC TTGTCATGCC CGTGTCCATG TTAACCATCC TGTATGGGTA CCGGTGGCCT CTGCCGAGCA AGCTTTGTGC AGTCTGGATT TACCTGGACG TGCTCTTCTC CACGGCCTCC ATCATGCACC TCTGCGCCAT CTCGCTGGAC CGCTACGTCG CCATCCAGAA TCCCATCCAC CACAGCCGCT TCAACTCCAG AACTAAGGCA TTTCTGAAAA TCATTGCTGT TTGGACCATA TCAGTAGGTA TATCCATGCC AATACCAGTC TTTGGGCTAC AGGACGATTC GAAGGTCTTT AAGGAGGGGA GTTGCTTACT CGCCGATGAT AACTTTGTCC TGATCGGCTC TTTTGTGTCA TTTTTCATTC CCTTAACCAT CATGGTGATC ACCTACTTTC TAACTATCAA GTCACTCCAG AAAGAAGCTA CTTTGTGTGT AAGTGATCTT GGCACACGGG CCAAATTAGC TTCTTTCAGC TTCCTCCCTC AGAGTTCTTT GTCTTCAGAA AAGCTCTTCC AGCGGTCGAT CCATAGGGAG CCAGGGTCCT ACACAGGCAG GAGGACTATG CAGTCCATCA GCAATGAGCA AAAGGCATGC AAGGTGCTGG GCATCGTCTT CTTCCTGTTT GTGGTGATGT GGTGCCCTTT CTTCATCACA AACATCATGG CCGTCATCTG CAAAGAGTCC TGCAATGAGG ATGTCATTGG GGCCCTGCTC AATGTGTTTG TTTGGATCGG TTATCTCTCT TCAGCAGTCA ACCCACTAGT CTACACACTG TTCAACAAGA CCTATAGGTC AGCCTTTTCA CGGTATATTC ATCCAGCCCC GGGAGAACAG CATGTACACC AGCCTCAGTG TTACAGAGTG TGGGTACATC AAGGTGAATG GTGAGCAGAA ACTATAACCT GTTAGTCCTT CTACACCTCA TCTGCTACAA GTTCTGGCTT AGACATGGAT ATTCTTTGTG AAGAAAATAC TTCTTTGAGC TCAACTACGA ACTCCCTAAT GCAATTAAAT GATGACACCA GGCTCTACAG TAATGACTTT AACTCCGGAG AAGCTAACAC TTCTGATGCA TTTAACTGGA CAGTCGACTC TGAAAATCGA ACCAACCTTT CCTGTGAAGG GTGCCTCTCA CCGTCGTGTC TCTCCTTACT TCATCTCCAG GAAAAAAACT GGTCTGCTTT ACTGACAGCC GTAGTGATTA TTCTAACTAT TGCTGGAAAC ATACTCGTCA TCATGGCAGT GTCCCTAGAG AAAAAGCTGC AGAATGCCAC CAACTATTTC CTGATGTCAC TTGCCATAGC TGATATGCTG CTGGGTTTCC TTGTCATGCC CGTGTCCATG TTAACCATCC TGTATGGGTA CCGGTGGCCT CTGCCGAGCA AGCTTTGTGC AGTCTGGATT TACCTGGACG TGCTCTTCTC CACGGCCTCC ATCATGCACC TCTGCGCCAT CTCGCTGGAC CGCTACGTCG CCATCCAGAA TCCCATCCAC CACAGCCGCT TCAACTCCAG AACTAAGGCA TTTCTGAAAA TCATTGCTGT TTGGACCATA TCAGTAGGTA TATCCATGCC AATACCAGTC TTTGGGCTAC AGGACGATTC GAAGGTCTTT AAGGAGGGGA GTTGCTTACT CGCCGATGAT AACTTTGTCC TGATCGGCTC TTTTGTGTCA TTTTTCATTC CCTTAACCAT CATGGTGATC ACCTACTTTC TAACTATCAA GTCACTCCAG AAAGAAGCTA CTTTGTGTGT ……………………….

20 2002: een IJslands gen Neuregulin 1 (NRG1) –Chromosoom 8 –Replicatie in o.a. Schotland, UK, China (2x), Ierland ‘Knock-out’ muizen vertonen kenmerken van schizofrenie Functie –Regulatie van neuroreceptoren (o.a. glutamaat) –Glia groei factor, myelineproductie

21 Andere goede kandidaten Dysbindin (DTNBP1) G72 (DAOA) DISC1 RGS4 O.a. COMT, PRODH, ZDHHC8, PPP3CC, CHRNA7: positieve studies, nog niet voldoende overtuigend

22 'Whole-genome' analyses Doorzoek het gehele DNA op met schizofrenie geassocieerde variaties Geen a priori aannames over functie

