EEN PLEIDOOI VOOR EEN SENIORE KEUZEBIOGRAFIE Bijdrage aan de leergang “Tussen senioriteit en seniorentijd” KEES KNIPSCHEER.

Presentatie over: "EEN PLEIDOOI VOOR EEN SENIORE KEUZEBIOGRAFIE Bijdrage aan de leergang “Tussen senioriteit en seniorentijd” KEES KNIPSCHEER."— Transcript van de presentatie:

1 EEN PLEIDOOI VOOR EEN SENIORE KEUZEBIOGRAFIE Bijdrage aan de leergang “Tussen senioriteit en seniorentijd” KEES KNIPSCHEER januari, 2010 Em. Hoogleraar VU Amsterdam Sector A&O, NIP

2 Deze bijdrage is een pleidooi voor een ontwikkeling naar een specifieke seniore keuze biografie voor die: flexibel is qua tijdinvestering, qua salaris voortbouwt op levenservaring aansluit bij opgebouwde kwaliteiten en aantrekkelijk is voor de oudere werknemer en ruime mogelijkheden voor een geleidelijk afbouw biedt.

3 Dat mensen op 60 jarige leeftijd, al dan niet buiten het arbeidsproces, vaststellen dat ze (maatschappelijk) wat aan het rommelen zijn, versukkelen of spijtoptant worden, moeten we zien te voorkomen. Wij moeten mensen er tijdig van overtuigen dat het anders kan. De maatschappelijke context van de late middenjaren is er rijp voor om te zoeken naar een aangepast format.

4 VERANDERENDE MAATSCHAPPELIJKE OMSTANDIGHEDEN
Drastische verschuivingen in samenstelling bevolking Noodzaak langer werken Ontbreken van een format voor het langer werken Zoektocht naar eigen invulling late middenjaren/ derde leeftijd

5 Figuur 1. Bevolkingspiramide voor Nederland (bevolking naar geslacht en leeftijd), 1900 en 2006

6 Figuur 2. Bevolkingspiramide voor Nederland (bevolking naar geslacht en leeftijd), 2006 en 2040

7 Figuur 3. Percentage mannen en vrouwen dat de leeftijd van 65 jaar haalt, naar geboortejaar (bron: CBS)

8 Figuur 4. Resterende levensverwachting (in jaren), op leeftijd 65, mannen en vrouwen, naar geboortejaar (bron: CBS)

9 Verschuiving van het overlijden naar oudere leeftijd voor Frankrijk in de 20e eeuw

10 Laslett (1989):na de tweede leeftijd – met al zijn verplichtingen – ruimte is ontstaan voor een derde fase, waarin we zelf meer aan onze trekken kunnen komen en zelfstandig onze ambities kunnen ontwikkelen. Zijn boodschap bevat ook impliciete, maar scherpe kritiek op de gerontologie die zich tot dan toe vooral bezighield met achteruitgang en aftakeling.

11 Kijkend naar de 50- 55+: vanuit levensloop perspectief
= eerste fase ouder worden, maatsch. carriere loopt ten einde, opvoedingsverantwoordelijkheid wordt minder, tweede adolescentie, nieuwe keuzes maken = vanaf ± 50/55 invulling met meer vrijheid, meer reflectie, meer mogelijkheden, meer op eigen maat gesneden, = mede dankzij levenslange pensioen opbouw

12 Evolutie in ontwikkelingen m.b.t. invulling 55-75 jaar sinds 1960:
= rond 1965/1970:oudere werknemers, ontwikkeling aanpassingsstrategie (SER-rapporten) = tussen : vervroegd uittreden/VUT/dreiging 1 miljoen WAO / maatschappelijk onzichtbare generatie ! = vanaf 2010: keuze voor “passend”, aantrekkelijk, flexibel werk tot 70 jarige leeftijd ? Van Babyboom naar WMO generatie

13 DUS … demografisch gezien is er alle reden om over een nadere invulling van de na te denken, qua maatsch. taakstelling is er alle reden om de invulling van de nader te bezien, mààr er is geen pasklaar format! (struct.lag.) Vandaar (voorlopig nog) individuele opgave, EN …..

