Geschiedenis van het Nederlands

Presentatie over: "Geschiedenis van het Nederlands"— Transcript van de presentatie:

1 Geschiedenis van het Nederlands
Nieuwnederlands in de Gouden Eeuw en de Pruikentijd

2 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw

3 Kenmerken van het Nieuwnederlands
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw De Statenbijbel De Gouden eeuw De Pruikentijd Kenmerken van het Nieuwnederlands

4 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw
De Statenbijbel (1637)

5 slachtoffer zondebok muggenzifter uit den boze in zak en as zitten
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw uit den boze aanfluiting slachtoffer zondebok in zak en as zitten op twee gedachten hinken muggenzifter in het duister tasten

6 Dit zogenaamde debat is één grote aanfluiting!
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw Dit zogenaamde debat is één grote aanfluiting! “Taalfouten op het eindexamen uit den boze” (krantenkop) Volkszanger Frank van Etten uit Nieuwe Pekela zit in zak en as. Zaterdag werd zijn stacaravan door brand verwoest. De gemiddelde Italiaan hinkt op twee gedachten. Aan de ene kant merkt hij zelf dat de lucht in de grote steden ontzettend vervuild is. Aan de andere kant is de Italiaan een rasegoïst en de perfecte consument. De politie tast in het duister over het motief van de moord.

7 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw
“Geen boek heeft de Nederlandse taal zo diepgaand beïnvloedt als de Statenbijbel.” (Het verhaal van een taal, p. 82)

8 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw
Gerard Dou, Lezende vrouw Oude vrouw lezend in lectionarium. Collectie Rijksmuseum Amsterdam/SK-A-2627

9 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw
“De Statenbijbel is ook een monument van de Reformatie: het is de bekroning van de drang om zelf, zonder tussenkomst van de Kerk, de bijbel te kunnen lezen.” (Het verhaal van een taal, p. 83)

10 De Synode van Dordrecht (1618-1619) = kerkvergadering
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw De Synode van Dordrecht ( ) = kerkvergadering Besluit om de Bijbel naar het Nederlands te vertalen => gezaghebbend & algemeen bruikbaar

11 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw
De opening van Nationale Synode te Dordrecht op 13 november 1618 door François Schillemans

12 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw
Synode van Dordrecht De vertaling moest de Hebreeuwse en Griekse grondtekst zo getrouw mogelijk volgen. De tekst moest gesteld worden in een algemene, heldere taal. De taal moest zuiver zijn, dus zo min mogelijk leenwoorden bevatten.

13 (Het verhaal van een taal, p. 82)
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw “De vertalers die voor het eerst de bijbel vanuit de oerteksten overbrachten in de taal van het volk, waren door lange jaren studie vertrouwd geraakt met de dode talen van de aartsvaders, de profeten en de apostelen. Maar de taal waarin ze vertaalden kenden ze nog niet: die was nog niet geboren. Al vertalende schiepen de Statenvertalers een algemeen, in alle gewesten verstaanbaar Nederlands.” (Het verhaal van een taal, p. 82)

14 => vertalers uit alle gewesten
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw => vertalers uit alle gewesten De vertalers: twee Friezen, twee Oost-Vlamingen, een Zeeuw en een Hollander De ‘oversieners’: uit verschillende gewesten (controleerden de vertaling)

15 De Statenbijbelvertaling had een sterk archaïsche inslag
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw Vaak werd voor de Brabantse vorm gekozen (vaak klinken deze vormen nu archaïsch in het noorden) De Statenbijbelvertaling had een sterk archaïsche inslag

16 gij jij nu nou zenden sturen schoon mooi werpen gooien wenen huilen
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw zuidelijk noordelijk meer schrijftaal meer spreektaal gij jij nu nou zenden sturen schoon mooi werpen gooien wenen huilen

17 Mij i.p.v. het “platte” mijn (“hij slaat mijn”)
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw Voornaamwoorden Mij i.p.v. het “platte” mijn (“hij slaat mijn”) Het Hoogduitse zich (i.p.v. “Hij wast hem”) Gij i.p.v. het intussen verouderde en oostelijke du – in Holland nochtans ook al jij

18 Veel letterlijke vertalingen
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw Veel letterlijke vertalingen De keuze voor (ook in die tijd!) plechtstatige woorden/ uitdrukkingen

19 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw
s v

20 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw

21 “Daer sal hitte zijn.” (Statenbijbel) “Het sal heet worden.”
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw “Daer sal hitte zijn.” (Statenbijbel) “Het sal heet worden.” (de oudere Deus Aes-bijbel)

22 “En God zag het licht, dat het goed was.” (Statenbijbel)
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw “En God zag het licht, dat het goed was.” (Statenbijbel) “En God zag dat het licht goed was.”

