Vergroot je Speelveld Van tegenstreven naar samenwerken aan regionale duurzaamheidsissues hgjhk november 2011, versie 1.0 Julien Haffmans & Karen Jonkers.

Presentatie over: "Vergroot je Speelveld Van tegenstreven naar samenwerken aan regionale duurzaamheidsissues hgjhk november 2011, versie 1.0 Julien Haffmans & Karen Jonkers."— Transcript van de presentatie:

1 Vergroot je Speelveld Van tegenstreven naar samenwerken aan regionale duurzaamheidsissues
hgjhk november 2011, versie 1.0 Julien Haffmans & Karen Jonkers

2 Inhoud van deze presentatie
Achtergrond Vergroot je Speelveld dia 1 tm 7 Methode gesprek 1 tm 5 dia 8 tm 29 Tips bij: Achtergrond VjS dia 30 tm 32 Voorbereiding fase 1 dia 33 tm 36 Gesprek 1 dia 37 tm 55 Gesprek 2 dia 56 tm 63 Voorbereiding fase 2 dia 64 tm 66 Gesprek 3 dia 67 tm 72 Gesprek 4 dia 73 tm 77 Gesprek 5 dia 78 tm 80 Colofon dia 81 tm 82 Try out Sjkhdfkajsdf Asdfhadf asdfhagsdjf Met de knoppen rechts onderaan, spring je van methode naar tips en terug tips

3 Methode Vergroot je Speelveld
In de aanpak ligt de oplossing besloten tips

4 De methode ‘Vergroot je Speelveld’
Doel: Van tegen-streven naar samen-werken aan een duurzaamheidsissue voor een vitale regio Doelgroep: partijen rond een (regionaal) duurzaamheidsissue begeleiders en bemiddelaars Vastgelegd in deze PowerPoint: Methode ‘Vergroot je Speelveld’ en tips bij toepassing auteurs: Julien Haffmans en Karen Jonkers, C-REALIST tips

5 Werkzame principes ‘Vergroot je Speelveld’
1. Mensen zijn meer dan hun rol 6. Iedereen bestuurt 2. Tijd en ruimte voor reflectie brengt nieuwe inzichten 5. Een innovatieve, duurzame toekomst bouw je samen 3. Schets de toekomst met originele woorden, beelden en metaforen 4. Met aandacht patronen herkennen en doorbreken Door zelf te leren, verander je je omgeving tips

6 Resultaten ‘Vergroot je Speelveld’
Ecologisch: verantwoordelijkheid delen Sociaal: relaties aangaan Politiek: bestuurlijk samenwerken Persoonlijk: ontwikkelen, ontspannen Economisch: win-win-win (PPP) Systeem: verandering, ‘transitie’

7 Methode ‘Vergroot je Speelveld’
Voorbereiden fase 1 Gesprek 1: Verkennen issue Gesprek 2: Vitale alternatieven Voorbereiden fase 2 Gesprek 3: Initiatief richten Gesprek 4: Organiseren initiatief Gesprek 5: Initiatief in gang zetten Aan de slag ok? ok? ok?

8 Voorbereiden fase 1 Issue verkennen 2. Positie bepalen
3. Spelers kiezen 4. Voorwaarden creëren Formuleer het duurzaamheidsissue Welke partijen zoeken een oplossing? Is er al bemiddeling? Hoe ziet dit speelveld eruit? Wat is mijn positie erin? Met wie wil ik in gesprek? Waar hoop ik zelf op? Delen de anderen deze wens? Willen de anderen het ‘spel’ aangaan? Wat hebben we nodig? Wie heeft belang bij een oplossing? Verzoeken om (extra) middelen Wie doet wat? tips

9 Gesprek 1 start als… Ok? Eerste beelden van het issue gedeeld
Intentie tot oplossen van het issue Twee of meer partijen doen mee Gespreksbegeleider geregeld (incl. budget) Tijd, locatie en catering voor twee gesprekken, 3 uur per gesprek, incl. eten in informele setting Plan 2 tot 4 weken tussen gesprek 1 en 2 Ok?

10 Methode gesprek 1: Verkennen issue
Waar zijn we? Wie kookt voor ons? Wie zijn hier allemaal? Hoe kwam dit gesprek tot stand? Programma van de 2 gesprekken Wie is je gesprekspartner? Welke rollen heb je? Welke vraag heb je aan de ander? Waar hoop je op? Wat speelt er? Hoe is het zo gekomen? Binnenkomen 2. Kennismaken 3. Historie tips

11 Methode gesprek 1: Verkennen issue (2)
Welke partijen zijn betrokken? Hoe verhouden ze zich tot elkaar? Zien jullie een herhalend patroon? Zien jullie nog er meer? Wat vond je tot nu toe van het gesprek? Hoe ga je naar huis? Waar hoop je op volgende keer? Tip: Geluidsopname als hulpmiddel 4. Veldanalyse 5. Patronen 6. Natafelen 7. Verslag tips

12 Resultaten 1e gesprek: Verkennen issue
Stereotiepe beelden over elkaar doorgeprikt Elkaar als heel mens zien en waarderen Alles kan gezegd worden Interactiepatronen bespreekbaar Gezamenlijk verantwoordelijk voor patronen Inzicht in ontstaan patstelling Nee? Herhaal in gesprek 2 één van de voorgaande stappen Ok?

13 Methode gesprek 2: Vitale alternatieven
Tussenstand 2. Patronen: nieuwe inzichten? Wat is na het eerste gesprek opgekomen? Contact gehad met de 'achterban'? Op welke uitkomst hoop je, voor dit tweede gesprek? Herkennen jullie je in het verslag? Herkennen jullie de patronen? Wat is het meest belemmerende patroon? Welke kosten en baten heeft dit patroon? Hoe houden jullie dit patroon in stand? Hoe kun je dit patroon doorbreken? tips

14 Methode gesprek 2: Vitale alternatieven (2)
Stel dat dit issue zou spelen op een zelfvoorzienend eiland. Hoe zouden jullie het dan regelen? Wat verbindt het hele veld? Welke waarden delen we? Welk vitaal alternatief werkt als ‘stip op de horizon’ voor het hele veld? Welke actie brengt het veld in beweging naar die stip? Welk initiatief kun je samen nemen? Wat is de eerste stap? Wie wil? 3. Vitale alternatieven 4. Gezamenlijk perspectief 5. In beweging brengen tips

15 Methode gesprek 2: Vitale alternatieven (3)
6. Kiezen 7. Verslag schrijven Gaan we samen verder? Zo ja: Wat is de centrale vraag voor het 3e gesprek? Wie zijn nodig om dit idee uit te werken? Wie neemt de lead in de voorbereiding? Tip: Geluidsopname als hulpmiddel tips

16 Resultaten 2e gesprek: Vitale alternatieven
Oefening in doorbreken van belemmerende patronen Duurzame alternatieven geïnventariseerd Een stip op de horizon: vitaal toekomstbeeld Besluit: samenwerken aan een initiatief? Nee? meer tijd, extra gesprek? tevreden met dit resultaat? ‘terug naar start’ met nieuwe deelnemers? Ok?