14 Het vervroegd stoppen met werken is ook niet ideaal (onderzoek onder VUTTERS):
- stoppen met werken is een confronterende ervaring de beloofde gouden bergen van het Zwitserleven gevoel reiken niet tot in de hemel Een identiteitscrisis ligt om de hoek

15 Functies van betaalde arbeid als kapstok om greep te krijgen op situatie na stoppen met werken (passend in Maslow hierarchie) : Inkomen (voorziening voor getroffen voor na stoppen met werken) tijdstructurering sociale contacten bijdrage samenleving status, identiteit

16 tijdstructurering sociale contacten bijdrage samenleving status, identiteit Deze functies worden ook wel de latente functies genoemd, omdat ze impliciet in de bedrijfssetting waren ingebed en weinig individuele actie van de werknemer vereisten. Eenmaal gestopt met werken is het realiseren van deze functies vrijwel geheel een verantwoordelijkheid van het individu en dat gaat niet vanzelfsprekend goed. Een geleidelijke afbouw van het werk of een overgang via het vrijwilligers werk vergemakkelijkt de transitie

17 NOODZAKELIJK: Bezinning op de kracht van ouderen Nader onderzoeken inzetbaarheid van ouderen Inzicht in overgang werken-niet werken Inspirerende voobeelden zoeken

18 KRACHT VAN OUDEREN

19 “Pas des Vieux “ - Oudere dansers, een bibliotheek vol ervaring

20 Kylian:“Ik noem het een “gezelschap” voor dansers tussen 40 en de dood
Kylian:“Ik noem het een “gezelschap” voor dansers tussen 40 en de dood. Dat horen ze niet graag, maar ze zijn zeer ervaren, en ‘t is aan ons, choreografen, … om werk te maken … waarin ze er beter uitzien dan mensen die jonger zijn.”

21 Een Franse choreograaf zegt bedachtzaam: “Schitterend, echt schitterend, echt schitterend. Ze hebben hun ervaring …. en tegelijkertijd een frisheid … die jongeren niet hebben; Ze hebben een soort onschuld … die de jeugd soms niet heeft.”

22 Een tweede choreograaf zet het af in de tijd: “Een achttienjarige probeert heel snel zoveel mogelijk te leren … Deze mensen weten het al, bij hen gaat het er om … hun kennis zo goed mogelijk te benutten.”

23 De documentaire toont een levenstrap met een opgaande en neergaande helft. Het opgaande gedeelte wordt inderdaad in snel tempo afgelegd totdat de danser bijna aan de top komt. Dan komt er aarzeling in de danser, hij kijkt om, kijkt weer naar boven en bereikt met enige moeite de top. Links kijken, rechts kijken, weer links kijken, weer rechts kijken, hoe lang is het hier aan de top goed toeven?

24 Dan de eerste schrede naar beneden, aarzeling, weer naar boven
Dan de eerste schrede naar beneden, aarzeling, weer naar boven. Wederom aarzeling, kan ik mijn kennis, mijn ervaring nog zo goed mogelijk laten zien? Dan, geleidelijk, stap voor stap, fris en weloverwogen gaat de oudere danser naar beneden, zo lang mogelijk met de uitstraling van zijn ervaring.

25 Een derde choreograaf gaat daarop in: “Bewegingen die geen volledige ontplooiing van alle kracht vereisen … … kunnen toch aan expressiviteit winnen … als ze worden gemaakt door iemand die ervaring heeft, … die vanuit het leven iets te zeggen heeft,……. of die getekend is… en iets in zich heeft dat betekenis kan geven aan wat hij doet, … ook als het dan niet zo flitsend is. Dus voor mij als choreograaf is ’t de uitdaging … om die taal te vinden.”

26 INZETBAARHEID VAN OUDEREN
(in samenwerking met Marianne Ziekenmeyer, Ageproof) Excellent Senior Care Een haalbare kaart? Een haalbare kaart! Even niet haalbaar?!

27 Seniore kwaliteiten in de verzorging
Meer oog voor eigen veiligheid en gezondheid Ruimere inschattingsbeoordeling over clienten en hun veiligheid Empatisch omgaan met hulpbehoevende mensen op hoge leeftijd Meer vertrouwd met leven en dood Minder seksuele intimidatie & agressie en geweld Evenwichtigere omgang met (risico’s van) ouderenmishandeling Meer mogelijkheden van complementaire zorg Leefklimaat meer open, relaxed en informeel Gerijpte ervaring brengt bijzondere kwaliteiten met zich mee

28 Zou u solliciteren? Ik las uw idee in het blad Plus over werken in de zorg voor 50 plussers en vind het een supergoed idee. Ten eerste is er zo´n tekort aan verplegend personeel in verpleegtehuizen e.d. in Nederland en gezien de vergrijzing van Nederland wordt dit alleen maar erger. Zelf ben ik 52 jaar oud. Ik heb 12 jaar bij een internist aan huis gewerkt en 3 jaar bij de bloedtransfusiedienst. Nu werk ik in het familiebedrijf (bouwmaterialen), maar zou weer liever in de zorg gaan werken. Zodoende zou ik solliciteren (nr. 61).