23 Stefansson HStefansson H, Rujescu D, Cichon S, Pietiläinen OP, Ingason A, Steinberg S, Fossdal R, Sigurdsson E, Sigmundsson T, Buizer-Voskamp JE, Hansen T, Jakobsen KD, Muglia P, Francks C, Matthews PM, Gylfason A, Halldorsson BV, Gudbjartsson D, Thorgeirsson TE, Sigurdsson A, Jonasdottir A, Jonasdottir A, Bjornsson A, Mattiasdottir S, Blondal T, Haraldsson M, Magnusdottir BB, Giegling I, Möller HJ, Hartmann A, Shianna KV, Ge D, Need AC, Crombie C, Fraser G, Walker N, Lonnqvist J, Suvisaari J, Tuulio-Henriksson A, Paunio T, Toulopoulou T, Bramon E, Di Forti M, Murray R, Ruggeri M, Vassos E, Tosato S, Walshe M, Li T, Vasilescu C, Mühleisen TW, Wang AG, Ullum H, Djurovic S, Melle I, Olesen J, Kiemeney LA, Franke B, Sabatti C, Freimer NB, Gulcher JR, Thorsteinsdottir U, Kong A, Andreassen OA, Ophoff RA, Georgi A, Rietschel M, Werge T, Petursson H, Goldstein DB, Nöthen MM, Peltonen L, Collier DA, St Clair D, Stefansson K, Kahn RS, Linszen DH, van Os J, Wiersma D, Bruggeman R, Cahn W, de Haan L, Krabbendam L, Myin-Germeys I; Genetic Risk and Outcome in Psychosis (GROUP).Rujescu DCichon SPietiläinen OPIngason ASteinberg SFossdal RSigurdsson ESigmundsson TBuizer-Voskamp JEHansen TJakobsen KDMuglia PFrancks CMatthews PM Gylfason AHalldorsson BVGudbjartsson DThorgeirsson TESigurdsson AJonasdottir A Bjornsson AMattiasdottir SBlondal THaraldsson MMagnusdottir BBGiegling I Möller HJHartmann AShianna KVGe DNeed ACCrombie CFraser GWalker NLonnqvist J Suvisaari JTuulio-Henriksson APaunio TToulopoulou TBramon EDi Forti MMurray RRuggeri MVassos ETosato SWalshe MLi TVasilescu CMühleisen TWWang AGUllum HDjurovic S Melle IOlesen JKiemeney LAFranke BSabatti CFreimer NBGulcher JRThorsteinsdottir U Kong AAndreassen OAOphoff RAGeorgi ARietschel MWerge TPetursson HGoldstein DB Nöthen MMPeltonen LCollier DASt Clair DStefansson KKahn RSLinszen DHvan Os J Wiersma DBruggeman RCahn Wde Haan LKrabbendam LMyin-Germeys IGenetic Risk and Outcome in Psychosis (GROUP) Large recurrent microdeletions associated with schizophrenia. Nature. 2008 Sep 11;455(7210):232-6 The 66 de novo CNVs identified were tested for association in a sample of 1,433 schizophrenia cases and 33,250 controls. Three deletions at 1q21.1, 15q11.2 and 15q13.3 showing nominal association with schizophrenia in the first sample (phase I) were followed up in a second sample of 3,285 cases and 7,951 controls (phase II). All three deletions significantly associate with schizophrenia and related psychoses in the combined sample

24 Hoever zijn we? Genetische verscheidenheid (heterogeniteit) Geen varianten gevonden met duidelijke oorzakelijke factoren erbij. Variaties verhogen risico slechts 1,5 - 2x –immigratie en cannabis hebben een hoger risico Veruit de meeste erfelijke factoren zijn nog onbekend

25 desorga- nisatie wanen & hallucinaties stemming negatieve symptomen Schizofrenie als heterogene aandoening

26 gen (systeem) 1 gen (systeem) 3 gen (systeem) 2 omge- ving Elk symptoom zijn eigen gen?

27 Craddock, O’Donovan and Owen, Schizophrenia Bulletin, 2006

28 Tussen Genotype en Fenotype ligt: Endofenotype OUTPUT symptomen SOFTWARE emotie/cognitie HARDWARE hersenen dopamine DESIGN genetica

29 COMT als voorbeeld: van gen – omgeving- interactie genotype endofenotype fenotype omgeving

30 Van gen direct naar psychose, COMT te zwak effect Genotype = COMT endofenotype Fenotype = Psychose omgeving

31 Cannabis x COMT: kans op psychose 3 Figure 1. invloed van cannabis gebruik in de adolescentie op het krijgen van psychosen op volwassen leeftijd wordt gemodereerd door COMT-enzym activiteit. (A)Percentage mensen met schizofrenie op 26 jarige leeftijd. (B) Means (and standard errors) 26-jaar self-report van of symptomen van psychose (hallucinaties en wanen). In adolescentie wel cannabis gerbuik : zwart; geen cannabis gerbuik : grijs

32 Copyright restrictions may apply. Henquet, C. et al. Schizophr Bull 2008 34:1111-1121; doi:10.1093/schbul/sbn108 Cannabis in jeugd verhoogt het risico op schizofreniforme stoornisop 26 jarige leeftijd, Maar alleen bij mensen met 1 of 2 COMT Val158Met Val Alleles

33 conclusie Er zijn genen gevonden, maar ze hebben maar een klein effect !! Er blijken in het hele genoom ook dingen aan de hand te zijn… Het gaat om een wisselwerking tussen genen en omgevingsfactoren Er zijn nog veel vragen………

34 www.group-project.nl Voor info kijk op de website

35 Verzamelen en 1e Meting 20032004200520062007200820092010201120122013 Follow-up na 3 jaar start einde Follow-up na 6 jaar 4 Cohorten - Mensen met psychosen (1000) - broer of zuster(1000) - Ouder paren(350) - controles(350) Eindrapporten en vervolgstudies Analysis en eerste rapporten Onderzoeks schema Group studie

36 2e meting start februari 2008 Zelfde schalen herhalen Bloedafname voor DNA, RNA, Eiwit Ook somatische screening (phamous) NEMO studie –(neurale basis van emoties bij schizofrenie. patienten en broers en zusters; zie folders)