17 Voorbereiden fase 2 1. Groep uitbreiden 2. Zelfreflectie
3. Faciliteiten regelen Welke expertise is nodig om het idee uit te werken? Zijn er partijen die mede-initiatiefnemer willen zijn? Hoe kan de voorbereider ervoor zorgen dat het constructieve patroon zich gaat herhalen? Begeleiding nodig? 3 x locatie en catering Middelen en budget tips

18 Resultaat Voorbereiding fase 2
Aanvullende gesprekspartners zijn gevonden Middelen zijn aanwezig om het proces te ondersteunen Belemmerende patronen zijn helder en alternatieve patronen gevonden Er is een afspraak voor 3 gesprekken Nee? berust de voorbereiding bij de juiste partij? maakt het idee genoeg energie los? herhaalt het belemmerende patroon zich? Ok?

19 Methode gesprek 3: Initiatief richten
Wie zijn hier? Welke intenties hebben we? Programma van fase 2 Hoe is het met je in al je rollen? Wat geeft je energie? Waar hoop je op? Wat is de stip op de horizon? Welke beelden heb je daarbij? Wat maakt het aantrekkelijk? Welke ervaringen hebben we ermee? Binnenkomen 2. Versnelde kennismaking 3. Richten initiatief tips

20 Methode gesprek 3: Initiatief richten (2)
Waarom vinden we dit initiatief een 'goed' initiatief? Welke belangen van de betrokken partijen dient het initiatief (win-win)? Hoe draagt het initiatief bij aan een duurzame – PPP - samenleving? Welke initiatief nemen we samen? Welke constructieve patronen behoeden ons voor een herhaling van het verleden? 4. Check vitaliteit 5. Synthese tips

21 Resultaten 3e gesprek: Initiatief richten
Een groep die het initiatief kan dragen Initiatief versterkt met dromen, beelden en ervaringen Richting voor een gezamenlijk initiatief Groeiend vertrouwen en openheid Nee? herhaalt het patroon zich? zijn er betere alternatieven? zitten de goede mensen aan tafel? Ok?

22 Methode gesprek 4: Organiseren initiatief
Hoe is het? Contact met achterban gehad? Wat kwam op sinds het gesprek? Hoe ziet het resultaat er straks uit? Welke middelen, media, actoren? Wie heeft er welke baten van? Wat valt erbuiten, wat is de grens? Welke naam dekt de lading? Hoe lopen de processen? Wat is het werk en hoe verdelen we de taken? Wat gaat het initiatief kosten en opbrengen? Binnen- komen Begrenzen 3. Organisatie kneden tips

23 Methode gesprek 4: Organiseren initiatief (2)
4. Besturing inrichten 5. Checken organisatie Wie stuurt op voortgang, plezier en integriteit? Is er een rechtsvorm nodig? Zijn de gewenste patronen ingebed? Wat maakt de gekozen vorm en organisatie 'goed'? Geloven we erin? Waarom? tips

24 Resultaten 4e gesprek: Organiseren initiatief
Passende naam voor het initiatief Ideeën over organisatie, processen en besturing De initiatiefnemers geloven erin Succescriteria Bewust patroon doorbreken in het hier-en-nu Nee? vraag organisatie-advies zorg dat organisatie en bestuur nieuw patroon inzet en bewaakt Ok?

25 Methode gesprek 5: Initiatief in gang zetten
1. Binnenkomen 2. Krachten verzamelen 3. Beweging losmaken Contacten met de achterban gehad? Hoe verhouden de betrokken partijen zich tot ons initiatief? Waar staan we zelf in dit veld? Welke steuners hebben we nodig? Welke middelen zijn nodig? Welke beweging van ons brengt anderen in beweging? Welke rol geven we anderen? Zijn weerstanden te benutten? Hoe is media-aandacht versterkend? tips

26 Methode gesprek 5: Initiatief in gang zetten (2)
4. Plan van aanpak Wat is ieders kracht? Welk raakvlak met persoonlijke doelen? Wat is ons plan van aanpak? Hoe verdelen we de taken? tips

27 Resultaten 5e gesprek: Initiatief in gang zetten
Tactiek om netwerk in beweging te brengen Plan om media te interesseren Rol- en taakverdeling Plan van aanpak Nee? Voer de eerste actie uit en kijk opnieuw Aanhaken bij andere initiatieven Team uitbreiden met ontbrekende schakel Ok? Aan de slag!

28 En nu… Het initiatief kan nu van start
De gesprekspartners sturen zichzelf in stimulerende patronen, door de gekozen naam, organisatievorm, processen en taal. Regelmatig neemt men interactiepatronen door binnen en buiten het initiatief Het speelveld blijft zich vergroten…

29 Tips bij ‘Vergroot je speelveld’ Van tegenstreven naar samenwerken aan regionale duurzaamheidsissues
november 2011, versie 1.0 Julien Haffmans & Karen Jonkers methode

30 Tips ‘Vergroot je Speelveld’
Voorbereiding fase 1 Gesprek 1 Verkenning issue Gesprek 2 Vitale alternatieven Voorbereiding fase 2 Gesprek 3 Initiatief richten Gesprek 4 Organiseren Gesprek 5 In gang zetten Aan de slag ok? ok? ok?