29 Zou u solliciteren? Ik ben na een 30-jarig dienstverband bij een Amerikaanse uitgeverij sinds kort ontslagen (bedrijfseconomische redenen). Mijn functie was die van officemanager en persoonlijk assistent van een sales director. Ik ben uiteraard heel driftig aan het solliciteren, echter tot nu toe zonder succes. Het geijkte verhaal: u past niet in het profiel, een excuus voor u bent te oud/te duur. In antwoord op uw vragen: “Als die banen er komen, zou u dan solliciteren? Mogelijk wel. De verdiensten zijn uiteraard ook belangrijk. Waarom? Ik graag iets voor mijn medemens wil betekenen. Mijn leeftijd is 56 jaar (nr. 103).

30 Zou u solliciteren? “Wel, wat mij betreft zou het een vervulling van mijn droomwens zijn om op mijn leeftijd, 56 jaar, nog nuttig te kunnen zijn in de zorg. Ik werk sinds 1996 op privé-basis bij bejaarden in de leeftijd van 80 tot en met 90 jaar. Ik verricht daar de nodige hand- en spandiensten op huishoudelijk gebied, … Ik heb een luisterend oor voor hun zorgen en problemen en begeleid hen ook bij uitstapjes of andere activiteiten. Ik ben dit uit pure nood gaan doen, omdat ik als onderwijzeres niet meer aan werk kon komen.

31 Duurzame inzetbaarheid: mens en werk in balans

32 Bovenstaande citaten .. een illustratie van Erikson’s zevende levensfase: generativiteit en stagnatie. Het basiskenmerk van deze generativiteit is dat groei en ontwikkeling in deze periode zich vooral manifesteren in een toenemende sociale productiviteit en creativiteit, en in een dienstbare opstelling tegenover de naaste omgeving en de samenleving. Afwezigheid van generativiteit in deze fase duidt volgens Erikson op stagnatie in de ontwikkeling op latere leeftijd. Ongevraagd geven onze respondenten in hun reacties typische illustratie van het zich ontwikkelen van een generatieve instelling.

33 INZICHT IN TRANSITIEFASE NA HET STOPPEN MET WERKEN

34 De transitiefase als een confrontatie met jezelf
Het definitieve karakter van het stoppen Het loslaten van het oude werk is soms een slepende kwestie Als je geen baan meer hebt, dan ben je niets meer. Een sterk vrijheidsgevoel overrompelt de mensen, Onmiddellijk wordt dit vrijheidsgevoel in de naaste omgeving gerelativeerd.

35 De transitiefase als een confrontatie met jezelf, een geleidelijke maar indringende bewustwording van de implicaties van het stoppen. Vragend hoe de beginperiode van het stoppen met werken was komt vrijwel steeds naar voren dat het een stevige confrontatie was, een confrontatie met een nieuwe situatie die men van te voren niet voorzien heeft en misschien ook niet te voorzien was. Enkele citaten

36 Enkele citaten: “Maar wat is het gat dan?” “Nou dat je denkt van … weet ik veel ,,, dat je niet meer weet wat je moet doen, je hebt zoveel mogelijkheden, je komt tot niks. Zoiets denk ik.” “Ik zag de buurman thuis, die zat een beetje te boren en te zagen. Dan denk ik: dat vind ik nou helemaal niks. Nee, maar dan denk ik: je bent toch een beetje op jezelf terug geworpen. En dat is nu eigenlijk nòg wel een beetje”.

