1 Maatregelen ter invulling van de Dordtse energiebesparings- en duurzaamheidsdoelstelling 2015 12 april 2011 HVC CQteam.

Presentatie over: "1 Maatregelen ter invulling van de Dordtse energiebesparings- en duurzaamheidsdoelstelling 2015 12 april 2011 HVC CQteam."— Transcript van de presentatie:

1 1 Maatregelen ter invulling van de Dordtse energiebesparings- en duurzaamheidsdoelstelling 2015 12 april 2011 HVC CQteam

2 2 Inhoudsopgave Pag Inleiding 3 Doelstelling 4 Beschrijving van maatregelen Energiebesparing 5 Duurzame energieproductie11 Pakketten van maatregelen 19

3 3 Inleiding In 2009 heeft het HVC CQteam voor de gemeente Dordrecht het Masterplan Duurzame Energie Dordrecht opgesteld met een overzicht van het energiegebruik en het potentieel voor duurzame energie in Dordrecht. Mede op basis hiervan heeft de gemeente Dordrecht voor 2015 de doelstelling geformuleerd om in 2015 11% energiebesparing t.o.v. 2009 en 3% duurzame energie opwekking te realiseren. De gemeente heeft al diverse maatregelen geïdentificeerd om deze doelstelling te bereiken. Deze notitie geeft een beknopt overzicht van de mate waarin deze maatregelen kunnen bijdragen aan het bereiken van de doelstelling. Op basis van de notitie wil de gemeente een keuze maken welke maatregelen men kiest om de ambities te realiseren. Sommige maatregelen zijn lopend en andere maatregelen zijn nieuw. Vervolgens vindt op onderdelen verdere uitwerking plaats in een uitvoeringsplan. Leeswijzer Deze notitie bestaat uit drie onderdelen. Allereerst wordt ingegaan op de doelstelling, zoals Dordrecht die heeft geformuleerd. Het gaat daarbij zowel om de scope als de vertaling van de doelstelling in concrete energiemaatregelen en energiehoeveelheden. Vervolgens worden de geïdentificeerde maatregelen voor energiebesparing en duurzame energie opwekking beschreven, gekwantificeerd en is aangegeven wat de rol van de gemeente en eventuele andere partijen bij de daadwerkelijke realisatie is. In het laatste onderdeel van deze notitie is uit de maatregelen voor energiebesparing en duurzame energie een tweetal pakketten samengesteld. Voor ieder pakket geldt dat met succesvolle realisatie van die selectie van maatregelen de Dordtse doelstelling voor 2015 bereikt wordt.

4 4 Doelstelling De doelstelling voor 2015 s om te komen tot 11% energiebesparing t.o.v. 2009 en 3% extra duurzame energie opwekking. Het vertrekpunt voor de doelstelling is 2009. Het totale energieverbruik in Dordrecht was toen 16,8 PJ. Op een belangrijk deel van deze vraag heeft Dordrecht echter weinig tot geen grip, zoals de transportbrandstoffen (8,3 PJ/j), oliederivaten (1,7 PJ/j) en het aardgasgebruik industrie voor processen (2,4 PJ/j. Daarom is voor de doelstelling het energiegebruik exclusief deze verbruiken (geel gearceerd in de tabel) als referentie gehanteerd: 4,4 PJ/jaar. In 2009 bedroeg de opwekking duurzame energie in de gemeente Dordrecht circa 0,14 PJ. De doelstelling bestaat uit 2 onderdelen: 3% extra opwekking duurzame energie in 2015: 3% van 4,4 PJ= 0,132 PJ= 132 TJ daarmee komt het totaal aan opwekking van duurzame energie in 2015 op 272 TJ/j. 11% energiebesparing in 2015: 11% van 4,4 PJ = 0,484 PJ= 484 TJ De totale opgave bedraagt dus 616 TJ.