31 Tip: De betekenis van ‘Vergroot je Speelveld’
Het duurzaamheidsissue Tegenstrevers Bemiddeling Een neutrale derde partij (getuige, bemiddelaar, mediator) rekt het speelveld op met een extra dimensie Partij A het Issue Partij A Partij B Issue Partij B Als twee partijen strijden rond een issue, staan ze vaak ‘tegenover elkaar’ Het speelveld is smal, het spel ‘frontaal’ Gespreksbegeleider methode

32 Tip: Wat zijn ‘werkzame principes’?
Tip: Elk effectief project benut werkzame principes. Ze zitten verborgen in omgangsregels en grondhouding. Tip: We nodigen de gebruikers uit om eigen initiatieven vanuit zelfgekozen principes vorm te geven. Vraag je af wat je zelf wilt bereiken. Vraag je vervolgens af hoe je daar vorm aan kunt geven in je interactie, taalgebruik en naam van het project. Tip: Goedgekozen principes behoeden de spelers voor het herhalen van oude patronen die voortgang belemmeren. Werkzame principes van ‘Vergroot je speelveld’ ‘Vergroot je speelveld’ benut vele van deze principes, bijv: “in de aanpak zit de oplossing besloten”, methode

33 Tip: Voorbereiding fase 1 1. Issue verkennen
Tip: Een duurzaamheids-issue is een situatie waarin duurzame ontwikkeling stagneert vanwege niet productieve interactie tussen partijen. * Wat het issue is (en de formulering ervan) zal gedurende dit proces steeds schuiven... Tip: Visualiseer als 1-dimensionaal speelveld en verhelder daarmee het issue en de 'spelers‘.die tegenover elkaar staan Tip: Loopt er al een rechtsgang, is er een project, actief bestuur of een informeel circuit op het issue? Niet twee bemiddelingspogingen door elkaar laten lopen Formuleer het duurzaamheidsissue Welke partijen zoeken een oplossing? Is er al bemiddeling? Partij 1 Het Issue . Partij 2 methode

34 Tip: Voorbereiding fase 1 2. Positie bepalen
Tip: Teken het speelveld en verhelder daarmee het issue en de 'spelers’ als een driehoek. Zijn er meerdere partijen? Om het spel te spelen heb je minstens twee anderen nodig. Tip: Kijk bij ‘veldanalyse’ voor een techniek om het hele veld in kaart te brengen. Tip: Ga niet in zee met mensen die zich 'opladen' aan polarisatie en conflict. Kies mensen die betrokken, nieuwsgierig, en empathisch zijn. Kies gesprekspartners waarin je vertrouwen hebt! Tip: Posities kunnen gedurende het proces veranderen. Tip: Vraag jezelf af: Ben je neutraal genoeg om begeleider te zijn, of ben je ‘n partij? Waar vind je een goede gespreksbegeleider? In de kring ‘Vergroot je Speelveld’-begeleiders! Hoe ziet dit speelveld eruit? Wat is mijn positie erin? Met wie wil ik in gesprek? Partij A Partij B Issue Gespreks- begeleider methode

35 Tip: Voorbereiding fase 1 3. Spelers kiezen
Tip: Maak je hoop expliciet en leg 'm voor aan de anderen. Het spel begint door je hoop te delen met de anderen. Tip: In dit spel zetten de spelers samen met de begeleider het speelveld uit door het issue te kiezen en elkaar uit te kiezen. Het open gesprek hierover zet het spel in beweging. Tip: Vertrouw erop dat in het spel een gedeelde wens gaat ontstaan, en energie om daar iets mee te doen. In de aanpak (de methode) zit deze oplossing besloten. Tip: Of ‘Vergroot je Speelveld’ voor jouw issue werkt, kun je pas achteraf bepalen. Waar hoop ik zelf op? Delen de anderen deze wens? Willen de anderen het ‘spel’ aangaan? methode

36 Tip: Voorbereiding fase 1 4. Voorwaarden creëren
Tip: Benodigd zijn minimaal 2 gesprekken van 3 uur met 2 weken tussentijd, een open mind tav vervolg, locatie, catering en budget om de gespreksleider te betalen, inclusief het maken van 2 verslagen. Tip: zie ‘Veldanalyse’: Welke partijen zijn op een afstand betrokken en hebben belang bij een oplossing? Wie kunnen en willen support geven? Dien bij hen een verzoek in voor budget of andere middelen. Tip: De gespreksbegeleider kan het verzoek formuleren, de anderen maken hun commitment zichtbaar door te ondertekenen. Tip: Verslaglegging verankert nieuwe inzichten. Belangrijk om vast te leggen: metaforen, veldanalyse, herhalende (belemmerende) patronen, principes, uitkomsten van brainstorm, afspraken. Wat hebben we nodig? Als de voorwaarden er niet zijn: Wie heeft belang bij oplossing? Verzoeken om (extra) middelen? Wie doet wat? Locatie Tijdstip Doel Agenda Uitnodiging Verslaglegging methode

37 Tip gesprek 1: Verkennen issue 1. Binnenkomen
Tip: Geef een rondleiding in de gespreksruimte: gespreksleider = gastheer/ gastvrouw (letterlijk en figuurlijk) Tip: Creëer een gevoel van 'veel tijd' en 'veel ruimte' door zelf rustig de tijd en de ruimte te nemen. Stimuleer rust, nieuwsgierigheid en openheid bij de anderen. Tip: Creëer maximale veiligheid in dezelfde ruimte als je tegenstrever Tip: In de introductie herhaalt de voorbereiding zich – zodat deze (opnieuw) gedeeld is en ook afgesloten kan worden Tip: Dia met agenda voor 1e gesprek tonen. Waar zijn we? Wie kookt voor ons? Wie zijn hier allemaal? Hoe kwam dit gesprek tot stand? Programma van de gesprekken Resultaat: Samen in een van de buitenwereld afgeschermde, veilige ruimte; Ga lekker zitten en... glij in het gesprek. methode

38 Tip: Programma fase 1 ‘Vergroot je speelveld’
Verkennen gesprek 1 Kennismaken Wie ben je? Welke petten draag je? Waar hoop je op? Het issue: Wat speelt er? Wat is er gebeurd? Welke partijen zijn betrokken? Waar gaat het om? Patroon? Wat herhaalt zich? Vitale alternatieven gesprek 2 Patroon: wat herhaalt zich? Is er een herhalend patroon? Wat zijn de kosten en baten? Bron van vitaliteit? De meest vitale uitkomst Duurzame mogelijkheden Win-win-win voor hele netwerk Stip op de horizon Wat is de toekomst? Wat brengt ons in beweging? Welke weg leidt ernaartoe? Wat staat ons te doen?