37 Het definitieve karakter van het stoppen dient zich keihard aan
Het definitieve karakter van het stoppen dient zich keihard aan. Als je stopt dan houdt het ook op. Dat speelt zowel bij degene die voor een vrijwillige keuze voor de VUT is geplaatst als voor degenen die er uit moesten. Men realiseert het zich pas goed wat het betekent gestopt te zijn als men daadwerkelijk gestopt is. Enkele citaten

38 Enkele citaten: “En als je die functie niet meer hebt, dan heb je die functie niet meer. En dan moet je zien dat je iets anders krijgt, wat je ook leuk vindt om te doen, wat zinvol is.” “Je vindt het werk ook gewoon leuk, zal ik maar zeggen, over het algemeen. Maar als je er mee stopt, dan weet je van te voren al van: dan is het afgelopen! Dus dat vond ik toch nog best een behoorlijk draai, voor mezelf.”

39 3. Het loslaten van het oude werk is soms een slepende kwestie, ook al doen sommige mensen daar luchtig over. Enkele citaten: “Ja, losgelaten, ik heb het losgelaten. Maar daar zit ik ook nog wel eens een beetje dubbelslachtig in: aan de ene kant zou ik er ook nog wel meer van willen weten, aan de andere kant denk ik van: laat ook maar, het is wel goed. Dus moet je een beetje, soms heb je nog wel eens van dat je denkt van: mmm.. ?”

40 4. Als je geen baan meer hebt, dan ben je niets meer
4. Als je geen baan meer hebt, dan ben je niets meer. Tot voor kort was het duidelijk dat je bij een drukkerij werkte, slager was of op een bank werkte. Zodra je gestopt bent is er niet met onmiddellijk een alternatief voorhanden, er is een leegte die om opvulling vraagt. Enkele citaten: “Nou, je bent iemand hè, als je een baan hebt. … Maar als je dat niet meer doet… voelde ik ook gelijk van, nu ben ik ook ambteloos burger, eigenlijk. Ik ben ambteloos burger. …” Dus, dan zeg ik van: “Nou ben je helemaal niks meer, en dan ben je ook helemaal niemand meer, eigenlijk”.

41 5. Een sterk vrijheidsgevoel overrompelt de mensen, de immense ruimte voor zelfsturing maakt het kiezen er niet altijd gemakkelijker op. Het strakke regiem van de werkweek is plotseling verdwenen en dat geeft haast een oneindige ruimte in tijd en een vrijheid om in te vullen. Enkele citaten: “Nou ja, kijk ik ben toch wel.. dus als ik nou zeg.. ik ben toch wel.. ik kan contacten aangaan, of dingen gaan doen die ik echt wil. Ja, dat is gewoon zo. Maar misschien maak je er nog soms te weinig gebruik van. Oh, dat je gewoon kan zitten en gewoon kan doen. Nou, dat ik toch kan doen wat ik wil. .. Gewoon, dat je niks hoeft, je kunt zo een beetje aanrommelen.

42 6. Onmiddellijk wordt dit vrijheidsgevoel in de naaste omgeving gerelativeerd.
De vreugde over het wegvallen van de gebondenheid aan werktijden en werktaken wordt snel getemperd omdat bij vrijwel alle geïnterviewden op een of ander manier om de hoek komt kijken dat de primaire omgeving ( echtgeno(o)t(e), kinderen, vrienden, buren, en soms ook wijkgenoten of bekenden) bij wijze spreken vanaf de eerste dag van het stoppen met werken denkt dat je nu alle tijd hebt om voor hen klussen te doen. Bovendien blijkt vaak ieders domein in de primaire omgeving al sinds jaren vrij subtiel gedefinieerd,

43 Enkele citaten: “In het begin krijg je te horen: ‘Jij hebt toch niks te doen! Dat kun jij wel doen’. God, nou nee.. Maar daar word ik dus helemaal niet goed van. Dan deed ik het soms ook wel, maar soms denk ik ook van: helemaal niet man, ik heb het hartstikke druk man. Nou druk….. maar, dan zitten er anderen nog die bepalen voor jou wat jij moet doen. Oh, daar heb ik ook gruwelijk de pest in!”

44 Een ontdekkingsreis “Ik vond het heel moeilijk … om mijn stijl aan te passen aan hen. Ik dacht we moeten samen proberen een chemische reactie te krijgen. Het is een stuk met veel beweging geworden, dus ik heb ze ’t niet gemakkelijk gemaakt … maar ze hebben het geweldig opgepakt, … en er op hun eigen manier inhoud aan gegeven.”

45 Kylian blijft zich verbazen: “Een lichaam zo vol herinneringen Is heel boeiend … Met hen werken is als grasduinen in een bibliotheek. Er is nog zoveel materiaal … Om te ontdekken.”