5 5 ENERGIEBESPARING

6 6 Energiebesparing corporatiewoningen In Dordrecht is ongeveer de helft van het aantal woningen eigendom van woningcorporaties, d.w.z. ca. 25.000 woningen. Met de woningcorporaties is in de PALT-afspraken voor bestaande corporatiewoningen een doelstelling vastgelegd van minimaal 2% energiebesparing per jaar. Voor een groot deel zal dit ingevuld worden door het gebruik van restwarmte van de afvalcentrale van HVC. De gemaakte afspraken omvatten een energiebesparing op het gasverbruik van de bestaande huurwoningen en aansluiting op restwarmte (zie volgende pagina). Wie doet wat? - Gemeente: handhaving van energiebesparingsdoelstelling (CO 2 - reductie) van 2% per jaar in PALT afspraken met woningcorporaties - Woningcorporaties: aansluiting van woningen op restwarmte (zie volgende pagina), toepassen maatregelen zoals spouwisolatie en HR++glas Indien van de afgesproken energiebesparing uit de PALT-afspraken bij bestaande woningen jaarlijks 1% wordt gehaald door toepassen van energiebesparende maatregelen leidt dit tot de volgende besparing:

7 7 Energiebesparing woningen: restwarmtelevering De mogelijkheid van toepassen van restwarmte op het bestaande bedrijventerrein Dordtse Kil I en II en Amstelwijck- West wordt onderzocht. Aansluiting van 80-100 afnemers met een totaal verbruik per jaar van ongeveer 180 TJ leidt tot een verwachte besparing van 55% van 180 TJ = bijna 100 TJ/jaar. (NB Een eerste verkennend onderzoek geeft aan dat door een aantal factoren niet zo maar van een haalbare businesscase kan worden gesproken. Om het bedrijventerrein aan te sluiten zal het warmtenet zwaarder moeten worden aangelegd dan gepland. Ook zijn er extra kosten om bestaande installaties om te bouwen. De onrendabele top wordt voorlopig geraamd op circa € 4 miljoen). Wie doet wat? - Gemeente: * aansluitplicht op warmte in bouwverordening bij bouwaanvragen (gerealiseerd) * restwarmte is onderdeel van PALT-afspraken met de woningcorporaties (gerealiseerd) * aansluiting op restwarmte meenemen in ontwikkelingsafspraken met projectontwikkelaars (lopend) * vergunningen tracé kabels en leidingen (lopend) * overeenkomst met HVC over publieke belangen (lopend) - HVC: * voorbereiden, realiseren en exploiteren van warmtenet en warmtelevering - Gemeente, Provincie Zuid-Holland, Omgevingsdienst en HVC i.s.m. aantal bedrijven Dordtse Kil: * onderzoek haalbaarheid uitbreiding geplande warmtenet t/m bedrijventerrein Dordtse Kil HVC streeft er samen met de woningcorporaties en andere betrokkenen naar om ongeveer 6.000 woningen aan te sluiten op een door HVC aan te leggen warmtenet gevoed door de restwarmte van de afvalcentrale. De gemeente Dordrecht geeft medewerking aan dit marktinitiatief. Niet alleen nieuwbouwwoningen maar ook bestaande woningen (bij ketelvervanging) worden aangesloten op dit warmtenet. Warmtelevering aan in totaal circa 6.000 woningen van de woningcorporaties leidt in 2015 tot een besparing van circa 150 TJ/jaar. Ook locaties zoals Kunstmin, Energiehuis, de Watertorenlocatie en Woon- en zorgcentrum De Merwelanden kunnen worden aangesloten op het warmtenet.

8 8 Energiebesparing particuliere woningen In gemeente Dordrecht staan er 50.000 woningen, waarvan de helft particulier. De gemeente werkt samen met HVC een aanpak uit om tot energiebesparing te komen bij bestaande particuliere woningen. Het gaat daarbij om de inzet van een combinatie van instrumenten. Eén van de projecten is Energie op maat (EOM): waarbij het Leerwerkbedrijf “Energie op Maat” wordt ingezet om bij particulieren te komen tot een verlaging van het energiegebruik. Dit gebeurt door gedrags- advies en het leveren van energiebesparende materialen. (n.b.: EOM is in afronding). Een evaluatie moet uitwijzen of de verwachte energiebesparing bereikt is. In samenwerking met vaak lokale marktpartijen kunnen burgers een energieadvies en offerte voor geadviseerde maatregelen ontvangen. Veel voorkomende maatregelen zijn o.a. zonneboiler, spouwisolatie en HR++ glas. Maar ook zonne- panelen, ventilatie, etc. Het toepassen van gemiddeld 2 maatregelen levert 2 stappen in de energielabeling op, dus bijv. Van label E naar label C door toepassen van zowel spouwisolatie als HR++glas. (De investering per woning om 2 labels energiezuiniger te worden is ongeveer € 3.500 - € 5.000 (uiteraard afhankelijk van soort woning en soort maatregel; zie blz. 6). Wie doet wat? – Gemeente: Ontwikkelen aanpak particuliere woningbezitters tot energiebesparing. Een actieve rol van de gemeenten betekent bijvoorbeeld het bekostigen van een energie-onderzoek. – Particulier: investering in energiebesparende maatregelen (deels gestimuleerd door gemeente) De mogelijkheden tot energiebesparing bij particuliere woningen kunnen als volgt worden gekwantificeerd:

9 9 Energiebesparing bij bedrijven Wat betreft energiebesparing bij bedrijven heeft de gemeente als vergunningverlener en handhaver in het kader van de Wet milieubeheer een rol: energie is een regulier onderdeel van de vergunning. Daarbij wordt prioriteit gegeven aan de volgende groepen: – ‘Energie’ opnemen bij nieuwe vergunningen en revisievergunningen en inhaalslag bij reeds verleende vergunningen (status: gestart) bij bedrijven die vallen onder gemeentelijk bevoegd gezag en die niet deelnemen aan CO 2 -emissiehandel. – A.h.v. bedrijfsbezoeken en landelijke branchegerichte maatregelenlijsten worden plannen van aanpak afgesproken. Met name uit de sector ‘Handel, Industrie en Overheid’: de supermakten, horeca/sport en recreatie, zorginstellingen en kantoren. De branchekeuze is gebaseerd op landelijk onderzoek en ervaringen. (status: zorginstellingen opgestart, andere branches nog te starten). De precieze invulling wordt i.o.m. de Omgevingsdienst Zuid-Holland Zuid vastgesteld. De totale target is 2,5% van 1,1 PJ/jaar. Daarvan is de helft toerekenbaar aan specifieke inspanningen van de gemeente. (Jaarlijks kost de genoemde inzet van de Omgevingsdienst Zuid-Holland Zuid de gemeente circa € 34.000). Wie doet wat? - Bedrijven: nakomen afspraken energiebesparing in kader van MJA - Gemeente: * energiebesparing meenemen bij vergunningverlening, meldingen en handhaving in kader Wm * in overleg met Omgevingsdienst Zuid-Holland Zuid specifieke invulling vaststellen.

10 10 Stoomlevering HVC aan DuPont HVC en DuPont hebben een intentieverklaring gesloten waarin is vastgelegd dat HVC de bij het verbranden van afval opgewekte stoom gaat leveren aan Dupont. DuPont gebruikt stoom (nu door inzet van gasturbines) om haar processen te verwarmen. Met de levering van de stoom kan DuPont het gebruik van fossiele brandstoffen fors verminderen. De stoomlevering van afvalcentrale HVC aan DuPont leidt tot een energiebesparing van ca. 210 TJ/jaar Stand van zaken: verwachting tweede kwartaal 2011 definitieve afspraken met DuPont in contractvorm vastgelegd en finale ‘go’-besluit voor stoomleiding. De planning is dat eind 2012 de noodzakelijke pijpleiding van 770 meter is gerealiseerd. (Ordegrootte investering voor de stoomleiding is circa € 6 miljoen) Wie doet wat? -HVC, DuPont: realisering stoomlevering HVC aan DuPont -Gemeente: * positieve grondhouding, in communicatie met DuPont positief reageren. * eventuele vergunning i.v.m. realisering pijpleiding - Provincie Zuid-Holland: mogelijk aanpassing vergunning DuPont De mogelijkheid van energiebesparing bij de industrie door levering van stoom van de afvalcentrale van HVC aan DuPont als volgt te kwantificeren:

11 11 DUURZAME ENERGIE PRODUCTIE

12 12 Wind op land (1) In de Nota Wervelender heeft de provincie Zuid-Holland als doel voor windenergie aangegeven te streven naar een opgesteld vermogen van totaal 350 MW in 2015 oplopend naar 720 MW in 2020. Voor ‘wind op land’ heeft de provincie vastgelegd op welke locaties windturbines gewenst zijn, op welke locaties nadere studie nodig is en waar het uitgesloten is om windturbines te plaatsen. Voor de gemeente Dordrecht staat in de Nota Wervelender een taakstelling voor het plaatsen van 10 MW aan windenergie op wenslocatie 53, bedrijfsterrein Dordtse Kil. Andere mogelijke locaties zijn: * Verlengde lijnopstelling Dordtse Kil * Studielocatie: ten oosten A16 en zuiden Wieldrechtse Zeedijk * Studielocatie Merwedehaven in lijn met de Transformatievisie Merwedezone (studielocatie 47-5; totaal locatie 47: 12 MW)) (o.a. omgeving Crayestein-West, rioolwaterzuivering Hollandse Delta) Op Dordtse Kil IV wordt in de planvorming meegenomen de realisatie van 4 windturbines door Kilwind. Uitgangspunt hierbij is het plaatsen van 4 windmolens met tiphoogte 120 meter met een totaal vermogen van 9 MW. Varianten voor ‘wind op land’: 1.Realisering plannen Kilwind: 4 windturbines conform uitgewerkte plannen Kilwind op locatie Dordtse Kil IV met een totaal vermogen van 9 MW 2.Uitbreiding energie uit wind door plaatsing van 3 extra windturbines op één of meer van de alternatieve locaties: extra 7,5 MW

13 13 Wind op land (2) De varianten voor ‘wind op land’ zijn als volgt te kwantificeren. Wie doet wat ? - Provincie Zuid-Holland: de Provincie heeft de bevoegdheid de gemeente een aanwijzing te geven tot plaatsing van windturbines op basis van het vastgestelde provinciale beleid m.b.t. windenergie. -Gemeente: * taak op het gebied van ruimtelijke ordening, zoals wijziging bestemmingsplan en in vergunningentraject * nader onderzoek van de alternatieven * creëren van draagvlak binnen de gemeente en bij bedrijven en bewoners * als randvoorwaarde stellen: elektriciteitslevering aan bewoners en bedrijven -Kilwind BV: realisatie en exploitatie windturbines Dordtse Kil IV -HVC: onderzoek investeringskansen voor extra windturbines; creëren van draagvlak bij bewoners (Orde grootte investering in één windturbine op land van 2,5 MW is circa € 3,3 miljoen)

14 14 Wind op zee Als aandeelhouder van HVC participeert gemeente Dordrecht ook in ‘wind op zee’: HVC heeft een aandeel in het windpark Borkum (in Waddenzee Duitsland) van 13 MW (van de totaal 200 MW); dit is eventueel nog uit te breiden met een aandeel in een tweede uitbreiding van dit windpark (ook totaal 200 MW); daarnaast heeft HVC een aandeel van 15% (= 90 MW) in het windpark Bard (van de totaal 600 MW) (locatie in Waddenzee boven Schiermonnikoog). Naar rato van de aandelen van gemeente Dordrecht in HVC komt een deel van deze duurzame energieproductie ten goede aan de gemeente. Gemeente Dordrecht kan ook zelf investeren in 1 of meer turbines op zee via de HVC optie tot uitbreiding in de genoemde windparken. De mogelijkheden voor ‘wind op zee’ zijn als volgt te kwantificeren: Wie doet wat ? – Gemeente: onderzoeken mogelijke participatie in wind op zee – HVC: realisatie van windmolenparken voor aandeelhouders; organiseren van investering in een extra windmolen voor de gemeente Dordrecht (De investering per molen van 5 MW is totaal ongeveer € 18,5 miljoen; afhankelijk.van de financiering door de bank zal de eigen investering van de gemeente minimaal ca. € 5 miljoen bedragen)

15 15 Urban wind turbines Voor de opwekking van windenergie bestaan ook kleine, zogenaamde urban windturbines. De ervaringen hiermee laten zeer uiteenlopende resultaten zien qua investering en opbrengsten. De conclusie is dat het plaatsen van een dergelijke kleine windmolen meer vanuit het oogpunt van duurzaamheidsimago moet worden beschouwd, dan dat het werkelijk bijdraagt in de opwekking van duurzame energie. Conclusie: Ontwikkelingen urban windturbines blijven volgen; overweging turbines plaatsen op eigen daken gemeente alleen bij een terugverdientijd van maximaal 15 jaar. In Zeeland worden sinds 2007 in een testveld diverse kleine windturbines al een aantal jaren getoetst: de opbrengst varieert tussen 600 kWh/jaar tot 2.500 kWh/jaar. De aanschafprijs incl. BTW van een complete figuratie (generator, mast, fundering, omvormer, bekabeling en installatie loopt uiteen van € 4.500 tot € 30.000. Efficiency kleine windturbines gemiddeld 30% (grote windturbines ca. 59%).