39 Tip gesprek 1: Verkennen issue 2. Kennismaken
Tip: Neem een uur voor de kennismaking van mens tot mens - los van het issue. Dit deëscaleert. Alle vragen hebben verschillende, nuttige functies. Stel in ieder geval de eerste en de laatste vraag. Tip: Effect van de vraag naar het beeld van de gesprekspartner, is dat de gesprekspartners stereotype beelden van elkaar onthullen en bijstellen. Tip: ‘Jezelf in één woord’ is een 'anker' voor het (positieve) zelfbeeld. Tip: De vraag kan over het issue gaan, of over iets heel anders Tip: Herhaling verduidelijkt intenties en nodigt uit tot samenwerking. Welk beeld heb je van je gesprekspartner? Klopt dit beeld? Welke rollen heb je? Stel jezelf voor in één woord… Wat is duurzaamheid voor jou? Welke vraag heb je aan de ander? Waar hoop je op? methode

40 Tip: Welke rollen heb je?
sport oom/tante/etc vrijwilliger ouder/ kind geloof opleiding partner consument Individu talenten ‘kiezer’ Kernwaarden buur ambities Werkende rol, functie, taken Deze vragen als begeleider ook beantwoorden als de gesprekspartners het nodig hebben om zich veilig te voelen bij jou. Of als je dat zelf nodig hebt voor het vertrouwen en de veiligheid. verantwoordelijkheid branche, sector status maatschappelijke bijdrage collega’s afdeling, divisie

41 Tip gesprek 1: Verkennen issue 3. Historie
Tip: Herhaling van de vraag naar het issue geeft gelegenheid om het issue samen te verhelderen en om focus aan te brengen. De 'naam' van het issue zal blijven verschuiven. Tip: Als het gesprek beleefd en ‘uitleggerig’ blijft, maak het spannend door vragen te stellen richting verborgen agenda's, strategische keuzes en dieperliggende verantwoordelijkheden. Tip: Maak een tijdslijn. Het gesprek kan hier een snelle dynamiek krijgen, door onthullen en verhelderen van een gedeelde geschiedenis. Gespreksleider noteert belangrijke zaken voor allen zichtbaar in een tijdslijn en vraagt door. Laat het gesprek lopen. Wat speelt er? Hoe is het zo gekomen? Wanneer begon het? Wat gebeurde er toen? Hoe reageerde jij? Waar ging het je eigenlijk om? Wat was je doel daarmee? methode

42 Tip: Tijdslijn Wat speelt er? Hoe is het zo gekomen? hoop aanleiding
Tip: Haal gebeurtenissen op, en kijk of die energie gaven of kostten (vitaliteit). Benoem wat er gebeurde inhoudelijk, emotioneel en wat het effect was. Wat speelt er? Hoe is het zo gekomen? hoop aanleiding nieuwtje ontmoeting Vitaliteit + Nu <- Verleden tijd reacties dieptepunt

43 Tip gesprek 1: Verkennen issue 4. Veldanalyse
Werkwijze: 1. Zet samen de belangrijkste partijen op een post-it met één pijl (= aandachtsrichting) 2. Leg het issue in het midden 3. Leg samen de partijen neer zoals ze zich tot elkaar en tot het issue verhouden 4. Laat de pijlen in de richting wijzen waar de aandacht naar uitgaat. Tip: Oefening baart kunst. Probeer het uit, je kunt het niet 'fout' doen. Elke veldanalyse levert wel wat op. Welke partijen zijn betrokken? Hoe verhouden ze zich tot elkaar? Politiek Issue Achterban Bewoners methode

44 Tip gesprek 1: Verkennen issue 4. Veld-analyse (2)
Een veld-analyse visualiseert de posities van de partijen ten opzichte van het issue en elkaar. Door te spelen met posities, kan beweging ontstaan in het hele veld. Vraag je af: wat voelt goed? Hoe zouden de partijen goed liggen ten opzichte van een issue? om tot beweging te komen van partijen. ‘De partijen’ op tafel ‘verleggen’, brengt verandering van je eigen positie ten opzichte van de partijen en daarmee een beweging in het hele veld teweeg. Bron: Veld-analyse is ontleend aan organisatieopstellingen.

45 Tip gesprek 1: Verkennen issue 5. Patronen herkennen
Zien jullie een herhalend patroon? Zien jullie er nog meer? Tip: De voorgaande stappen geven inzichten die best confronterend kunnen zijn. Maak een begin met patronen zoeken om die veelheid te kunnen verwerken. Tip: Pak de veldanalyse erbij. Wat klopt er niet? Wat is niet in balans? Kijk welke positie- verandering patronen kan doorbreken. Tip: Partijen in een patstelling herhalen een interactiepatroon. Door het patroon te benoemen en uit te tekenen, wordt het hanteerbaar. Tip: Teken het patroon als cirkel. Elke stap veroorzaakt de volgende stap. De laatste stap triggert de eerste. onzichtbaar werkelijkheid zichtbaar Patronen Wat gebeurde er vaker? Zijn we hier al eerder geweest? Incidenten Wat is er gebeurd? methode

46 Patroon: Escalatie en deëscalatie
Geen weg terug Strijdfase Zenuwoorlog verlies- verlies Ontmenselijken Dreigen met geweld Emotionele fase Gezichtsverlies toebrengen win-verlies De ander stereotyperen Rationele fase Geen woorden maar daden Debat compromis Discussie Dialoog In contact zijn win-win

47 Patroon: Reacties in conflicten
Doordrukken win-verlies Samenwerken win-win Onderhandelen compromis -  Assertiviteit  + Zorgen voor eigen belang Wat als Iemand uit een conflictstijl stapt? Vermijden verlies-verlies Toegeven verlies-win -  Coöperativiteit  + Zorgen voor andermans belang

48 Patroon: Patstelling Bijvoorbeeld: Je luistert niet Jij moet betalen!
Ja, maar... Nee, jij luistert niet! Nee, jij moet betalen! Ja, maar...