23 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw
“In de loop van de zeventiende eeuw, na het verschijnen van de bijbel, ontstond er in het noorden, dus in Holland, een reactie tegen de invloed van het Brabants.” (Het verhaal van een taal, p. 86)

24 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw
=> “In Holland, en eigenlijk in het hele noorden van het Nederlandse taalgebied, was de Statenvertaling daardoor al onmiddellijk na verschijning een taalmonument in een wat ouderwetse taal, een werk dat een conserverende invloed zou uitoefenen op de geschreven algemene taal.” (Het verhaal van een taal, p. 86)

25 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw
=> “Het droeg daardoor bij aan de kloof die er tot het einde van de negentiende eeuw bestond tussen de geschreven standaardtaal en de zich langzaam ontwikkelende gesproken taal.” (Het verhaal van een taal, p. 86)

26 De Nieuwe Bijbelvertaling:
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw Voorbeeld: De Nieuwe Bijbelvertaling: Staat u aan de zijde van verdorven rechters, die onheil stichten in naam van de wet? (Psalm 94:20)

27 Statenvertaling (uitgave Gereformeerde Bijbelstichting)
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw Voorbeeld: Statenvertaling (uitgave Gereformeerde Bijbelstichting) Zou zich de stoel der schadelijkheden met U vergezelschappen, die moeite verdicht bij inzetting? (Psalm 94:20)

28 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw

29 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw
“Het was volbracht: God sprak Nederlands. Maar niet accentloos: het Hebreeuws en Grieks van de aartsvaders, profeten en apostelen schemert aan alle kanten door het Nederlands heen. Om zo dicht mogelijk bij de grondtekst te blijven, schiepen de vertalers veel nieuwe woorden en uitdrukkingen. Dat dit een lezer in de twintigste eeuw niet meteen opvalt, komt doordat de taal van de Statenbijbel ons zo vertrouwd is geworden.” (Het verhaal van een taal, p. 84)

30 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw
2. De Gouden Eeuw

31 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw
1648

32 1648: de Vrede van Munster Einde Tachtigjarige Oorlog
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw 1648: de Vrede van Munster Einde Tachtigjarige Oorlog De onafhankelijkheid van de Republiek (der Zeven Verenigde Nederlanden) wordt erkend

33 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw

34 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw

35 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw
Ondanks de puristische ingesteldheid, in de 16de/17de veel vreemde woorden in het Nederlands

36 kroeg lummel diefstal soldij beledigen huichelen nederig
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw soldij kroeg lummel beledigen nederig diefstal huichelen

37 kroeg < Duits Soldatentermen Reformatorische termen lummel diefstal
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw < Duits Soldatentermen Reformatorische termen soldij kroeg lummel beledigen nederig diefstal huichelen

38 industrie financieel publiek fabrikant pauze salon vaas
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw fabrikant industrie financieel pauze vaas publiek salon

39 industrie < Frans financieel publiek fabrikant pauze salon vaas
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw < Frans fabrikant industrie financieel pauze vaas publiek salon

40 poëzie grammatica kolonie proza defect inventaris
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw proza poëzie grammatica defect inventaris kolonie

41 poëzie < geleerdenlatijn grammatica kolonie proza defect inventaris
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw < geleerdenlatijn proza poëzie grammatica defect inventaris kolonie

42 nonsens park pudding loods
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw pudding nonsens park loods

43 nonsens < Engels (tot 1800 weinig) park pudding loods
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw < Engels (tot 1800 weinig) pudding nonsens park loods

44 netto (dis)conto bruto opera
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw bruto netto (dis)conto opera

45 netto < Italiaans (dis)conto brutto opera
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw < Italiaans brutto netto (dis)conto opera

46 banaan ansjovis cacao koffie tomaat tabak sigaar papegaai thee
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw tomaat banaan cacao papegaai tabak sigaar thee koffie ansjovis

47 banaan ansjovis < exotische talen cacao koffie tomaat tabak sigaar
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw < exotische talen tomaat banaan cacao papegaai tabak sigaar thee koffie ansjovis

48 Hoe spraken de Nederlanders in de 17de en 18de eeuw?
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw Hoe spraken de Nederlanders in de 17de en 18de eeuw?