16 16 Zonnepanelen op gemeentelijke gebouwen/grond Zonnepanelen (PV-panelen) hebben nu nog (zonder subsidie) een lange terugverdientijd. De techniek en markt van PV-panelen is echter volop in beweging. De verwachting is dat de kostprijs van zonnestroom zal gaan dalen en dat de energieprijzen zullen stijgen. Met de nieuwe SDE+ regeling is in 2011 beperkt subsidie mogelijk voor zonnepanelen (alleen grootschalig). Zonneweiden Gemeente Dordrecht heeft de mogelijkheid om op de locatie van voormalige stortplaats Crayestein-West (2,5 ha) nu deze definitief is afgedekt een zonneweide van effectief ca. 10.000 m 2 zonnepaneel te realiseren. (Ordegrootte investering circa € 3.100.000). Een andere mogelijkheid is het plaatsen van zonnepanelen op openbare gebouwen (bijv. dak gemeentehuis) met monitor die de elektriciteitproductie en CO 2 -besparing weergeeft. (stel 300 m 2 : ordegrootte investering circa € 105.000) Op locatie Leerpark is de plaatsing van 700 m 2 zonnepaneel in voorbereiding. (Ordegrootte investering circa € 250.000) Wie doet wat? -Gemeente: * gemeente stelt locatie Crayestein-West beschikbaar voor realisering zonneweide; *gemeente stelt daken eigen gebouwen beschikbaar bij terugverdientijd van 15 jaar of korter; * gemeente gaat op zoek naar marktpartijen die willen investeren -HVC: * onderzoek mogelijkheden te investeren en mogelijke financiële constructie m.b.t. Crayestein- West en gemeentelijke daken (break even point 15 jaar); * onderzoek subsidiemogelijkheden SDE+ De mogelijkheden voor zonne-energie zijn als volgt te kwantificeren:

17 17 Energie uit biomassa (1) Duurzame energieproductie uit biomassastromen zoals afvalhout is mogelijk door verbranding in een zogenaamde bio-energiecentrale waarbij elektriciteit en warmte wordt geproduceerd. In de gemeente Dordrecht komt jaarlijks een hoeveelheid van circa 25.000 ton biomassa vrij in de vorm van B-hout uit huishoudens (5.500 ton), als sloop- en bouwafval ( 9.800 ton) en in de vorm van resthout, zaagsel en pellets (8.400 ton). Een deel van dit potentieel vindt al de weg naar een bioenergie- centrale. De gemeentelijke organisatie zelf produceert jaarlijks een hoeveelheid van ca. 6.000 ton aan houtsnippers, snoeihout en groenafval. Op basis van een aanbesteding in 2010 wordt hiervan een beperkt deel (600 ton) verwerkt in een bio-energiecentrale, het overige deel (5.500 ton) wordt gecomposteerd in een groencompostering. Vanuit de huishoudens uit gemeente Dordrecht is in 2010 een hoeveelheid van 2.500 ton B-hout (ingezameld bij de milieustraat en oproepservice) en verwerkt in een bio-energiecentrale. Verder wordt in de gemeente Dordrecht bij huishoudens jaarlijks circa 6.100 ton GFT gescheiden ingezameld. Het GFT wordt nu nog door HVC gecomposteerd. HVC is voornemens het GFT in de nabije toekomst te gaan vergisten in een van haar vergistings- installaties waarbij groen gas wordt geproduceerd. De mogelijkheden voor opwekking energie uit biomassa zijn als volgt te kwantificeren:

18 18 Energie uit biomassa (2) Wie doet wat? -Gemeente: * Bij toekomstige aanbesteding biomassa gemeentelijke organisatie maximaal inzetten op energie-opwekking * onderzoek naar biomassastromen waar gemeente grip op heeft * taak in ruimtelijke ordening en vergunningtraject bij mogelijke realisering bio-energiecentrale in gemeente Dordrecht * stimuleren burgers gescheiden inzameling GFT door voorlichting i.s.m. HVC - HVC: * verwerven van input biomassastromen uit bedrijven (bouw- en sloopsector) * zorg dragen voor vergisting van het door gemeente Dordrecht aangeboden GFT voor 2015