49 Patroon: Niet betrokken
“Wij hebben een plan!” “Ik ben ertegen!”

50 Patroon: Het gelopen traject
Plan ?

51 Patroon: Jouw oplossing is mijn probleem
Y Jouw oplossing X is mijn probleem. Mijn oplossing is Y… X Jouw oplossing Y is mijn probleem. Mijn oplossing is X…

52 Patroon: Iemand moet grenzen stellen
Meer Hoger Sneller G E N O E G ! Meer Hoger Sneller Meer Hoger Sneller

53 Patroon: Dooddoeners “Zo hoort het!” … of vele wegen naar Rome?
“Dat is mijn verantwoordelijkheid niet” … wiens verantwoordelijkheid dan wel? “Is al geprobeerd, werkt niet!” … wat belemmert een nieuwe poging? “We houden je toch op de hoogte?” … ‘informeren’ is niet hetzelfde als ‘betrekken’ Tip: Als je een ‘dooddoener’ ontmoet, onderzoek dan je positie en invloed. Die is misschien sterker dan je denkt: misschien heb je een beslissende stem, inspraak, advies of vetorecht; wellicht ben je participant, kun je afwegingscriteria leveren, of kun je de review naar je toe trekken, of de controle op substappen…

54 Tip gesprek 1: Verkennen issue 6. Natafelen
Tip: Even napraten en wat afstand nemen van het gesprek. De laatste zaken kunnen worden gezegd. Tip: Door de herhaling van de vraag ‘waar hoop je op?’, wordt de voortgang van oplossing van het issue zichtbaar. Wat vond je tot nu toe van het gesprek? Hoe ga je naar huis? Waar hoop je op volgende keer? methode

55 Tip gesprek 1: Verkennen issue 7. Verslag
Tip: Maak een audio-opname, zodat: 'handen vrij' om te begeleiden technische details van issue blijven behouden terugluisteren naar herhalend interactie-patroon Tip: Maak een verslag met daarin: essentiële uitspraken en inzichten in één beeld (ppt-dia) herhalende patronen: schema (zie voorbeelden) of cartoon letterlijke citaten: herkenbaar voor degene die het zei eigenaarschap van ideeën (‘een goed idee heeft vele vaders’) methode

56 Tip gesprek 2: Vitale alternatieven 1. Tussenstand
Tip: Organiseer het tweede gesprek op dezelfde locatie en tijdstip – dan stapt iedereen direct weer in dezelfde sfeer terug. Tip: Het eerste gesprek maakt veel los – ook na het gesprek kan er van alles gebeuren. Tip: Gesprekspartners ontwikkelen zich even los van de achterban. Begeleid ze met 'in contact blijven' of juist 'even afstand nemen'. Tip: Dit geeft ruimte voor herhalen, herinneren, aftasten, focussen, delen, en bijsturen van de richting van het gesprek door de gesprekspartners zelf Wat is na het eerste gesprek opgekomen? Contact gehad met 'achterban'? Op welke uitkomst hoop je, voor dit tweede gesprek? Herkennen jullie het gesprek in het verslag? methode

57 Tip gesprek 2: Vitale alternatieven 2. Patronen: nieuwe inzichten
Tip: Patronen zien is een kunst op zich. Hervat het proces waar het vorige keer eindigde, met visualisatie. Focus op één patroon tegelijk - er zijn altijd meerdere gaande. Tip: Loop in het verslag de dia’s met inzichten één voor één langs, bespreek ze en stel ze zo nodig bij. Tip: Stuur aan op de belemmering waarvan de gesprekspartners zich nu sterk bewust zijn (niet op onderliggende, half-bewuste) Tip: Kosten-baten analyse: als een patroon herhaald wordt zijn de (onzichtbare) baten groter dan de kosten. Welke zijn dat? Kijk naar kosten in termen van financieel, ecologisch en emotioneel/sociaal (triple P) Herkennen jullie de patronen? Wat is het meest belemmerende patroon? Welke kosten en baten heeft het? Hoe houden jullie dit patroon in stand? Hoe kunnen je het doorbreken? Tip: Vraag naar achterliggende motieven ('waarom?'). Verandering vraagt een bewuste afweging van kosten en baten. Vraag ook naar 'hoe’: acties, keuzes, handelingen. methode

58 Tip: Kosten-baten van issue
People Planet Profit Kosten Ώξ¥ỉ! ŧψΣ! € Baten Verborgen baten houden vaak conflicten in stand

59 Tip gesprek 2: Vitale alternatieven 3. Vitale alternatieven
Tip: De dubbelzinnigheid van 'duurzaamheid' werkt hier: 'duurzame' PPP-oplossingen moeten verankerd zijn in duurzame besluitvorming en duurzame samenwerking. Tip: In het inzicht dat de aarde een zelfvoorzienend eiland is in het heelal, schuilt de kern van de duurzaamheids-opgave. Alle leven is wederzijds afhankelijk en onze bronnen zijn eindig. Duurzaamheid ontstaat en is 'bestuurbaar’ als we vanuit deze premisse redeneren. Stel dat dit issue zou spelen op een zelfvoorzienend eiland. Hoe zouden jullie het issue dan regelen? methode

60 Tip: Brainstorm Stel.. Jullie wonen op Tikopia, met 1000 mensen die geheel op zichzelf zijn aangewezen. Er is veel kennis over de natuur, duurzame landbouw en visvangst, geboortebe-heersing, sociale cohesie en gezondheid. Er is genoeg voor iedereen. Hoe zouden jullie dit issue daar oplossen? Bron: P. Senge, The Necessary Revolution

61 Tip gesprek 2: Vitale alternatieven 4. Gezamenlijk perspectief
Tip: Waar is iedereen vóór? Welke waarden deelt het veld? Als iedereen meepraat, waar zou het hele veld dan naar toe willen? Tip: Er zijn altijd partijen die hun stem niet kunnen laten horen. Dat kunnen People, Planet en Profit-partijen zijn. Weeg deze mee in je beeld van het veld. Denk aan: de winkelier om de hoek, schone lucht, de insecten, het klimaat, de Noordse woelmuis, stilte als kwaliteit, gehandicapten, etc. Wat verbindt het hele veld? Welke waarden delen we? Welk vitaal alternatief werkt als ‘stip op de horizon’ voor het hele veld? Stip aan de horizon -  Vitaliteit  + Nu Toekomst  methode

62 Tip: Wat verbindt het hele veld?
Welke belangen – waarden zien we daar nog meer (behalve die van ons)? Waar zijn anderen het met ons eens en waar niet? Hoe zit het op de lange termijn? Tip: Elke partij heeft zijn eigen perspectief op en belangen bij het doel. Dat houdt het veld op spanning. Het initiatief verbindt het veld. Waardeer de verschillende perspectieven en de spanning. Streef niet naar consensus!