49 Hoe spraken de Nederlanders in de 17de en 18de eeuw?
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw Hoe spraken de Nederlanders in de 17de en 18de eeuw? Moeilijk te reconstrueren Plattelandsdialecten versus stadsdialecten

50 Voorbeeld Amsterdams Dialect uit Marken
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw Voorbeeld Amsterdams Dialect uit Marken

51 Hoe spraken de Nederlanders in de 17de en 18de eeuw?
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw Hoe spraken de Nederlanders in de 17de en 18de eeuw? Moeilijk te reconstrueren Plattelandsdialecten versus stadsdialecten De taal van “het gewone volk” versus de taal van de welgestelden (sociale taalgrens!)

52 Voorbeeld Arend Pieter gijzen, met Mieuwes, Jaap en Leen,
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw Voorbeeld Arend Pieter gijzen, met Mieuwes, Jaap en Leen, En Klaasjen en Kloentjen, die trokken t’zamen heen Na ‘t dorp van Vinkeveen; Wangt ouwe Frangs, die gaf sen Gangs Die worden of ereen (Bredero) (want oude Frans, die gaf z’n gans)

53 Invloed van grote schrijvers
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw De schrijftaal Invloed van grote schrijvers Maar vooral van grammatici en andere taalbouwers

54 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw
“Niet het taalgebruik van de gewone man, maar van de geleerde en de grote schrijvers was de norm.” (Het verhaal van een taal, p. 79)

55 HOOFT VONDEL Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw HUYGENS

56 Schreef een zeer belangrijke grammatica
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw Christiaen van Heule Schreef een zeer belangrijke grammatica

57 Schreef een zeer belangrijke grammatica Veel invloed!
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw Christiaen van Heule Schreef een zeer belangrijke grammatica Veel invloed! Bijvoorbeeld onderscheid tussen “hen” en “hun”

58 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw

59 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw
Voorbeeld:

60 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw
Voorbeeld:

61 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw
“Alle grammatici in de zeventiende en achttiende eeuw vielen Van Heulen bij in zijn bewondering voor een rijk systeem van naamvallen en geslachten. Het gevolg daarvan waren de beruchte geslachtslijsten uit de achttiende en negentiende eeuw, berucht omdat generaties leerlingen ze uit het hoofd moesten leren om ze correct te kunnen hanteren.” (Het verhaal van een taal, p. 79)

62 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw
3. De Pruikentijd

63 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw
‘Taalmeesters lazen de grote schrijvers uit de vorige eeuwen de les en deden zo ijverig hun best alle wildgroei te beteugelen dat de schrijftaal er aan het einde van de achttiende eeuw bij lag als een met de liniaal aangelegde Franse tuin, keurig geharkt en versier met in figuren gesnoeide heggen.’ (Het verhaal van een taal, p. 74)

64 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw

65 Belangrijkste doel van taalkundigen: reglementering!
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw Eenvoud en regelmaat! Belangrijkste doel van taalkundigen: reglementering! Maar: het algemeen voorschrijven van taal- en spellingsregels (zoals in Frankrijk of Engeland) kon niet in de Republiek

66 => Lambert ten Kate (1674-1731)
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw Maar het inzicht begint te groeien dat men de regels in het taalgebruik moet vinden => Lambert ten Kate ( )

67 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw
Lambert ten Kate Grondlegger comparatieve taalkunde (historisch-vergelijkende taalkunde) Baseerde als eerste zijn taalbeschouwingen op klanken, niet op lettertekens

68 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw
Balthasar Huydecoper

69 “taaldespoot uit de pruikentijd”
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw Balthasar Huydecoper “taaldespoot uit de pruikentijd” “hoe nader aan den oorsprong, hoe verder van het bederf”

70 4. Kenmerken van het Nieuwnederlands
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw 4. Kenmerken van het Nieuwnederlands

71 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw
“Ook in de taal doet men geen oude schoenen weg voor de nieuwe lekker lopen, en koopt men geen nieuwe voordat er van de oude niets meer over is.” (p. 77)

72 Verdwijnen dubbele ontkenning ( X ik en ken u niet)
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 17de & 18de eeuw Ontleningen (<=) Deflexie (<=) Verdwijnen dubbele ontkenning ( X ik en ken u niet) Te + infinitief (X hij zat en las) Voornaamwoorden Etc. etc.

73 Geschiedenis van het Nederlands
Nieuwnederlands in de Gouden Eeuw en de Pruikentijd