19 19 PAKKETTEN VAN MAATREGELEN OM DE DOELSTELLING TE BEREIKEN

20 20 Pakketten van maatregelen (1) De gemeente heeft de volgende maatregelen geïdentificeerd om invulling te geven aan de energieambities: Energiebesparing Energiebesparing bestaande bouw woningbouwcorporaties Particulieren Restwarmtelevering Energiebesparing bij bedrijven Stoomlevering HVCafvalcentrale aan Dupont Duurzame energie Wind op land Wind op zee Urban windturbines Zonnepanelen Verbranding afvalhout Vergisting GFT Gezamenlijk overtreffen deze maatregelen de geformuleerde doelstelling, namelijk er kan in totaal bijna 1 PJ worden bereikt. Het is echter belangrijk om te realiseren dat niet voor alle maatregelen even zeker is dat ze daadwerkelijk in 2015 het beoogde/verwachte effect resulteren. Bovendien is de gemeente voor een groot aantal maatregelen afhankelijk van derden, zoals private of publieke organisaties en/of inwoners. Totaal 932 TJ

21 21 Pakketten van maatregelen (2) Het potentieel van de (zekere en onzekere) maatregelen is op zich voldoende om de doelstelling voor Dordrecht te halen. De zekere maatregelen zijn maatregelen die al in gang zijn gezet of waarvoor al afspraken/contracten gemaakt zijn. Het betreft vooral maatregelen rond duurzame energie, die betrokkenheid/commitment vergen van een beperkt aantal partijen. De onzekere maatregelen betreft vooral maatregelen aan de energiebesparingskant. Deze maatregelen vergen inspanningen en/of investeringen van diverse actoren en de rol van de gemeente is vaak beperkt tot voorlichting en/of stimulering. Met het oog op de onzekerheden heeft de gemeente aangegeven nu alvast een aantal aanvullende maatregelen in kaart te brengen, te weten de uitbreiding van de activiteiten rond windenergie, dan wel op land dan wel op zee. Een tijdige oriëntatie en keuze is nodig omdat de realisatie van deze maatregelen de nodige voorbereidingstijd vergt om daadwerkelijk in 2015 een serieuze optie te kunnen zijn. In overleg met de gemeente is een tweetal pakketten geselecteerd, waarmee de doelstelling bereikt kan worden. De pakketten verschillen met name op het gebied van de keuzes voor wind. * kiest de gemeente voor een focus op Dordrecht waarbij de uitbreiding van energie uit wind vooral gezocht moet worden in extra windmolens in de gemeente Dordrecht of * kiest de gemeente voor Dordrecht in wind op zee, waarbij de gemeente zelf investeert in 5 MW wind op zee.

22 22 Pakket A, focus op Dordrecht De energiebesparingsmaatregelen vergen veelal betrokkenheid en bereidheid tot actie van grote doelgroepen. Die hebben daarmee een ander karakter dan een aantal duurzame energieopties, waarbij het aantal actoren veelal beperkt is. Mede omdat de grip op de daadwerkelijk te bereiken energiebesparing minder sterk is, is er voor gekozen niet op voorhand opties op het gebied van energiebesparing uit te selecteren. Inspanning op alle gebieden is nodig om het doel te bereiken. Aan de kant van duurzame energie ligt wel een aantal duidelijke keuzes. Die concentreren zich voornamelijk op wind. Bestaande plannen voor windenergie (zoals Kilwind en wind op zee via HVC) zijn in beide pakketten opgenomen. In pakket A is de verdere uitbreiding van wind vooral gezocht in extra en/of grotere molens in de gemeente Dordrecht. Het pakket komt zo’n 40% boven de doelstelling van 616 TJ uit, dit is om eventuele tegenvallers te kunnen opvangen.

23 23 Pakket A

24 24 Pakket B, Dordrecht in wind op zee Pakket B gaat er vanuit dat de extra uitbreiding van windenergie buiten de gemeente wordt gezocht. In plaats van facilitator en vergunningverlener treedt Dordrecht in dat geval op als investeerder. Er bestaan meerdere mogelijkheden om buiten de gemeentegrenzen te investeren in wind. In dit pakket is er vanuit gegaan dat Dordrecht investeert in 5 MW wind op zee, naast de indirecte deelneming die al plaats vindt via HVC. Het totaal aan energiebesparing en duurzame energie komt op hetzelfde niveau als pakket A.

25 25 Pakket B