63 Tip gesprek 2: Vitale alternatieven 5. In beweging brengen
Tip: Zet een stip op de horizon en zet daarbij de gedeelde wens Tip: Vul alvast alle ideeën in mbt stappen naar die toekomst Tip: Neem samen het besluit om al dan niet door te gaan. Tip: Een eerste stap is soms iemand polsen, soms informatie zoeken, vaak het uitwerken van het plan om het veld in beweging te zetten. Tip: Een afspraak over wie de eerste stap neemt - ook bijv. richting de voorbereiding van het volgend gesprek - voorkomt geharrewar. Welke actie brengt het veld in beweging naar die stip? Welk initiatief kun je samen nemen? Wat is de eerste stap? Wie wil? methode

64 Tip gesprek 2: Vitale alternatieven 6: Kiezen
Tip: Neem bewust het besluit om al dan niet niet verder te gaan om een idee uit te werken om de gewenste toekomst dichterbij te brengen. Tip: Check op commitment van de gesprekspartners. Alleen wie 100% vrij is om nee te zeggen, is ook 100% integer in zijn ‘ja’. Laat alle sociaal wenselijkheid acherwege. Alle resultaat is goed. Tip: Besluit tot uitbreiding van de gesprekspartners als meer kennis, ervaring of draagvlak nodig is om een plan te maken. Gaan we samen verder? Zo ja: Wat is de centrale vraag voor het 3e gesprek? Wie zijn nodig om dit idee uit te werken? Wie neemt de lead in de voorbereiding? methode

65 Tip: Voorbereiding fase 2 1. Groep uitbreiden
Welke expertise is nodig om het idee uit te werken? Zijn er partijen die mede-initiatiefnemer willen zijn? Tip: Hier kunnen anderen betrokken raken bij het initiatief. Wie van de achterban kan meedenken over de uitwerking van het initiatief en het veld in beweging brengen? Tip: Het is niet makkelijk om met een voormalige 'tegenstrever' én samen te werken én de voorbereiding te leiden. Een neutrale gespreksbegeleider kan zorgen voor goede samenwerking, verslaglegging, en aarding van het wenseljke patroon. Zorg voor faciliteiten en middelen voor 3 gesprekken. methode

66 Tip: Voorbereiding fase 2 2. Zelfreflectie
Tip: Zelf-sturing is er altijd: in de vorm van herhalende patronen. Een mens kan besluiten om uit een belemmerend patroon te stappen. De begeleider of gesprekspartner kan op zoek gaan naar het passende constructieve patroon. Tip: Het constructieve patroon kan vorm krijgen in o.a. naam, proces, taal en voorbeeld gedrag. Bijv: niet ‘conflict’ maar ‘issue’ gebruiken, partners ipv tegenstrevers, zorg voor een passende titel. Bijv. bij wantrouwen als patroon: stimuleer openheid en wees zelf open, laat gesprekspartners meesturen. Door het voorbeeld te geven, nodig je anderen uit je te volgen. Tip: Het delen van dit sturen is een extra belasting van de aandacht en niet noodzakelijk. Wél delen vergroot het zelf-lerend vermogen van de groep. Hoe kan de voorbereider ervoor zorgen dat het constructieve patroon zich gaat herhalen? methode

67 Tip: Voorbereiding fase 2 3. Faciliteiten regelen
Tip: Het is niet makkelijk om met een voormalige 'tegenstrever' én samen te werken én de voorbereiding te leiden. Een neutrale gespreksbegeleider kan zorgen voor goede samenwerking, verslaglegging, en aarding van het wenseljke patroon. Zorg voor faciliteiten en middelen voor 3 gesprekken. Begeleiding nodig? Locatie en catering Middelen en budget methode

68 Tip gesprek 3: Initiatief richten 1. Binnenkomen
Tip: Verhelder de rol van de gespreksbegeleider: proces begeleiden, inzichten en patronen boven tafel houden, gesprek inrichten. Partijen houden zelf de verantwoordelijkheid voor de effectiviteit. Tip: Fase 2 werkt aan de uitwerking van een initiatief om de wenselijke toekomst dichterbij te brengen. De fase bestaat uit 3 gesprekken. De intenties voor dit eerste gesprek, zijn de uitkomsten van de vorige gesprekken (nl het issue, geschiedenis, uit patroon stappen, het besluit samen een initiatief te nemen) te bevestigen en verstevigen. Tip: Stel vragen zodat de betrokkenen zelf de eerdere gesprekken en inzichten samenvatten. Tip: Toon het overzicht van de 3 gesprekken in fase 2. Wie zijn hier? Welke intenties hebben we? Programma van fase 2 methode

69 Overzicht fase 2 Vergroot je speelveld
Richten initiatief gesprek 3 Versnelde kennismaking Wie ben je? Wat geeft energie? Waar hoop je op? Wat is de achtergrond van dit gesprek? Richten van het initiatief Wat is de stip op de horizon? Welke beelden heb je daarbij? Wat maakt het aantrekkelijk? Welke ervaringen hebben we ermee? Check vitaliteit Waarom is dit initiatief 'goed' ? Welke belangen van de betrokken partijen dient het initiatief (win-win)? Hoe draagt het initiatief bij aan een duurzame samenleving? Synthese: Wat is ons initiatief? Organiseren gesprek 4 Begrenzen van het initiatief Als we ons initiatief gerealiseerd hebben, hoe ziet het er dan uit? Wat valt buiten ons initiatief? Welke naam dekt de lading? Organisatie kneden Hoe lopen de processen? Hoe verdelen we de taken? Wat gaat het initiatief kosten en opbrengen? Besturing inrichten Wie stuurt op voortgang, plezier en integriteit? Is er een rechtsvorm nodig? Zijn de gewenste patronen ingebed? Check organisatie Waarom vinden we de gekozen organisatie 'goed'? In gang zetten gesprek 5 Krachten verzamelen Hoe verhouden betrokken partijen zich tot ons initiatief? Waar staan we zelf in dit veld?? Wiens steuners zijn nuttig? Welke middelen zijn nodig? Beweging opwekken Welke beweging van ons brengt anderen in beweging? Welke rol geven we anderen? Zijn weerstanden te benutten? Hoe is media-aandacht versterkend? In beweging komen Wat is ieders kracht? Welk raakvlak met persoonlijke doelen? Wat is ons plan van aanpak? Hoe verdelen we de taken?

70 Tip gesprek 3: Initiatief richten 2. Versnelde kennismaking
Tip: De gesprekspartners uit fase 1 zijn nog niet bekend met de nieuw aangeschoven gesprekspartners van fase 2. Een versnelde kennismaking (voor wie elkaar nog niet kennen) of een vernieuwde kennismaking (voor wie elkaar al wel kennen). Tip: Creëer bij de kennismaking een gevoel van 'veel tijd' en 'veel ruimte' door zelf rustig de tijd en de ruimte te nemen. Stimuleer rust, nieuwsgierigheid en openheid bij de anderen. Geef aandacht aan de mens achter de rol: daar zitten de meeste energie en ideeën. Hoe is het met je in al je rollen? Wat geeft je energie? Waar hoop je op in dit gesprek? methode

71 Tip gesprek 3: Initiatief richten 3. Richten initiatief
Tip: In de initiatieffase gaan we focussen: welke van de vele manieren om onze dromen te realiseren, kiezen we? Sta opnieuw stil bij de wens en de achtergronden. Is het verschoven? Hoe denken de nieuwe deelnemers aan het gesprek erover? De naam en de betekenis kan in de tijd schuiven. Bij elke verschuiving checken of het nog gedeeld wordt. Tip: Begeleid een brainstorm over het doel, beelden bij en de route naar het initiatief. De grenzen van het initiatief worden verkend. Tip: Neem de tijd om ervaringen uit te wisselen. Als mislukkingen en teleurstellingen boven komen, help inzicht te vergroten door te vragen: Werd dit initiatief belemmerd door hetzelfde patroon dat we in de eerste gesprekken hebben gevonden? Welk constructief patroon behoedt ons nu voor herhaling? Tip: Stel scherp waar de groep in gelooft en wat de groep kiest: een weg, prioriteiten, de uitgangspunten, de criteria voor het resultaat. Wat is de stip op de horizon? Welke beelden heb je daarbij? Wat maakt het aantrekkelijk? Welke ervaringen hebben we ermee? Waar willen we naar toe? Welke beelden hebben we daarbij? Wie willen we mee hebben? Welke wegen, paden en adempauzes zien we? Wanneer is het geslaagd? methode

72 Tip gesprek 3: Initiatief richten 4. Check vitaliteit
Tip: Deze vraag verheldert de criteria voor een goed initiatief. Omdat deze groep nét geleerd heeft om een belemmerend patroon te doorbreken, zullen deze criteria de weg wijzen hoe dat patroon ook in het vervolg te vermijden. Tip: Check het initiatief op de aantrekkelijkheid voor gesprekspartners en andere betrokken partijen, inclusief de zwijgende zoals bijvoorbeeld de krachtelozen, natuurgebieden, schone lucht, stilte, dieren, ecologie en verhoudingen. Tip: Op welke wijze draagt het initiatief bij aan duurzaamheid? Benoem bijdrage aan ecologie, economie, en sociale dimensie. Waardeer ook zaken als 'democratie', 'solidariteit' of 'bewustwording‘. Waarom vinden we dit initiatief een 'goed' initiatief? Welke belangen van de betrokken partijen dient het initiatief (win-win)? Hoe draagt het initiatief bij aan een duurzame samenleving (PPP)? methode

73 Tip gesprek 3: Initiatief richten 5. Synthese
Tip: Neem gezamenlijk en formeel de beslissing om dit initiatief op te pakken. Check de persoonlijke meningen over de mogelijkheid dit samen te realiseren en tijd vrij te maken. Laat iedereen hardop zijn antwoord uitspreken. Deze vraag helpt het geleerde (nogmaals) te bekrachtigen. Tip: Hoe stond ons oude herhalende patroon dit initiatief in de weg? Welk constructief patroon behoedt ons nu voor herhaling? Onze criteria voor een 'goed' initiatief helpen ons om nieuwe patronen constructief te houden. Tip: Benut het verslag om het initiatief heel precies te formuleren met alles wat in dit gesprek is ingebracht. Welke initiatief nemen we samen? Welk constructieve patronen behoeden ons voor een herhaling van het verleden? methode

74 Tip gesprek 4: Organiseren initiatief 1. Binnenkomen
Hoe is het? Contact met achterban gehad? Wat is opgekomen sinds vorig gesprek? Tip: Besteed aandacht aan de tussenliggende periode. Zijn er ideeën ontstaan? Met iwe heeft men over het idee gesproken? Welke invloeden heeft men meegekregen in de tussentijd? Welk gevoel hebben de gesprekspartners over het initiatief? Daar komt de energie vandaan om verder te gaan. Tip: Toon het overzicht van de 3 gesprekken in fase 2. methode

75 Tip gesprek 4: Organiseren initiatief 2. Begrenzen
Tip: Onderzoek het eindplaatje. Welke ideeën heeft men? Wissel beelden uit en voeg de gedeelde elementen samen tot één beeld. Gebruik visuele technieken, bijv collage, tekenen, schema's, post-its clusteren, mindmap, etc Tip: Verken de benodigde middelen, kanalen, media en rolspelers die in een rol spelen. Tip: Maak expliciet wie welke voordelen heeft. Check dit met de intentie achter het initiatief: komen de stip dichterbij? Tip: Besteed ook aandacht aan de grenzen van het initiatief, bijvoorbeeld door de grens rondom het initiatief te trekken en alles wat (na besluit) er niet bij hoort er buiten te plaatsen. Tip: Wat is essentieel voor het predikaat geslaagd? Hier komen de verschillende aandachtspunten naar boven. Vraag door om de inspiraties en criteria om ‘het einde van het initiatief’ op tafel te krijgen. Hoe ziet het resultaat er straks uit? Welke middelen, media, actoren? Wie heeft er welke baten van? Wat valt erbuiten, wat is de grens? Welke naam dekt de lading? methode

76 Tip gesprek 4: Organiseren initiatief 3. Organisatie kneden
Tip: Wissel ideeën uit over de organisatie van het eindplaatje: organisatievorm (netwerk of hiërarchie), welke producten worden gemaakt en hoe, welke media gebruikt, welke middelen ingezet, welke expertise benut, in welk netwerk wordt gewerkt? Tip: Organiseer zo licht mogelijk. Tip: Een processchema tekenen van het initiatief kan helpen. Teken bijvoorbeeld de wenselijke serie gebeurtenissen en het proces waardoor die gebeurtenissen tot stand komen; of een website en het proces dat de inhoud actueel houdt; of een serie ontmoetingen en het proces dat zorgt voor de beoogde wederzijdse beïnvloeding. Tip: Kijk ook naar ‘kosten en baten’ in termen van emoties, CO2, energie, biodiversiteit, inspiratie, ontwikkeling, educatie, grip, onafhankelijkheid, etc. Begin met het schrijven van een projectvoorstel met een begroting. Hoe lopen de processen? Wat is het werk en hoe verdelen we de taken? Wat gaat het initiatief kosten en opbrengen? methode

77 Tip gesprek 4: Organiseren initiatief 4: Besturing inrichten
Wie stuurt op voortgang, plezier en integriteit? Is er een rechtsvorm nodig? Zijn de gewenste patronen ingebed? Tip: Wie voelen zich geroepen om de dagelijkse leiding te nemen? Vraag degene die dat nu al doet (natuurlijke leider) formeel of hij/zij deze rol op zich wil nemen. Dit legitimeert en maakt vrij om in kracht te gaan staan. Let op: Wie initieert bepaalt wat het initiatief is. Degenen die betalen én degenen die uitvoeren hebben een belangrijke stem in de uitvoering. Tip: Deze rol kan ook door meerdere mensen gedeeld worden. Zorg voor rolwisselingen van bestuurders en bestuurden. Rouleren is een manier om de belasting te verdelen, maar ook om de inzichten te vergroten. Tip: Wat voor rechtsvorm kiezen we? Hoe worden besluiten genomen? Wil je een bestuur en wie zitten daarin? Hoe ontwikkelt het bestuur zich tot grotere hoogten? Tip: Check weer of de nieuwe patronen stevig verankerd zijn in de ontwikkelde besturing. methode

78 Tip gesprek 4: Organiseren initiatief 5. Checken organisatie
Tip: Vraag je opnieuw af welke principes leidend zijn bij de organisatiekeuzes. Als het voorgaande inspirerend was (sturend!), dan zijn opnieuw keuzes gemaakt voor patroondoorbrekende principes. Bijvoorbeeld:– bottom up organiseren– democratisch – hiërarchische niveaus verbinden Gebruik deze vraag ook om te checken of al je keuzes volgens de gevonden principes zijn gemaakt. Scherp de organisatie-keuzes zo nodig nog aan. Tip: De plannen worden concreter en komen straks op papier terecht. Er kan veel tijd bespaard worden door de uitwerking nu vast in een vorm te doen die gebruikt kan worden om anderen deelgenoot te maken. Denk aan PowerPoint, visueel, op hoofdlijnen, prezi, foto’s van het verzamelende materiaal etc. Wat maakt de gekozen vorm en organisatie 'goed'? Geloven we erin? Waarom? Uitwerking methode

79 Tip gesprek 5: Initiatief in gang zetten 2. Krachten verzamelen
Tip: Maak een nieuwe veldanalyse en zoek uit hoe alle partijen zich tot het initiatief en elkaar verhouden. Wie kunnen en willen support geven? Evt. verzoek indienen bij een belanghebbende voor budget of andere middelen. Tip: Vraag je af in welke mate de steuners deel uitmaken van het patroon en op welke manier je hen uit het patroon gaat houden. Tip: Deskundigen inschakelen doet 2 dingen: het vergroot je kennis en je veld van invloed. Wees je bewust van de mogelijke hefboom die dat oplevert. Tip: De vraag waar halen we het geld vandaan is een remmer: weinig meer demotiverend dan denken dat je iets nodig hebt en je hebt het niet. Plan dus zo mogelijk zonder geld, tenzij je er toevallig veel van hebt. Hoe verhouden de betrokken partijen zich tot ons initiatief? Waar staan we zelf in dit veld? Welke steuners hebben we nodig? Welke middelen zijn nodig? methode

80 Tip gesprek 5: In gang zetten 3. Beweging losmaken
Tip: Maak een nieuwe veldanalyse en zoek uit hoe alle partijen zich tot het initiatief en elkaar verhouden. Wat brengt anderen in beweging? Tip: Welke rollen zijn er nog meer nodig naast die van de initiatiefnemers? Welke partijen kunnen die rol spelen? Hoe benut je beweging en intenties die er al zijn? Tip: Versterk je plan door bestaande weerstand op te nemen. Bekijk als een judoka hoe je de kracht van de tegenstrevers kunt benutten om het initiatief dichterbij te brengen. Maken de tegenkrachten deel uit van het oude patroon? Zorg dan dat in je aanpak de tegenkracht en initiatief al samensmelten. Welke beweging van ons brengt anderen in beweging? Welke rol geven we anderen? Zijn weerstanden te benutten? Hoe is media-aandacht versterkend? methode

81 Tip gesprek 5: In gang zetten 4. Plan van aanpak
Tip: Maak expliciet hoe eigen belangen vermengd zijn met die van het initiatief. Het kan een extra energiebron opleveren om door te gaan als het tegenzit, maar ook een enorme stimulans zijn om ervoor te gaan. Daar ze te expliciteren worden verborgen agenda’s voorkomen en raakt het eigen belang stuurbaar. Tip: Je doet het best wat je energie geeft. Tip: Maak een samenvatting van de (communicatie-)acties om het initiatief op de rails te krijgen. Zet daarin uit welke acties (persbericht, bijeenkomst, evenement) gericht op welke doelgroepen in de tijd genomen zullen worden. Wat is ieders kracht? Welk raakvlak is er met persoonlijke doelen? Wat is ons plan van aanpak? Hoe verdelen we de taken? methode

82 Tot zover Methode en Tips ‘Vergroot je Speelveld’
Meer informatie linked-in: ‘Vergroot –je-Speelveld’ of zoek op #VjS Begeleiding, training en contact of Of neem direct contact op met Julien Haffmans: Karen Jonkers: methode

83 Colofon November 2011, eerste druk
Auteurs: Karen Jonkers & Julien Haffmans, C-REALIST Co-auteurs: Erna Krommendijk, Milieufederatie Noord-Holland & Bashar al Badri, Kamer van Koophandel Noordwest Holland Ieder is welkom om de methode ‘Vergroot je Speelveld’ te gebruiken om spanningsvolle relaties om te buigen naar samenwerking. open source toepassen en doorgeven met bronvermelding zie U vindt de volledige uitwerking en versie updates van de methode op Voor begeleiding, training of contact: of ‘Vergroot je Speelveld’ is een project van Milieufederatie Noord-Holland, Kamer van Koophandel Noordwest Holland en C-REALIST, tot stand gekomen met de Subsidieregeling Maatschappelijke Organisaties en Milieu (SMOM). methode

84 Vergroot je Speelveld Van tegenstreven naar samenwerken aan regionale duurzaamheidsissues
Julien Haffmans & Karen Jonkers